Сайын Назарбекҧлы
(Ізі ҿзің атақты қайқылардың)
жүктеу/скачать 1,73 Mb. Pdf көрінісі
|
(Ізі ҿзің атақты қайқылардың) аз да болса арқасына салар жҥгі бар секілді. Ҿнерді сен ҿмірге балап едің, Ҿлең - жырға толы еді жан ҽлемің. Талапайлап аузыңнан алып кетті, Ақкҥріш - ау, ҽніңді қалап елің! Қай биікте шырқасаң алқынбаған, Бҧла қайнар кҿзісің сарқылмаған. Шаршы топта шашаңа шаң жҧқтырмай, Шаттандырып келесің халқыңды ҽман! Дҽріптедің қылығын ―сҽйкілердің‖, Ҿз аузыңнан зар болып айтылар мҧң. Арман даусын жеткіздің заманыма, Ізі ҿзің атақты ―қайқылардың‖. Даусың жетті Досаттай жеті арқадан, Ҿз ҥніңнен шерліден шер тарқаған. Сағынышқа сағыныш жамап алып, 112 Кейде кетер дертіне дерт арта жан. Кҥйіп - жану бар жанға арман едің, Ғашық ҧлың Кҥріштей бар ма, елім? Ақбҿбек пен Қайыптан кем тҥспейтін, Махаббатты ҿнерге арнап едің. Мҥсіндеген ҿзіңді ҧқыпты адам, Дарқандығын дарытқан бҧ қҧт далаң. Тек ҿзіңе тапсырған аманатқа, Кеудесінің кеңдігін Мҧхит бабаң! Кҥріш ҽншінің рухани ҧстаздары сонау Маңғыстау ҽншілері ―Жеті қайқы‖ рухтарынан бастау алып жатса, ҿз от басы, ҽкеміз Қҧбекең мен анамыз Ҧлекең де ҿнерлі кісілер болғаны белгілі. Қҧбекең ҥйі Маңғыстау жыршы - жыраулары мен ақын - абыздарының бас қосар ҥйлерінің бірі болған, ҽу бастан ҿнер қонған қасиетті шаңырақтардың бірі еді. Сонымен Кҥріш пайғамбар жасына толыпты!.. Бҽріміздің атымыздан қҧтты болсын делік!.. Бірақ ол пайғамбар жасына жалғыз қара басымен келмеген секілді... ...Ойлап қарасақ Сержан, Кҥріш, Ізбасарлар жҽне де осы мақалада аты аталмаған басқа да ҿнерлі маңғыстаулықтар, тек қана ҿздерін емес Маңғыстау ҿнерін де пайғамбар жасына шығарып ҥлгерген секілді. Осылардың, оларды оқытқан ҧстаздардың, олардан ҥйренген шҽкірттердің арқасында бҧ кҥндері Маңғыстау ҿнері нағыз дер шағында, нағыз кемелденіп ―пайғамбар жасына‖ толған сҽтінде. Сондықтан да осы жолда еңбек еткен біздің қымбатты замандасымыз Кҥрішке жҥректе жатқан ризашылық та, ауызбен айтар алғысымыздың да шегі жоқ. Мҽртебең ҿсе берсін Кҥріш мырза! Мҧхит пен Досат бабаларың, Ғарифолла мен Жылгелді аталарың рухтары саған о жақтан разы болып жатырған болар деп ойлаймыз!.. Сенің ғажайып даусыңа талай тербелген Атырау мен Алтай арасы, Алатау мен Маңғыстау аспаны, Қазақстан байтағының ауа толқындары ҽлі де ҿз елін қуанта беретініне сенімдіміз. Бҽрінің де сені пайғамбар жасыңмен қҧттықтап жатырғанына сенеміз!.. Шырқай бер, шалқи бер, Кҥріш қҧрдасым!.. 113 3.4. Едіге қайда жерленген? Кҽзiргi қазақ елiнiң бiр заманда ―Алтын Орда‖ аталған, ал ол елдiң мынау Ертiс пен Едiл, тонау Дон мен Днепр бойын ен жайлап жатқаны бҥкiл ҽлемге аян. Сол байтақ елдiң жиырма жылға жуық билеушiсi болған Ер Едiге қолында билiгi басындағы бағы бар шақтарында ел бiрлiгiн сақтап қалуға тырысса, билiк пен бақ тайған кездерде Ақсақ Темiрдiң қолдауымен сол елдiң ҽлсiреуiне септiгiн тигiздi делiнедi. Қалай дегенменен де Едiге туралы жырланған жырларда, айтылған аңыздарда ―Ел қамын жеген Едiге‖ деген теңеу зерлi шапанның алтын арқауындай кҿз тартады да тҧрады. Едiге туралы деректер дҥниежҥзiлiк тарихта мол секiлдi. Ол туралы қазақ халқының тҥпкiр - тҥпкiрiнде сақталып қалған жырлар да жеткiлiктi. Бодандық бҧғауында жҥрiп елiнiң ҧлттық бет - бейнесiн сақтап қалуды ҿмiрiнiң мақсаты еткен даналарымыз, халқының қамқоры болған кҿзi ашық азаматтарымыз Едiге туралы, Едiге мен Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз туралы мол деректер қалдырып елдiң ҧлттық байлығына рухани қазнасына айналдырған. Зерттеушiлер Едiге туралы мҧралардың ең алғашқысы да, ҽдеби тҧрғыдан ең кҿркем де Шоқан Уалиханов қалдырған нҧсқа деп мойындайды. Жырдың бҧл нҧсқасында Тоқтамыс ханның аузымен: …Қырымнан дау келсе Ал, Едiгем, соны сен бiтiр дедi, Қырымнан жау келсе Ал, Едiгем, соны сен қыр дедi – делiндi Едiгенiң сол кездегi Алтын орда халқына, бҧ кездегi солар ҧрпағы қазақ халқына еткен еңбегiнiң бағасындай. Бҧл жыр – аңызда ―Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз