Садыћов Т. С., т б. Дљниежљзi тарихы
С.Хусейн басћарѕан жылдардаѕы Ирак
жүктеу/скачать 14,18 Mb. Pdf көрінісі
|
| С.Хусейн басћарѕан жылдардаѕы Ирак. С.Хусейн )кiмет билiгiн
басып алѕаннан кейiн республиканыѓ президентi, мемлекеттiк жоѕарѕы )кiмет органы — революциялыћ ћолбасшылыћ Кеѓесiнiѓ т)раѕасы, армияныѓ бас ћолбасшысы жќне БААС партиясыныѓ Бас хатшысы болды. С)йтiп, С.Хусейн елдегi бљкiл )кiмет билiгiн )з ћолына шоѕыр- ландырды. Иракта тоталитарлыћ режiм орныѕа бастады. Елде т)тенше жаѕдай енгiзiлiп, бiр партиялыћ жљйе орнатылды. С.Хусейн жеке- меншiктiктiѓ р)лiн мойындап, экономикалыћ саясатты ырыћ- тандырды. Сыртћы саясатта ол Ирактыѓ айрыћша мiндеттерi деген идеяны насихаттай бастады жќне бљкiл араб дљниесiнiѓ жетекшiсi р)лiн атћаруѕа џмтылды. Ол барша жџрт топтасып ћарсы тџратын дџшпан Иран мемлекетi деп есептедi. 1980 жылы Ирак ќскерi Иранѕа ћарсы соѕыс ћимылдарын бастады. Парсы шыѕанаѕы ауданындаѕы даулы аумаћтар соѕыстыѓ басталуына себеп болды. Ал шындыѕында соѕыстыѓ басталу себебi исламныѓ ќртљрлi баѕыттарындаѕы — Ирактаѕы сљнниттiк жќне Ирандаѕы шииттiк саяси жљйелер мен дiни идеологиялардыѓ еш бiтiмге кел- мейтiн )зара дџшпандыѕы болѕан едi. Соѕыс 7 жылдан астам уаћытћа созылды. Екi елдiѓ бiрде-бiрi жеѓiске жететiндей жаѕдайѕа жете 234 алмады. Соѕыстан келген материалдыћ шыѕын жљздеген млрд доллар болды. 1988 жылы атысты тоћтату туралы келiсiмге ћол ћойылды. Бiраћ С.Хусейннiѓ басћыншыл сыртћы саясаты к)п џзамай одан ќрi жалѕастырылды. 1989 жылы Иракта Парсы шыѕанаѕы аймаѕындаѕы мемлекеттерге ћарсы наућан басталды. Олар мџнай экспорттаушы елдер џйымын (ОПЕК) мџнай шыѕарудыѓ м)лшерiн арттыруѕа кедергi жасай отырып, Ирак экономикасын ћалпына келтiруге б)гет болып отыр деп айыпталды. Бџдан кейiн Парсы шыѕанаѕы аймаѕындаѕы елдердiѓ саясатын Ирак «Экономикалыћ соѕыс» деп баѕалады. 1990 жылѕы 17 маусымда Кувейттi «Экономикалыћ соѕыстыѓ» бастаушысы, «Ирак мџнайын џрлауды» жљзеге асырушы, Ирак-Кувейт ауданында Ирак мџнайын заѓсыз шыѕаруда деп айыптады. 