Сакулина Н. П. Комарова Т. С. Балалар ба шасында'РЫ

лар сикысыз екешн сезсе, онда ол уйлес1мд1 т у с т е п к агаз алып, 
б ал ага вазаны осы т а б а к к а га з га салып, кал ай сэнд1рек б о л а ­
тынын ойластыруды усынады. Б аск а б1р ж агдай да, балалардын, 
б 1 р т а б а к бетке вазаларды дуры с орналастырмауынан, компо­
зиция туг ел
1
мен ж ам ан к ерш етш ш байкаса, тэрбиеип т
1
ке ше- 
цпмш айтпай-ак, б ал ал арга эдем1 шыгу уш ш эйтеу
1
р б аск аш а 
1степ керуд1 усынады. Бейнелеу есеб1 шеипмшщ ж ак сы вариан- 
тын 1здест1руге балаларды эркаш анда багы ттау, олардыц твор- 
честволык белсенд1л1г1 мен д е р б е с т ш тэрбиелеуге м ум к ш дж
бередь
Балалар ж аса га н сэндж композпцияны олармен б1рге ж ур ш
керш, 
1
Ш
1
нен топ белмесш, бала бакш аныц ю ре б е р к ш эсемдеу- 
ге болатынын тацдап алуга болады.
Б ал алар карапайым симметриялык заттарды ойып-киюды 
игерген кезде оларга кебелек, коцыз т. б. кур дел
1
рек бейнелерд1 
усы ну керек. Б алаларды ею буктелген кагаздан симметриялык 
фигуралар ойып-киюды уйрету даярланаты ндар тобында да 
ж алгасты ры лады , б
1
рак онда такырыптык мазмуны курделше- 
нш эр 1 формасын дэл беру талабы кушейе туседк
Эр т ур л
1
заттардыц, адам мен ж ануарларды ц бейнесш жа- 
саудагы не болган шеберл1к, б ал ал арга кептеген ертеп , елец, 
т ак п ак пен э ц п м ел ерд щ мазмунын ж етю зе б1луге м ум кш дш бе- 
ред1. Сонымен эр жолы кеЙ
1
пкерд
1
ц ©
31
не тэн ерекшел1ктер1н 
жэне кызметш эцг1ме барысында аныктап, сондай-ак олардыц 
езара байланысыныц салыстырмалы шамасы мен орналасуын 
еске тус1р1п отырган жен. Егер муны естер1не салмаса, балал ар 
сюжетт1 беруге тырысып, кеш пкерлердщ ш амалы к ара катына- 
сын естен шыгарып, Т1ПТ1 де бер1лген сюжет, кимылды керсету 
тэс1Л1н ойластырмайды. Сэбил1к жэне естиярлар топтарында 
олар осыныц бэр1н сурет немесе ж аб ы сты ру аркылы бере ал- 
май, бейнен1 эцпмемен толы ктыруга дагдыланып, мазмунды 
сезбен тус1нед1. Ал ересек балалар тобында бейнеш ж а с а у ке- 
31
нде, суретке, ж аб ы сты руга, аппликацияга карап бэр1н жете 
т усш е алуга ж е те т
1
ндей болу керек.
С а б а к соцында балаларды ц жумысын тал кы лау бурынгы- 
дан да гер1 улкен магынага ие болады. Б алалар жумысын тал- 
дауды тек с а б а к аякталар ш акта еске алмай, оны с аб ак жос- 
парлау кез1нде ойластырган дурыс. Бал ал арга: «Мына жерде не 
салынган! «Бэршен де саган унайтыны кайсысы?» деген мез1 
шыккан сурактарды беруден тшт1 де пайда жок. Тэрбиеш1 тал- 
даудыц айкын максатын алга устай отырып, олардыц п1К1р1н 
жетекш1Л1кке алып, ойлаганына кайткенде де жету1 керек. Эц- 
г
1
ме, шын мэн1нде б1р баланы мактап, ек1нш1С1н д ат т а у д а емес. 