баланы iздеп Нiл дариясын қыдырды. Нiл дариясының басында, Қҧмкент шаһарының қасында жiбек орамалға ораулы баласын тауып алды. Елсiз, кҥнсiз туды деп атын Едiге қойды‖… дейдi. Қаныш Сатбаев қалдырған нҧсқада да – Тоқтамыс хан: Жаурындағы жақталы, Тҥйме баулы тартпалы ―Ал қаракес тон бердi Мҧны ҥстiне ки‖ – дедi, Кҿк ала жорға ат мiн, – дедi Кҿнте белбеу бу, – дедi, Тҧтам бауы сом алтын Ақ сҧңқар қҧс беремiн Ҧшан теңiз шҥй, – дедi 114 Қырымнан қиын дау келсе Тҿресiн соның бер, – дедi. Қырымнан халық жау келсе Едiгем соны қыр, – дедi дей келедi де Едiгемен Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз ҽулие атамыздың жақындығы былай баяндалады: … Дария жағасында алтын шашын алдына алып тарап отырған қызды кҿрдi. Қыз жақын келгенде суға шомып кеттi. Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз де қыздың артынан шомып кеттi. Дарияның астында алпыс ақ отау тҧр екен. Отауға кiрiп барды… ... Аңызды қысқарта келе айтарымыз бабамыз сол қызға ҥйленедi, бiрақ бiр нҽрсе себеп болып перiнiң қызы бойындағы алты айлық баласымен ҧшып кетедi жҽне.. ҿзiң iздеп тауып ал – дейдi. Аңыздың жалғасы: …Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз баланы iздеп Нiл дариясын қыдырды. Нiл дариясының басында, Қҧмкент шарының қасында жiбек орамалға ораулы жатқан баласын тауып алды. Атын Едiге қойды. Тоқтамыс хан мен Едiге арасы суысады. Хан Едiгеден жеңiлiп елiнен айрылып ҿз iсiне ҿкiнедi. Сонда айтқаны: Едiгем менiң ер едi, Едiгемнiң мiнгенi Аузы ақтан кер едi. Едiгемнiң ашу iсi сол едi. Ҿзiнен бiр жас ҥлкенге Ҽзiз ағам, сiз бiлiңiз дер едi. Ҿзiнен бiр жас кiшiге, Ҥкiм сен тҧра тҧр мен сҿйлейiн дер едi. Ескiден кегi бар едi, Кете алмай - ақ жҥр едi. Кҿре алмасы кҿп болды, Кҿтермесi жоқ болды. Едiге сынды батырдан Қапыда сҿйтiп айрылдым… Едiге туралы жазылған жылдың бiр нҧсқасын жазып алып қалдырғандардың бiрi – Ҽ.Диваев. Оның тҥсiнiктемесiнде – һижрҽтдiң 790- iншi жылғы Тоқтамыс ханның яғайлыға жiберген бҧйрығында Едiгенiң аты туралы мынаны ескертедi: (қара, Россия археология қауымы, кҥншығыс бҿлiмiнiң III- том. 1888 жыл, I һҽм, II шығуы, В.Радловтың ―Тоқтамыс хан һҽм Темiр қотлиға‖ деген мақаласының I - шi беттерiнде см. ―Запись. Отд. им.Русс.Археолог.Общ.‖, т.III Выпуск 1, ч.II, 1888г. Статья В.Радлова: ―Ярлыки Тохтамыша и Темир Кутлуға‖ стр.6 и 10)… …бiр кҥнi Тоқтамыс хан намаз оқиын деп мешiтке келе жатыр екен, жолда етiктiң iшiнде жатқан баланы кҿрiп тауып алады. Сол себептi етiктен алынып Едiге қойылыпты деп В.В.Радлов кiтабында 115 айтады. Артында екi томдық естелiктер қалдырған Мҽшһҥр Жҥсiп ―Ер Едiге‖ деген жыр нҧсқасында: ―Едiге деген ер екен, Елдiң қамын жер екен. Ел шетiне жау келсе Мен шығайын дер екен. Ҿзiнен бiр жас ҥлкен болса, Ҽзiзiм сiз бiлесiз дер екен. Едiге деген ер екен, Елдiң қамын жер екен. Ҿзiнен бiр жас кiшi болса, Ботам, сен тҧра тҧр Мен сҿйлейiн дер екен. Едiге деген ер дҥрмiн Ҥзiлмес жiбек кендiрмiн. Ҿзi бiлмегенге Бiлгеннiң тiлiн алмағанға Еменнен шоқпар шекесiне Шық еткiзетiн мен дҥрмiн‖ – дейдi екен. Жҽне де: Қазақ ҥш жҥз деген атқа iлiнбей, елдiгi жҧрттығы кҿзге кҿрiнiп бiлiнбей жҥрген кҥнде қазақ ортасында Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз делiнген Диюана болыпты. Қаратау маңайында Мыңжылқы деген таудың бауырында бiр бҧлақта дҽрет алып, намаз окуы ҥшiн меншiктi мекен - жай қылып жҥрiптi… …Ер Едiгенiң ҿзi тҧрақ қылған жерi Ҧлытау, Кiшiтау екен. Ҿзi ҿлерiнде Ҧлытаудың басында отырып Кейқуаттың сҿзiне қҧса болып жарылып ҿлген екен. Сонда ҿлерiнде айтқан екен: – Менi бҧл жерге жер қазып кҿмбеңдер, қорған тас қалап қойыңдар, Нҧралы (баласы) жер ҥстiнде бар болса ―Ат айналып қазығын, диiрмен айналып шҥмегiн табар‖ дегендей бiр табар. Сонда менi Қаратаудың бауырында Қарақалпақ атасы Созақтың қара обасының қасында Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз атам бар, соның қасына апарып қойсын деген ҿсиетiмен денесiн сонда апарып қойған