1990 жылѕы тамыздыѓ 1-нен 2-не ћараѕан тљнде Ирак армиясы Кувейтке басып кiрдi. Кувейт мџнайына ие болса Ирак мџнайдыѓ дљниежљзiлiк баѕасын реттеуге мљмкiндiк алып, Парсы шыѕанаѕында )зiнiѓ жетекшi позицияларын ныѕайтћан болар едi. 1990 жылѕы 2 тамызда БЏЏ Ћауiпсiздiк Кеѓесi Ирактыѓ басћыншыл ћимылдарын айыптаѕан ћарар ћабылдады, онда Ирак ќскерлерiн Кувейттен дереу жќне толыћ ќкету талап етiлдi. Ирак бџл ћарарды орындаудан бас тартћандыћтан 6 тамызда оѕан ћарсы экономикалыћ шектеу шараларын ћолдану туралы ћарар ћабылданды. Шикiзаттыѓ барлыћ тљрлерiн, оныѓ iшiнде мџнай мен даяр бџйымдарды Ирактан алып шыѕуѕа, ћару-жараћ пен ќскери техника сатуѕа немесе беруге, ќскери саладаѕы к)мектiѓ басћа да тљрлерiне тыйым салынды. Иракты экономикалыћ жаѕынан ћоршауѕа алу басталды. Иракћа тек азыћ- тљлiк пен дќрi-дќрмектер, сондай-аћ «азаматтыћ халыћтыѓ негiзгi ћажеттерiн» ћанаѕаттандыруѕа арналѕан тауарларды ѕана беруге рџћсат етiлдi. Бiраћ 8 тамызда С.Хусейн Кувейттi аннексиялау туралы хабар жариялады. 1990 жылѕы 29 ћарашада БЏЏ-ныѓ Ћауiпсiздiк Кеѓесi Кувейттi азат ету љшiн ќскери кљштердi пайдалануѕа рџћсат беретiн ћарар ћабылдады. Иракћа љзiлдi-кесiлдi талап ћойылды, осыѕан сќйкес Ирактыѓ барлыћ ќскерлерi 1991 жылѕы 15 ћаѓтарѕа ћарай Кувейттен ќкетiлуге тиiс болды. Бiраћ С.Хусейн оны ћабылдаѕан жоћ. 1991 жылѕы 17 ћаѓтарда АЋШ-тыѓ, Џлыбританияныѓ, Францияныѓ жќне бiрћатар араб елдерiнiѓ ќскери контингенттерiнен ћџрылѕан к)пџлттыћ кљштер Кувейттi азат ету ж)нiндегi соѕыс операцияларын бастады. Оны «Ш)лдегi дауыл» деп атады. Џрыс ћимылдары 42 кљнге созылып, Ирак ќскерлерiн талћандаумен аяћталды. 1991 жылѕы 25 аћпанда Ирак љкiметi Ћауiпсiздiк Кеѓесiнiѓ барлыћ ћарарларын мойындайтынын мќлiмдедi, ал 28 аћпанда к)пџлттыћ кљштер џрыс ћимылдарын тоћтатты. Кувейт азат етiлдi. Бiраћ Иракћа ћарсы экономикалыћ тыйым салу шаралары саћталды. Дегенмен Ћауiпсiздiк Кеѓесiнiѓ одан кейiнгi шешiмдерiнде мџнайды шетелдерге ашыћ шыѕаруѕа, тауарлардыѓ к)птеген тљрлерiн, оныѓ iшiнде мџнай )неркќсiбiне арналѕан жабдыћты импорттауѕа рџћсат етiлдi. 235 Ќскери жанжалдар мен Ирактыѓ экономикалыћ ћоршауѕа алынуы салдарынан Ирак )те ауыр ќлеуметтiк-экономикалыћ жаѕдайѕа џшырады. 1991—1998 жылдардаѕы экономикалыћ талаптарѕа сќйкес шараларды орындаудан келген материалдыћ шыѕын 120 млрд доллар болѕан. Љкiметтiѓ кљш-жiгерiне ћарамастан елдiѓ экономикасы ћаржы ресурстарыныѓ, шикiзаттыѓ, запас б)лшектердiѓ, жабдыћтыѓ жетпеуi салдарынан )те ауыр жаѕдайда ћалып отырды. Халыћтыѓ тџрмыс деѓгейi кљрт нашарлады, азыћ-тљлiк пен дќрi-дќрмектер тапшылыѕы сезiлдi. 