Б алаларды сапасы мен орындалуы жайлы п1К1р айтуга, олардыц 
ойы бойынша кандай кемш
1
Л
1
ктер бар екен
1
н керсетуге уйрету 
керек (мунда балаларды ц атын эрдайым атау шарт емес). Б
1
р 
топ ж ум ы старды б1рден а тауга жэне оныц 1шшен сэтт1 шыкка- 
ны мен сэтс1з шыккандарын атап етуге де болады. Тэрбиеипнщ
139

тапсы рмасын орындаумен катар, олардын. эрб1р ж ац а шенпм- 
дерш е балаларм ен б1рге куанып, улкен бгр с э т п л ж ретшде атап 
еткен жен. С ур е т салу, ж абы сты рудары бейненщ айкындылырын 
да атап ет у ерекше манызды. Егер буран шын кещ л белш се, б а ­
л аларды н ез1 де кейб1р айкын элементтерш байкай алады.
Б а л ал а р ж умы сы на басшылык, неш калай 1стеуге болатынын 
тус1нд1рген бастап к ы ш акта рана емес, б у м л с а б а к бойы 1ске 
асырылады. Сонымен б1рге, барлы к эрекеттерше тэртш белплеу, 
ете зор к ам кор л ы к ж а с а у д ы болды рмау керек. Эр турл1 с а б а к ­
та тэр б и еш ш щ езш у с т а у тэрт1б1 де турлгше, ейткеш ол жай 
рана бакы лау ш ы емес, ол эрк аш анда бейнелеу процесш щ бел- 
сенд1 каты суш ы сы болуга тшс.
С а б а к барысында б алаларды н е з д ер ш щ б1реу1, бейнелеуге 
енпзген заттын кер1ш сш щ кандай екенш умытып калатын кез- 
д е р
1
де болады. Тэрбиенп оган у к с а с сурет пен ойыншьщты ке- 
руге кенес бере алады. 1\ажетт1 рецктщ т у с ш щ табы лмауы на 
элдеб1реулерд1 абы рж ы туы мумкш, ондайда сол туст1 курас- 
тыру усынысын берген жен, егер бал а бул мэселеде киналып 
к ал са, онда кемекке б аск а баланы тар ту немесе ез1 колкабы с 
т и г
131
п Ж1бер.ген1 дурыс. Егер б1реу-м1реу ете у с а к бейне даярлай 
б а ста са , т уз ету каж етт1гш айтып жендетт1ру керек. Сонымен, 
тек балаларра тапсы рма беру рана манызды емес, эр баланын 
кызметше, эр турлг ЭД1С колдана отырып, басш ы лы к ж асап жэне 
мунын шенпм1н барлы к б алаларды н табуы н кам там асы з ету м а­
нызды.
Эр с аб ак та ею м ак са т койылады: б алаларды ж ан а б1р нэр- 
сеге уйрету эр! бурын алынган 61Л1МД1, шеберл1кт1 баянды ету, 
сонымен к атар д е р б е с т т мен инициатива керсете алатын жар- 
дай туды р у каж ет. Тэрбиенп с а б ак та р д а ешкандай жацаны 
уйретпей-ак, балал арды н ездерш де бурыннан бар 1скерл1к пен 
дарды нег
131
нде айналадагы ем1рд1 ж ан -ж акты бейнелеу немесе 
сэндеу ж ум ы стары н усынады. М ундай ж аг д а й д а балал ардан б у ­
дан бурынгы барлы к игер1лгендерд1 творчестволык турде 1ске 
асы ру талап ет1лед1.
Ж о г а р ы д а аталган м ак саттарды ц варианттарын шешуде тэр ­
биецп эр турл1 эрекет ж асайды. Егер устаз б1р ж ац а нэрсеге 
уйретсе, онда ол эуел1 бейнелеу эдютерш тус1нд1р1п немесе кер- 
сетш етед1. Бал ал арды н кабылдаран шеберл1Г1 эбден б е к т л г е н
сон, т а к т а г а б1р1нен кешн б1рш шакырып керсету немесе тусш- 
д1руд1 талап ет!п, балалар тэж1рибесш уйымдастырып эр1 ол ар ­
ды ж ум ы лды ра тус1п, белсенд1л1г1н оятады. Егер балалар ал­
дына творчестволык м ак сат койылса, тэрбиецп бейнелеу э д к т е - 
р1н еске т у а р ш айтпайды да керсетпейд1, тек с а б а к процесшде 
кажетт1 деп тап канда рана кейб1р балаларра кемектес1п кояды.