екен. Ҧлытауға аманат қойған екен. Ҧлытауға аманат қойған жайын ―Ақ мешiт ҽулие‖ деп атап кетiптi. Бҧл сҿздi кеше керейттен шыққан Сарысопының баласы Жалаңаяқ iздер сҿйлептi, осы ҽулие де ҿзiн сол жерге қойдырыпты. Кҥнi кеше Куандықтан шыққан арық Қонырбай, Айқожа ишаннан хҽлфе болып шығып, Ақпан Бҽйiштiң Ақпанымен екеуi: – Бҧл Жалаңаяқ бiздiң қазақтан шыққан ҽулие, соның сҥйегiн бҧл жерге қоймаймыз. Сары - арқаға апарып, қазақ ортасына қоямыз деп, сарт жҧртымен дауласып, сол замандағы қазы, муфтиларден хат - мҿр алып, сҥйегiн Арқаға алып кетемiз деп кҿрiн ақтарған екен. Жалаңаяқ ҽздердiң денесi шiрiмей, сасымай, сап - сары болып, кҿмiлген қалпында 116 жатыр екен деседi. Қол созып ала бергенде, ашық тҧрған аспан ҽлей - тҥлей боран болып кеткен соң қойылған жерден қозғағанын қҧдайда болса, ҽруақтың ҿзi болса да ҧнатпады - ау деп қайта жауып, ҥстiне белгi тҧрғызыпты. Сонда арық Қоңырбай Ақпанға айтқан екен: – Мен сенен бҧрын ҿлемiн, менi осы жерге алып келiп қойыңдар деп. Ҿзiнiң ҿсиет қылуымен Ақпан арық Қонырбайды сол араға апарып қойыпты. Сол жерде Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiздiң барлығын ер Едiге айтыпты. Ол екеуiнiң сол жерде екенiн Жалаңаяқ ҽздер айтыпты. Жалаңаяқ ҽздердiң сол жерде екенiн Қонырбай айтыпты. Арық Қонырбайдың дҽл сол жерде екенiн мiне, бiз айтып отырмыз. Осындай бiреуден бiреуге мирас болып келе жатқан сҿз – деген қазақтың кҿне тарихын жинауда сҥбелi ҥлге қосқан Мҽшһҥр Жҥсiп сҿзiн мына бiз, Тоқтамыс Сайын Назарбекҧлы айтып отырмыз. Едiге жырын Маңғыстаулық Мҧрын жырау былай деп жырлаған… Сонда Жылқыбай тҧрып толғады: – Арғы атаңды айтайын, Алатайлы Аңшыбай. Аңшыбайдың екi қатыны Артық едi ақылы О да жалғыз ҿскен жан едi, Жоқ едi туған жақыны. Екi ҽйелден қарағым, Екi бала бҧл туды. Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз, Екi бiрдей ҧл туды. Бiреуiнен бала жоқ, Бiреунен туғаны Парпария деген ҧл болды. Парпариядан қарағым, Қҧттықия деген ҧл туды. Ол Қҧттықияны қарасаң Жарлы болып бҧл кедей, Хандығынан айрылып Отырып едi жалғыз ҥй. Қуқанат едi баққаны. Бақташысы ҿлгесiн Қуқанаттың қасына Қондырған Қҧттықия ҽкеңд i. Сол уақытта сен ҿзiң, Ҥште қалған бала едiн Қуқанатты баққанда Қалмақтың ханы Сҽтемiр Жiберген екен бiр кемпiр. Парпарияның досы едi, 117 Баққаны болса Қуқанат. Бiр балапан берсiн деп, Бҧл кемпiрдi жiбердi Балапанды оларға… …Қҧттықия берiп жiбередi де, оны Тоқтамыс хан бiлiп қойып, Қҧттықияның басын алады. Алдыңғы нҧсқаларда айтылатын Едiгенiң Тоқтамыс кешпейтiн кегi осы, ҽкесiнiң ҿлiмi болса керек. Едiге тҧрып жырдың Мҧрын жырау жырлаған нҧсқасында да Нҧртуған жырау жырлаған нҧсқасында да Едiгенiң ҽкесiнiң аты Қҧттықия. Тек қана айырмасы Мҧрын жырауда Едiгенiң аталық шежiресi: Аңшыбай оның баласы Папария оның баласы Қҧттықия оның баласы Едiге оның баласы Нҧрадын оның баласы Мҧсахан оның баласы Орақ оның баласы Мамай оның баласы Қарасай оның баласы болып келесе, Нҧртуған жырауда Едiгенiң арғы аталары араптар, қожалар едi дейдi. Бабанияз, одан Сҧлтанияз, одан Қадырнияз, одан Мҽулiмнияз, одан Едiге деп таратады. Осы аталған екi жыр нҧсқасында да Едiгенiң асқан ерлiгi, елiне деген қамқорлығы, жауына деген қаһарлылығы мол суреттеледi. Едiге батырды қарақалпақ елi де жырлайды. Қарақалпақтар жырынан байқағанымыз Тҥктi Ҽзiз бен Шашты Ҽзiз екi адам. Ҥзiндi келтiрелiк: …Харези жҧртында бiр Тҥктi Азиз деген кiсi жасапты. Сол Тҥктi Азиз жасайтын жердегi бiр тауда Жамiл шайх дегеннiң бҧлағы бар екен. Тҥктi Азиз кҥнде сол бҧлаққа келiп тҧратын болған. Қап тауындағы перiлердiң патшасының Шашты Азиз деген қызы болады да, сол қыз да кейде осы бҧлаққа келетiн болған. Шашты Азиздiң бiр сапары осы бҧлақтың ҥстiнен тҥсiптi, кҥн ыстық болғандықтан қыз шомылып тҧрғанда Тҥктi Азиз де келiп қалады. Аңыз екеуiн ҥйлендiредi, Едiге атты ҧл ҿмiрге келедi, Тоқтамысханның қолында ҿсiп ҥлкен ерлiктер кҿрсетедi. Сол кездегi алтынардалықтардың, бҧл кҥнгi қазақ халқының ата жауларымен қантҿгiс кҥрестер жҥргiзедi. Бiз атап ҿткен жыр нҧсқаларында Едiге елi сҥйген ер болған. Елiнiң жаужаққа ҧстар. Қалқаны, ерi дау жаққа ҧстар қамқоры, биiк болған. Елiне сҥйiктi ҧл ешқашан атын жоғалтпақ емес. Талай жыр шығарылып, сан тҥрлi аңыздын ауыздан – ауызға мҧра боп қалуы, М.