1991 жылдан бастап елдiѓ орталыћ љкiметi Ирак аумаѕыныѓ бiр б)лiгiн баћылаудан ћалды. Ирактыћ Кљрдiстан iс жљзiнде Ирактан б)лiнiп ћалды, оныѓ аумаѕында АЋШ-тыѓ ћамћорлыћ жасауымен кљрд аумаћтыћ ћџрылымы орнап, формалды тљрде автономиялыћ, iс жљзiнде дербес )мiр сљрдi. БААС партиясыныѓ ћарсыластары елдi демократияландыруѕа жќне С.Хусейн режiмiн ћџлатуѕа шаћырды. Бiраћ 1995 жылы бљкiл халыћтыћ референдумда С.Хусейн 7 жыл мерзiмге Ирактыѓ президентi болып сайланды. Иракта тоталитарлыћ режiм саћтала бердi. 2002 жылы АЋШ Ирактаѕы режiмдi )згертуге жќне )кiмет билiгiнен С.Хусейндi тайдыруѕа баѕыт алды, ол љшiн С.Хусейннiѓ саясаты халыћаралыћ ћауiпсiздiкке ћауiптi деген сылтау айтылды. Иракћа ћарсы негiзгi айыптар бџл елде химиялыћ жќне бактерио- логиялыћ ћарулар мен оларды жеткiзе алатын зымырандардыѓ болѕаны жќне ел басшылыѕыныѓ )з ядролыћ ћаруын жасауѕа џмтылѕандыѕы едi. Ирак басшылыѕы террористiк џйымдармен, оныѓ iшiнде «Аль-Каидамен» байланысты деп айыпталды. Ирактан халыћаралыћ баћылаушылардыѓ баћылауымен ћарусыздану талап етiлдi. Ирак љкiметi шетелдiк тексерушiлерге келiстi, с)йтiп, 2002 жылдыѓ кљзiнде халыћаралыћ баћылаушылар тобы Иракћа келе бастады. Алайда АЋШ С.Хусейннiѓ режiмiн ќскери интервенцияныѓ к)мегiмен ћџлатуѕа кљш салып, Иракћа ћарсы кљш ћолдануды талап етуiн тоћтатћан жоћ. АЋШ 2003 жылѕы 18 наурызда БЏЏ-мен келiспестен Иракћа љзiлдi-кесiлдi талап ћойды, басты талап — С.Хусейн билiктен бас тартып, 44 саѕат iшiнде Ирактан кетсiн делiндi. Љзiлдi-кесiлдi талап орындалѕан жоћ, с)йтiп, 20 наурызда АЋШ пен Џлыбританияныѓ ћарулы кљштерi Иракћа басып кiрдi. АЋШ-тыѓ Ирактаѕы соѕысыныѓ басты себебi Таяу Шыѕыстыѓ мџнай ресурстарына ие болу жолындаѕы кљрес едi. ОПЕК-тiѓ деректерi бойынша, Иракта барланѕан мџнай ћорлары 2003 жылѕы ћаѓтарда 112,500 млн баррель болѕан, дљниежљзiнде Сауд Арабиясынан кейiнгi екiншi орында болатын, яѕни АЋШ-тыѓ, Батыс Еуропаныѓ жќне Жапонияныѓ экономикасы к)п ретте Таяу Шыѕыс мџнайына тќуелдi болды. 236 АЋШ басшылыѕымен коалициялыћ кљштердiѓ Иракта жљргiзген ќскери ћимылдары мамырдыѓ басында Ирактыѓ жеѓiлiсiмен аяћталып, С.Хусейн режiмiнiѓ ћџлауына ќкелiп соћтырды. 2003 жылѕы желтоћсанда америкалыћтар С.Хусейндi ћолѕа тљсiрiп, ћамауѕа алды. 2006 жылѕы 30 желтоћсанда ол Ирак сотыныѓ љкiмi бойынша дарѕа асылды. жүктеу/скачать 14,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|