Т э р б и е ц п М1ндеттеген бгр м а к с а т т ы т ур л 1ш е ш е ш уг е болад ы , 
сейт1п, б а л а л а р р а а й ы р м а ш ы л ы к т ы ц сы ры неде екен1н, к а н д а й
ж а р д а й л а р д а дэлд1кт1 с а к т а у кажетт1Г1н тус1нд1ред1. М ы с а л ы , 
д ы м к о в т ы к к у ы р ш а к ж а б ы с т ы р у кезтнде, б а л а л а р т э р б и е ш ш щ
140

керсету1мен бе л ж те р д щ ж аб ы сты ру эд1стер1 мен беш туш , ол ар ­
дын салыстырмалы мелшерш пгерш алады. Б ас кшм, кшмд1 
эсемдеудщ егжей-тегжешн, колдын, куы рш ак колындагы нэр- 
сенщ калпын эр бала езш ше 1стейд1. Сонымен катар, туе турле- 
рш сак тауды н бэрше де катысты ш арттары мен эркайсысы 
езшше шешетш бояу тандауды н варианттары бар.
З а т т ы н е з ш е к а р а п с у р е т с а л г а н д а д э л д ж т 1 с а к т а у д ы к а ж е т
е т е т ш ш а р т т а р б а с ы м , б1р ак м ун д а д а б о я у р ен к ш т а н д а у мум- 
К1НШ1Л1Г1, с у р е т ком позициясы н 1здест1ру дербест1Г1, б е л ш е к т е р ' 
д щ е з г е ш е л ж т е р ш б е р у эд1стер1 т. б. с а к т а л ы п оты р ад ы .
Кем дегенде айына б
1
р рет балаларды н туп ю ез ойлары бо­
йынша с а б а к ж у р п з ш отыру керек. Кандай сюжет тандап, кай 
затты жабыстырып, кай заттын суретш с ал у к е р е к п п н шешу 
уш ш , балалар мундай с а б а к туралы куш бурын б
1
лгеш дурыс. 
©з ойымен ойлап- 1стеу ш еб ерлш не балалар да б1рден калып- 
таспайды. Капсыб1р балалар белсенд
1
рек, улкен б
1
р байкагыш- 
тык касиетт1, тым бай киялды, такырып тан д ауд а батыл болса, 
ал к а й сы б
1
р
1
тым енжар болып, ез суреттерш е мазмун да ойлап 
т аб а алмайды. М ундай балалардын, м у м к ш д т м е н эр! 1скерл1Г1- 
мен жэне олардын ен туракты ыкыласымен санаса отырып, еске 
салу, кенес аркылы кемектесу керек. Кеп балаларды н ж ады нда 
бурынгы салган суреттер1, ездер1 сала б1лет1н дуниелер1 ж ак сы
ж атталы п калады. Сондыктан, эс1ресе б1р1нш1 ж арты жы лды кта 
б1раз б алал ар педагогтын берген тапсырмасы бойынша, су- 
реттер мазмунын кайталай бередк О ларга, бурынгы салган су- 
реттер1мен салыстыра 
отырып, кейб1р толыктырулар немесе 
езгер1стер енг1зуге, кенес беруге болады. Мысалы, егер бала кыз 
бейнесш салуды тагы кайталаса, онда онын колына б
1
р нэрсе 
устатып, мысалга, гул шогын немесе ж идепн, сан ы раукулагы
бар кэрзенкен
1
салуды усы ну керек. Б
1
рак булай естерше тус1-) 
ру — баланьщ е зш щ ойлауга каб1лет1 жетпей, бейнен1 толык- 
тыра алмайтындай ж агдай д а гана к а ж е т болады. Ал келес1 жо- 
лы к ай талауг а эрекет ж а с а у устшде: «Сен кай кыздьщ сурет1н 
салып жатырсын!» Мумк1н, бул Кызыл телпек немесе кеплд1р 
шашты М альвина атты кыз шыгар? Кайткен кунде соларга ук- 
сас ет1п сал у га тырыс»,— деп айтуга болады. Млне, сонда гана, 
баланьщ суретш де ж ан а б1р образ пайда болады. Кей бала м а ­
шина суретш б1рнеше рет салады. М ундай ж агдайда, машинага 
не тиелген деген су р а к бере отырып, тэрбиеип с у р е г и эр! карай* 
ж ал гасты р уга багы т С
1
лтейд
1
, бгр емес, б
1
рнеше эр т ур л
1
маши- 
наларды салуды да усы нуга болады.