О.Ҽуезов атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институтының ―Едiге батыр‖ 118 атты кiтабының 1996 жылы Алматыдағы ―Ғылым‖ баспасынан жарық кҿруi, заңғар жазушымыз Мҧхтар Магауиннiң ҧлы Едiге Мағауиннiң ―Ел қамын жеген Едiге‖ атты ғылыми еңбек жазуы, сол тақырыпта ғылыми атақ қорғауы сонына дҽлелiндей. Ел жадына тағы сала кетерiмiз Баба Тҥктi Шашты Ҽзiздiң Едiгенiң атасы екендiгi жҽне Едiге батырдың тҿре тҧқымынан да емес, қожа тҧқымын да емес тҥркi тектес тайпалардың ҧлы екендiгi. Ҧзақ жылдар бойы Алтын орданы билей жҥре хан атағын алмауы да (Ақсақ Темiр тарихына ҧқсас) тектiлiктiң, мҽрттiктiң кҥҽсiндей. Қазақстан Республикасының кҿрнектi қоғам қайраткерi, қазақ халқының ҧлттың ҿнерi мен мҧрасының ҽдет - ғҧрпыны мен салт - санасының ҥлкен жан ашыры Иманғали Тасмағамбетов маған 1995 жылы бiр тапсырма берiп, Ҧлытауда жатқан Едiге басына соғып қайтуды, Ҧлытау ауданының азаматтарымен сҿйлесiп Едiге батыр басына ескерткiш орнату мҽселесiн қозғаған едi. бiз сол қасиеттi жерге барып, ел азаматтарымен сырлас болып қайттық. Содан берi Едiге туралы оқып, сыр тартып, пiкiр тҥйiп келдiк. Осы уақытта аралығында естiгенiмiз бен кҿргенiмiзден оқығанымыз бен тоқығанымыздан жинақтағанымыз. Ер Едiгенiң Ҧлытаудағы Едiге тауының басына ―аманат‖ қойылғаны; Едiге Ҧлытауға аманат қойылып, кейiн созақтағы Қҧмкент маңындағы Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз қасына жерленуi; Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз Едiге батырдың бабасы (ел аузынан, Едiге жырларынан). Кҿргенiңдi, бiлгенiңдi елге тарата жҥру парыз нҽрсе. 23.10.1996 кҥнi Домалақ – Ана басына зиярат етуге келе жатқан елiмiздiң Президентi Нҧрсҧлтан ақсақалды кҥтiп бiр топ адамдар ҽңгiме – дҥкен қҧрып тҧрғанбыз. Ҽңгiме Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз маңына оралғанда мен осы мақалада жазылған жайлар туралы ҽңгiме еттiм. Шымкент ҿңiрiнiң белгiлi адамы маған осы ҽңгiме келiсiн, ойға тҥйген қортындымды, келтiре облыстың газетке жазып кетуiмдi сҧрады. Ҽр нҽрсенiң тарихы, ҽр адамның тегi болатыны сияқты бҧл мақаланың жазылу тарихы осылай басталды да ойға тҥйген қортындымыз былай аяқталмақ: Едiге батырдың тура Ақсақ Темiрдей тҧлға болғаны, тҥркi тектес тайпалардың бiрiнен шыққаны, сондықтанда хан аталмай Ер Едiге, Би Едiге аталуы, Едiгенiң бабасы ҽулие Баба Тҥктi Шашты Ҽзiз екендiгi, Едiгенiң Ҧлытауға аманат қойылып кейiн Созақ, Қҧмкент маңындағы Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз бабасының қасына ҽкелiнiп жерленуi. Зираттық ескерткiштердi зерттеп, соларды салумен айналысып жҥрген маман ретiнде бiр кездегi елi сҥйген Едiгенi елi ҽлi де қҧрметтейтiн ойы болса онда Қаратауға Бабай Тҥктi Шашты Ҽзiз қасына Едiгеге сҽулетшi мамандарға ескерткiш тҧрғыздырып, 119 Ҧлытауда Едiге тауының етегiне Едiге басына жинаған кiсiлер зиярат ететiн мешiт сияқты жай тҧрғызса жарасымды сияқты. Алматы. 12.11.1996 ж. 3.5. Серікбол Қондыбаев және қазақ мифологиясы Қазақтардың: ―Кісі қартайғанда бала болады,‖ – дейтін дана пікірі бар. Жаңа жетісіп келе жатқан жас ҧрпақ тіршілік басы ҿздеріндей - ақ (бізде сондай болғанбыз) айналасының бҽріне менсінбей қарап, ҿздері істесе бҧлардан тҽуірлеу тындыратын секілді боп, қате пікірде жҥретін кезеңі болады. Жас ҧрпақтың сондай кезеңіне тап болған, бастан ой, білектен қуат кеткен ол пақырлар (ҥлкендер) балаға айналмағанда қайтсін. Адам басында қайталана беретін осы қҧбылыс адамзат ҿркениетінде де кездесетін болса керек. Ҽлемдік даму процесінде жоғары дҽрежеге жеткен ел бірден маңындағы елдерге менсінбей, асқақтай қарап, тарих кҿрпесін ҿзіне қарай тарта бастайды. Тҽніндегі кҥші кетіп, жанындағы ауызбірлік атты сезімі ҿшіп ―бас - басына би болғысы келген‖ шақта ҧлттардың да қажитын (тіпті алжитын) кезеңі болуы мҥмкін ғой. Қаулай ҿсіп келе жатқан жас ҧлттар ортасында ол да ҿзін қауқарсыз қарттай, қамқоршысыз баладай сезінетінін біз ҿзіміздің қазақтар басынан ҿткен замандар арқылы пайымдаймыз. Біздің ойымызша тҥркі нҽсілді ҧлттар ҽлемдегі ең қартаң ҧлттардың бірі. Оған келтірер дҽлелдер кҿп. Алла тағаланың пайғамбарларына тҥсірген тҿрт кітабында да алғашқы жаратқан кісінің аты Адам екенінің ҿзі бҧтартпас айғақ. Адамның адам атын сақтап қалғандар тек қана тҥркі нҽсілділер. Сол тҥркі нҽсілділер ошағына ҽлі кҥнге иелік етіп, сол бесікке ҽлі кҥнге баласын бҿлеп ҿсіріп отырған қазақ халқының жасын қандай ҽлімсақтан бастасада зерттеуші ағат кетпейді. Кейбір центроеуропалық жҽне солар іліміне еліктеуші зерттеушілердің: ―Қазақ халқы ҽлі ҧлт болып қалыптасып ҥлгерген жоқ,‖ – дейтін пікірлеріне біздің қарсы қояр уҽжіміз бен дҽлелдеріміздің шеті жоқ. Егер қазақ ҧлтының кейбір еуропалық стандартқа сҽйкес келмей жатқан жерлері болса жоғарыда келтірген мақалымыздың айтқанындай қартайғанда балаға айналғандығының кесірінен болар, болмаса ҽлемдік дамудың дҽл осы шағанда барлық қуатты қаруы мен уытты қаламын ҧстап тҧрғандар ниетінен дер едік. Бірақ, ең ежелгі мҽдениет ошағына от жаққан шумерлердің сҿздігіне ең жақыны қазақ тілі болса, табылған, шашылған адам мҥрдесі емес жерленген, қазып алынған адам мҥрдесінің ең қартамыстары қазақ даласының қорымдарында жатса, басқа жҧрт жалаңбҧл жҥрген заманда бабаларымыз кҿсемдеріне алтыннан сауыт кигізсе, жаңа жетісіп келе жатқан ғалымдарымыздың арқасында біз 120 тҥркі тҧқымдастардың, қазақ халқының ежелгі тарихтағы ҿз орнына барып отыратынына сенімдіміз. Еуропалық ғалымдар тарих еншісінен тҥркі нҽсілділерге ештеңе де қиғысы жоқ. Ҿздеріне бҧра алмайтындарын парсыларға немесе ҽлемде аты сақталмаған, біреулерге сыйлай салады. Ҽйтеуір тіркі нҽсілділерден аулақтатса болғаны... Кейбір ғал ымдардың пікірінше адамдарға ең алғашқы дін теориясын ҧсынушы, осы бізің даламыздың перзенті Заратуштра пайғамбарды бҧрын Еділ - Жайық маңында туып - ҿскен деп келсе, енді оның мекені Маңғыстау болған екен деген пікірге мойын бҧра бастапты. Сонда қазақ халқының ата - бабаларының осы даланы мекендегеніне ондаған мың жылдар болып шығады. Бір кездерде айтпақ тҥгіл ойлаудың ҿзі кҥнҽ делінетін осы ойларды жария еткенде біздің айтпағымыз не?.. Еуропалық білім алып, сол теориялардан нҽр алып ҿскен кҿптеген ғалымдар (оның ішінде кейбір қазақ оқымыстылары да бар) пікіріне осы айтылған ойларға сҥйене тҧрып қарсы тҧру, нақты дҽлелдер келтіріп ғылыми дҽлелдеу ҽлі ешкімнің қолынан келе қойған жоқ. Қазақ халқы ҽлі ҧлт болып толық қалыптасып ҥлгермеген, тайпалық дҽрежедегі, тілі мемлекеттік жҥкті арқалап жҥре алмайтын... мысалы кҿп халық ішіндегі жеткіншек... Дат ғалымы Вилгелм Томпсонның Орхон - Енисей жазуларын оқып шығуынан басталатын тҥркілердің мойындалу, тарихта жаңадан туу кезеңі басталды. Талай ғасыр тҿрткҥл дҥниеде ҥнсіз тҧрған жартастар мен қҧлпытастар сҿйлей бастады. Олардың айтары кҿп болып шықты. Тҥркілер (қазақ жанды кісілер қазақтар деп те оқуына болады) ҽлемдегі ең алғашқы ҽріптерді ойлап тапқан екен. Жҧрт табанын тоздырып жаяу жҥргенле олар жылқы жуасытып атқа мініпті. Ал басқалар атқа мінуді ҥйренген кезде олар арба ҥстіне киіз ҥй тігіп, кҥймеде отыратын дҽрежеге жеткізіпті. Ҽлемді билеген Шыңғыс ханның қҧпия тарихы ҿздерін мақтағысы келгенде ―кҿркем сҧлу ханшаны қазақ кҥймеге мінгізіп‖ деп мақтаныпты. Кҿшпелі елдер ҽлемдік мҽдениетті кҿшіп жҥріп бір - біріне таратыпты. Тек қана бір айыбы (ең ҥлкен айыбы) жазған жазуын архив етіп сақтаудың тиімді ҽдісін таба алмаған (кҿшпелі болғандықтан сақталмаған). Гранит тасқа жазып қанша тарих қалдыра аласың? Саз кітап беттеріне (шумерлер) қанша белгі тҥсіре аласың? Тҥркі жазуларын алғашқы оқыған В.Томпсон да, Тҥркі тҧқымдастардың тарихтағы сыбағасының мойындалып жҥрген жобадан ҽлде қайда мол екені туралы ғылыми томдар жазған Л.Н.Гумилев те ҽлемдік деңгейде атақты болды. Бірақ олардың қай - қайсысы да тҥбегейлі тексерілген деректер арқылы (―соқырға таяқ ҧстатқандай‖ етіп) тҥркілердің ҽлемдік даму процесіндегі орнын кҿрсетіп бере алмаған болатын. 121 Осы мақаланы жазу ҥшін дайындық барысында беттерін бір шолып ҿткен, алдымызда бір автордың ойынан туындаған, қаламынан шыққан бірнеше кітап жатыр. Серікбол Ҽділбекҧлы Қондыбаев мырзаның сол кітаптарының аттарын санап шығуға ерінбелік: ―Маңғыстау географиясы, 1996 ж.‖, ―Қазақ даласы жҽне герман тҽңірлері, 1998 ж.‖, ―Қазақ мифологиясына кіріспе, 1999 ж.‖, ―Маңғыстау мен Ҥсттірттің киелі орындары, 2000 ж.‖, ―Есен - қазақ, 2002 ж.‖, ―Гиперборея: тҥс кҿрген заман шежіресі, 2003 ж.‖, ―Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. 2004 ж.‖. Серікболдың тағдыры, тҧрмысы, ғылыми жҧмыстары туралы хабардар адам ретінде біздің ойымызда осы алдымызда жатқан кітаптар аттарына жалғасып, баспада басылып жатқан, енді бір ай шамасында жарыққа шығып ҥлгеретін: ―Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап. 2004 ж.‖. ―Арғықазақ мифологиясы. Ҥшінші кітап. 2004 ж.‖. ―Арғықазақ мифологиясы. Тҿртінші кітап. 2004 ж.‖ атты кітап атаулары да тҧрды. ―Маңғыстау географиясы‖ мен ―Маңғыстау мен Ҥстірттің киелі орындары‖ атты еңбектері Серікболдың ҿз мамандығы алдындағы парызын ҿтеу жолында жасалған кісілігі болса керек. ―Атым адам болғасын қалай адам болмайын‖ деген секілді, географ деген мамандық алып шығып, оқушыларға географиядан дҽріс берген кісі, жарытылысында табиғат сыйлаған зерттеушілік қасиеті бар жас ғалым ҿз існің алғашқы зерттеу жҧмыстарын географиядан бастамай неден бастаушы еді. Осылайша аты аталған екі кітап жарық кҿрген. Серікбол алған мамандық пен туған жерге деген парызын осылайша ҿтеп тастайды да енді мида сақылдап қайнап жатқан, ҽлі қағаз бетіне тҥсіп ҥлгермесе де бас қазанында пісіп ҥлгерген негізгі шаруасына кіріседі. Тың жерге тҥрен салғандай қакйсарлықпен кіріскен Серікболдың бҧл тҽуекелін біз оның тек қана отандастары алдындағы емес бҥкіл адамзат баласы алдындағы негізгі міндетін тҥсінуі деп атар едік. Табиғат берген ерекше дарын ол тек қана дарын иесінің меншігі емес, ал ҽуелі елдің, қала берді бҥкіл адазаттың еншісі. Серікбол сол жобада тҥсініп, сол мақсатта еңбек еткен деп ойлаймыз. Кҿп зерттеушілер, сол секілді шығармашылық соңында жҥрген адамдар ҿз шығармасына кірісіп жаза бастаған кезде оның қалай аяқталатынын біле бермейді. Еңбек ету барысында піседі, мҥшеленеді дейді. Серікбол мырзаның шеберханасы басқаша. Ол ҽлі жазыла қоймаған, басында дайындығы жҥріп жатырған ―Арғықазақ мифологиясы‖ аталмақ тҿрт томдық кітаптарға алғы сҿз 122 ретінде бірнеше томдық кітап жазады. Болашақ кітаптар мағынасын тҥсіне алуы ҥшін, зерделей алуы ҥшін ерте бастан келешек оқушыларының санасы мен тҥсінігіне ҽсер ете бастайды. Автор ҿзінің алғы сҿз секілді сол еңбетерін ғылыми еңбек деп те ойламайтын болуы керек. Негізгі жҧмысына алғы сҿз деп қараған секілді. Ол 1999 жылы жарық кҿрген ―Қазақ мифологиясына кіріспе‖ атты еңбегінде: ―... Бҧл кітаптың тағы бір мақсаты – ―қазақ мифологиясы‖ деген тҥсінікке оқырманның да, зерттеушінің де ―қҧлағын, бойын ҥйрету‖, – деп, ашып айтады. Бҧл кітапты зерттеуші мифтік аңыздар мен оларды зерделеу барысында кездесер сҿздерге оқушының қҧлағы мен бойын қалыптастырмаққа арнаса, ―Есен - қазақ‖атты еңбегінде Маңғыстаулық мысалдар арқылы ҽлгі ―қҧлақтар мен денелерді‖ миф деген қҧбылысты қалай зерделеу керек екенін ҥйретеді. Осы кітаптың 14 бетінде: ―... Екі - ҥш сҥйегі арқылы динозаврдың бейнесін кҿз алдына келтіретін палентолог, екі - ҥш метостанцияның мҽліметтерімен қателік ауқамын жылдан - жылға кеміте отырып, ауа райын болжайтын климатолог, бірнеше жерді аршу немесе ойып қазу арқылы шҿгінді жыныстар қабатының сҧламасын айқындай алатын геолог сияқты тарихшы да этнологиялық ҽдістемені қолдана отырып, ҧлы немесе кіші империялардың, кнҽздіктер немесе еркін қалалардың қҧрылуы мен талқандалуы процесін суреттей алады‖ – деп, ғалым В.