Кейб1р балаларды н сурет салуда е зш щ ен с у й п т такырыбы 
болады: ер балалар кебшесе самолёт, автомобиль, кеме; кыз 
балалар — жиЬаздары бар белмен1, серуендеп журген б а л а л а р ­
ды жэне баскаларды салады. М ундай суреттердщ кепш1Л1Г1 у л ­
кен б 1 р дэлджпен кайталанып отырады. Осындай ж агдай л арда 
кейб1р толыктыру усынып, осы эд1стерд1 пайдалана отырып, б а с ­
ка мазмун бертп керуге кенес айтуга болады. Егер таные заттар
141

:Иттер доп ойнап жур
мен кеЙ1пкерлер1 кездессе, б ал алар елец, эцпм е, ертеплер маз- 
мунын к у а н а -к у а н а айтып бередь
Б ал ал а р д ы ц ойша салган суреттер1, олардыц алган эсер- 
л ерш щ ж нналуы мен сурет с ал у ш е б е р л т н игеру шамасына 
карай б1рте-б1рте молая э р
1
турлене тусед ь Б ал ал ардан дербес- 
Т
1
Л
1
К пен творчествоны талап етш, жумысы ны ц б
1
р к ел ю л
1
П мен 
е л ж т е п и г п п уш ш у р су га болмайды. Д е р б е с т ж пен творчествоны, 
балаларм ен турл1 ба к ы л а у ж у р п з у , оларга кггап оку, суреттер 
карау, е з ш щ алган эсерлерш айта отырып, б1рте-б1рте тзрбие- 
леуге болады. 
0
з тупк1 ойы бойынша салынган сурет, егер укып- 
сыздык салдары нан дуры с шьщпаса, ол уш ш сегуге болмайды: 
б алалар ез б1лген1нше, батыл, белсенд1 турде ез ниеттерш 1ске 
асырсын.
Б а л ал а р г а
турл1ше шама мен формадагы кагаздар, туе 
рецктерш алу у ш
1
н ак гуаш ь беру де пайдалы. С а б а к соцында, 
суреттерд1 тал к ы л а у кез
1
нде, кандай да болмасын 
б\р
сэтт1лшт1, 
Т1ПТ1 ш амалы болса да, кез келген бастам а керсетуцплшт1 атап 
еткен жен.
Ересек бал алар тобында барлы к дагды-эдеттерд1 эр! карай 
ж е т
1
л д
1
ре т у с у ж у р г
131
л ед
1
. Н ег
131
нде карындашты, к ы л к а л ам ­
ды турл1ше у стауд ы ц дагды лары, сурет сал у эд1стер1 1стелу1 ке­
рек; сур е т т е п кец жазыктьщ ты бояган кезде карындаш кагазга 
шле тусед1 де, ете канык рецктер беред1, сейт1п, суретт1 тез1рек 
бояуга муМК1НД1К тугызады. К1Ш1г1р1м белшектерд1 салганда, 
карындаш ты эдеттегщен ушына к
1
шкене ж ак ы н ы рак тж устау
ыцгайлырак. Е нд
1
ж олак тар мен шимай сызыктарды кы л к а л ам ­
мен салганда, оны к а га з га келбей у стаган дурыс, ал жщ1шке 
сызьщтар мен нуктеш сал ганда к а га зга кы лкаламды Т1к устап
142

турып онын, ушымен салу керек. С ур ет сал у кезшде кы лкалам 
мен карындаш у стауды н зр турл1 эдю терш б1лу ж е ш л д ы ж кел- 
Т1ред1; кимыл е р к ш д ш п н , оны к ер ектш н е карай еркшше ез- 
гертуге м ум к ш д ж береди
5 — 6
ж асар балалар тек турл1 т у с т
1
карындаш немесе гуашь 
бояуымен сурет с ал уга уйренбейдь ж ан а материалдар да енп- 
зш едк акварель, турл1 туст1 балауыз борлар, карапайым, гра- 
фитт1 карындаш (ол к аж етш ш е ж у м с а к «Орион», «Комсомо­
лец» болуы к е р е к ) .