И.Вернадскийдің ойынан ҥзінді келтірілген екен. Атақты ғалымның осы ойы арқылы біз де Серікбол Қондыбаевтың мифтік аңыздар мен жырларды ой елегінен ҿткізуі, пайдаланылып жҥрген жеке сҿздер мен басқа тілдерге ауысып кеткен сҿз тҥбірлерін зерделеу барысында осы ―Қазақ мифологиясы‖ атты зор ғылыми еңбектің пайда болғандығын, оқушыларға осы еңбекте келтірілген тҧжырымдардың ғылыми шындығының, тарихи тамырының бар екеніне кҿз жеткізгенімізді айтпақ болып отырмыз. ―Қазақ мифологиясы‖ кітабынан бастау алып, ―Арғықазақ мифологиясы‖ атты тҿрт томдықта ғылыми арнаға айналған ―Абақ таңба‖ ҿзіне амалсыз сендіреді. ―Абақ таңба‖ ортасында нҥктесі бар шеңбер болатын болса, ол Серікбол зердеханасынан ҿткенде жаратылыстың негізгі заңы екені жай кҿзге де байқала қалады. Содан барып қазақтың ―тҿр‖ жҽне ―тҿре‖ сҿздеріне біз осы уақытқа дейін қалайша баға бермей келдік екен деген таң қалу сезімі де ҿзінен ҿзі туындай қалады. Енді бізге: атақты ―Туран‖, ―Тҥрік‖, ―Тҿр‖ жҽне солардан туындап тараған ―ар, ―арилер‖, ―арыс (ҥш арыс)‖ сҿздері біздің осы уақытқа дейінгі соқырлығымыз ҥшін мысқылдай қарап, ―ақыры зердеңе жетті ме‖ деп тҧрғандай. Ғалым біз ҽңгіме етіп отырған тҿрт томдық ―Арғықазақ мифологиясы‖ атты кітабының біріншісінің 58 - 61 беттерінде Ҧлы Жаратушының шексіздік атты кеңістігіндегі адам баласының ҿсіп жетілуіне, бҥгінгі кҥнге дейінгі эволюциялық сапарының іздерін оймен шолып қайтады. 123 ...Нҧрды, қҧдайы қҧдіреті (кҿрілместі) оның нҽтижелерімен (кҿресіндерімен) бірге абақ таңба (кіндігінде нҥктесі бар шеңбер), шоғым таңба (кіндік нҥкте мен одан бастау алған сҽуле векторы) тҥрінде символдауға болатындығын атап кҿрсеткен болатынмын. Ал, Ілкі Тҿр – осы Нҧрдың эманациясы (―сорпаның сорпасы‖)... Келесі ҥзінді... ...Уақыттық тҧрғыдан, ол (Ілкі Тҿр, С.Н.) ерте тас ғасыры (палеолит) мен орта немесе кейінгі тас ғасырының (палеолит немесе неолит) аралығында, шамамен б.з.д. 12 - 10 мыңжылдық уақытты кҿрсетеді. Міне, осы тҧста, адамзаттың дамыған дҽстҥрі – ―Ілкі Тҿр‖ ҿмір сҥрген деп топшылаймыз... ...Зерттеушілер ―Ілкі Тҿрді‖ кҿбінесе ―Гиперборея‖, ―гиперборейлік дҽстҥр‖ немесе ―гиперборейлік Тҿр‖ деп атайды... Тағы бір (258 бет) ҥзінді... ...‖Темір таяғы тебендей, темір етігі теңгедей‖ сҿзі, ҽдетте қаһарманның жоқ (бір нҽрсені) іздеуімен байланысты. Бҧл жерде кҿрсетілген бҧйымдардың ҿзгеру процесі қаһарманның жҥрген жолының жҽне сол жолға кеткен уақытының шектен тыс ҧзақтығын кҿрсетеді. Ал, ―ертегілік сапардың‖ астарында инициациялық (мақсатқа жету ҽрекеті, С.Қондыбаев тҥсініктемесінде инициациялық – жетпектік деп тҥсіндіріледі С.Н.) ҽрекеттердің де, ―Ілкі Тҿрді‖ іздеудің де жатқандығын басқа ҽңгімелерімізде айтып ҿттік, сондықтан... темір теңге мен темір тебеннің ―Ілкі Тҿр‖ символдары екендігін де айта аламыз. Шеңбер пішінді теңге мен сызық пішінді тебен бізге абақ таңбадағы шеңбер мен оның кіндігіндегі нҥктені бере алады. Тек бҧл жердегі тебен – жай ғана нҥкте емес, ғаламдық ҿзек (ғаламдық ҿс) болып тҧр... Біз С.Қондыбаев еңбектерін ежіктеп оқи отырып осы уақытқа дейін ҿз тегімізге заңды тҥрде мақтанып жҥргенімізді сезінеміз, олардың тіршіліктің қай тереңіненен болса да ҿз тамырларымен нҽр алып, ҿз тарихынан қуат алып жатқанына сенімді боламыз. Бҧл еңбек сонысымен қҧнды. Сол қасиеттері оны ешуақытта ескіртпейді, бағасын тҿмендетпейді. Қазақы мифологиясы ғана емес тіпті дҥниежҥзілік мифология астарларына ғалымдар ҽлі кҿз салып, ой жҥгіртіп ҥлгеріп болған жоқ. Қазақ ғылымдарының мифология жҿніндегі бҧл еңбегі кҿшпелілер туралы центроеуропалық менсінбеушіліктің қалың тоңына қаққан қазықтай болатынына сенгіміз келеді. Қазақ халқының бір туар азаматтары Қойшығара Салғараҧлы мен Ақселеу Сейдімбек Серікбол Қондыбайдың ―Арғықазақ мифологиясы‖ кітабына жазған алғы сҿздерінде: ―...ғылым мен ҿнердегі пассионер тҧлғалар ең алдымен дҥйім жҧрттың санасы мен сезімін баурап, мыңдардың жҥрегіне шапағат нҧрын ҧялатады. 124 Нҽтижесінде сол мыңдардың таным - тҥйсігі мҥлде жаңа сапаға кҿтеріліп, қоғамдық ой - сананың ҿресі биіктеп, ҿрісі ҧзарады. Мҧндай ойдың жосығы білікті де білімдар азамат Серікбол Қондыбайға қатысты тілге оралып отыр‖ – дейді. Адамға ҿз еңбегі ҥшін осындай тҧлғалардың аузынан шыққан осы бағадан артық ештеңе қажет те емес болар... С.Қондыбаев дарынды жаратылған тҧлға. Оның ойлау қабілеті, уақиғалар мен сҿздерді зерделеу ҽдісі (методикасы) оған кез - келген тақырыпта еңбек етуіне мҥмкіндік беретін еді - ау деп ойлаймыз. Бірақ ол ҿз ҧлтына еңбек етудің, оны ҿз ҽлінше ҽлемге танытудың жолы деп мифология тақырыбын таңдапты. Оның неге миф туралы ғылымды таңдағанын ҿзінің мына жолдарынан аңғаруға болар... Миф – адам баласы ҥшін барлық уақытта да бейне бір ҿзгермейтін, тҧрақты нҽрсе. Мифте бар жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ҧсақ детальдар барлық жерде, затта кездеседі. Бҧл былайша тҥсіндіріледі: миф – ҧрпақтан ҧрпаққа беріліп келе жатқан біздің ата - бабаларымыздың естелік мҧраларының жиынтығы. Миф тіпті біздің тҥйсігіміздің (подсознание) қҧрылымына кіреді. Ол тіпті, сірҽ, біздің қанымызда, генімізде таңбаланған (закодирован) болуы керек... Серікбол Қондыбаев санасына соншалықты таным, жігеріне соншалықты талап берген Тағдыр (Жаратушы) оның пенделік болмысына келгенде сҽл қаттылау да кеткен секілді. Жаратылыста бҽрі есептеулі дейді ғой. Барлық жерде тепе - теңдік заңы сақталады екен. Мҥмкін Серікболды тҿсекке таңып, жҥріп - тҧру мҥмкіндігінен айырған табиғат сол қуаттарынан алынғандарды ойына, сезім тҥйсігіне қосып берген болар. Олай болған жағдайда біз, Серікболдың жанашырлары, ол істі қатеге санамаймыз. Қалай дегенмен біз осы ҿмірімізде ғалымдар ішінде қол - аяғы балғадай боп, астында тағы, басында бағы бар бола тҧра жетпіске келіп докторлығын қорғаған, ҿліп - талып қартайғанда бір монографиясын жарыққа шығарып, бар ҽлемді жаратып шыққан ҿзіндей боп той жасап жататындары да бар екенін кҿрдік. Серікболдың ғылымдағы, ҿмірдегі орны адам таңқалғандай. Ол ҽлемдік сыбаға бҿлісінде ҿз сыбағасына тиген 10 шаршы метр бҿлмесінде ―мен‖ деп айқай салмастан, ешкімге міндетсіместен, ешкімнен ештеңе сҧрамастан Алла тағала ҽлі ҽлемді жаратпай тҧрғанда бір нҥкте болып тҧрған (кіндік), жаратқаннан кейін ―абақ таңба‖ деп Серікбол ат қойған тіршіліктің негізгі заңына дейін ой жҥгіртіп, ойымен Кҿкке жетсе де аяғымен есікке жете алмай жай ғана пенделік тіршілігін жалғастыруда. Оның бақытына бар тірлігін баласына бағыштаған қарылғаш ана Тҽрбие мен қамқоршы апа Балсҧлу бар. Елі бар, елдің азаматтары бар. Ол ҽлі де болса таныла тҥседі деп ойлаймыз. Оның ҽлемдік ақпарат беттерінен атын оқитын кездеріміз алыс емес секілді. 125 Адал еңбек қашан да бағаланбай қалмайды. Оған тҿзім мен қанағат сезімі жеткізбек. Елі бар, елдің азаматтары бар дедік қой жаңа. Серікбол еңбегі қазақ ҿнері мен тарихының ҥлкен жанашыры Иманғали Тасмағанбетов мырзаның назарына ілігіп, соның арқасында тҿрт томдық ―Арғықазақ мифологисы‖ жарық кҿрді. Соңғы жылдары ҿнерге, ҿнердегі талантты жандарға кҿңіл аудару Маңғыстау обылысында айтарлықтай жақсара бастады. Маңғыстаулық Серікбол Қондыбаевтың тҧрмысына, ғылыми еңбегіне қомқорлық жасау мҽселесін обылыс басшысы Болат Палымбетов ҿз назарында ҧстуда. Басшының шешімімен жақын арада ғалымға Ақтау қаласынан тҿрт бҿлмелі пҽтер бҿлінді. Ғалымның тҧрмысына жайлы болу жҽне де басқа жағдайларын ҧйымдастыру мҽселелеріне, Серікбол Қондыбай пҽтерін қайтадан кҥрделі жҿндеуден ҿткізуге қала ҽкімі Серік Оспанов мырза да ҥлкен ҥлес қосуда. Ғалымға тҧрақты діргерлік кҿмектер кҿрсету жҧмыстары ҧйымдастырылуда. Елім деп еңбек еткен еріне елі риза болып жатса, сол елдің елдік дҽрежесінің кҿрсеткіші сол емес пе!.. «Маңғыстау», 27.03.2004 жүктеу/скачать 1,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|