А кварель бояуымен сурет сал у арнаулы эдю тердк ж ум ы с 
бастар алдында кы лкалам ды таза су тамшысын бояуга с
1
лку 
аркылы сулауды, осындай кездерде ж у м с а к бояулар б1ршен 
екш нпсш е тез ауыскыш болатындыктан, ластап алм ау талал* 
ет1лед1.
М ундай ж аг д а й д а сурет салганда таза туе шыкпай калады.
Б ал ал ард ы кы лкаламмен бояуды укыпты алуга, оны б аск а 
бояуга батырар алдында барынша укыпты турде шаюга, у й рету 
керек. Акварельмен ж ум ы с сурет сал м ас бурын (каж етш ш е ка- 
ныккан ба, ете акшыл емес пе екен, к е р к ш ш е, к у ц п р т емес пе) 
бояу немесе су косып, тек содан кешн к а га з га сурет салып, к а ­
ж е т е деп тап канда туе тур ш байкап керумен де байланысты. 
Бул уш ш керект1 рецк теп ж ац а туст1 араластырып ш акы руга 
бояу тактайш асы н (палитра) керек етед1. Б ояу тактайш асы ре- 
тш де так тал ан ган сырлы К1рп1ш, акшыл туст1 ж у м с а к балшык 
к есеп, ж ай ак т а б а к немесе юшкене тэрелкеш де колдануга 
болады. С у р е т т е п тустер таза шыгу уш ш , с а б а к барысында 
балаларды , к ер ек тш н е карай, суды ауыстырып отыруга уйрету 
керек. Сол мезплде, егер келес1 туст1 сол бояумен салатын б о л ­
са, балаларды ц кы лкалам ды жуып тазартуын да к ад агал ап
отыру кажет.
Е ресек балал ар тобында кары ндаш ка орташ а сал м ак сала 
отырып сурет салу кимылдарын ка й та л а у онан эр 
1
ж у р г
131
л е д
1
. 
С ондай-ак уйретуд1 болмашы сызыктар жург1зуден б а ста у к а ­
жет; бул э а р е с е даярлы к суреттер сал у ж умы сы барысында, 
оны с ал у уш ш ете дэл сызыктар, керект1 форма 1здеп т аб у г а
м у м к ш дж беред1. С ондай-ак ж у р г
131
лген болмашы сызыктар с у ­
р еттеп дэл емест1кт1 тузетуге м ум к ш дж бередь Сонымен б1рге, 
сал м ак салуды к а ж е г п кезде кушейт1лген туе алудыц куралы
рет1нде пайдалана отырып, ез еркшше сал м ак салу дардысын 
тэртш теу де керек.
Б а л а л а р д ы с у р е т с а л у р а у й р е т е отырып, о л а р д ы б о я у д ы ц ка- 
жетт1Г1н у м ы т п а ц ы з д а р . Ж ы л а я г ы н д а б а л а л а р
(ф ор м аны ц ) 
н у с к а с ы ш а м а с ы н д а г ы , с а ц л а у с ы з , н у с к а сы зы гы н ы ц с ы р ты н а 
ш ы р ы п
кетпей, б1р бары ттары
с ы з ы к т а р (бояп б о л г а н к е з д е п
с ы з ы к т а р ) с а л у д ы у й р е н у г е т ш с , ал к а р ы н д а ш к а т у с е т ш к у ш
с а л м а г ы н тэрт1птеу, бе й н е л е у м а к с а т ы н а (м ун дары бейнеленген 
ж ек ел ен ген з а т т а р мен с у р е г п б о я у к а ж е т , а н ы г ы р а к б о л у уш1н 
к а р ы н д а ш к а с а л м а к т ы к уш т1рек салы п , б о я га н к е з д е п элс1з
143

Н1

жүктеу/скачать 9,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: