Сапасын дамыту жолдары

51 
 
күшейте бастады.  
1842  жылы  Жанқожа  Сыр  бойына  келіп,    Қаракесек  Ақтан  батырмен  хиуалықтардың  бекінісін  қиратады.   
Енді  батыр  Сыр  бойын  Хиуа  хандарының  езгісінен  құтқару  мақсатында  олардың  бекіністеріне  жиі-жиі 
шабуыл жасайды. Осы жорықта әділетсіздігі үшін Қылышбай ханның өзіне де қол жұмсайды. Бұл кездерде 
Жанқожа ауылы Қарақұмды  жайлап;  Ырғызды  қыстаған. Қоқан хандығының Созақ бекінісіне орналасқан 
әкімдерінің  жергілікті  халыққа  салынатын  алым-салықтан  тыс  көрсеткен  зорлықтары  қазақтардың  бас 
біріктіріп,  бұл  қамалға  шабуыл  жасауына  себепкер  болды.  И.  В.  Аничковтың  мәліметі  бойынша,  Қоқан 
әкімі Дәурен Созақ қаласының бектері Отыншы, Cушымен бірігіп, Сарман биді өлтіреді. Созақта тұратын 
Құрман  би араша түсуді  өтініп,  Жанқожаға  арнайы  хабар  жібереді.  Жанқожа  елден  қол  жинап,  Созаққа 
жорыққа аттанып, жолда Жаңақорған, Желек бекіністеріндегі қоқандықтарды қуады. 1830 жылдың күзінде 
Созақ бекінісін қоршауға алып, көмекке келген қоқандық Таған палуанды жекпе-жекте қолға түсіреді. Одан 
соң  Жанқожа  жасақтарымен  бекіністің  дарбазасын  бұзып  кіріп,  Созақты  басып  алды.  Қоқан  бектері 
Отыншы  мен  Сушыны  қолға  түсіріп,  баласын  өлтіргені  үшін Құрман  биге тапсырады.  Кейбір  деректерге 
қарағанда,  Жанқожа  Қоқан  хандығының  Шымқорған,  Қосқорған,  Күмісқорған  тәрізді  бекіністерін  де 
талқандайды.  Хиуа  хандығы Аллақұл ханның  тұсында  1835  жылы  Қуандарияның  батысындағы  Құртөбе 
деген  жерге  бекініс  салып,  онда  200  әскер  ұстайды.  Жанқожаға  арқа  сүйеп,  алым-салық  төлеуден  бас 
тартып,  Хиуа  бегі  Бабажанның  озбырлығына  көнбей  жүрген  сырдың  төменгі  сағасындағы  қазақтарды 
тәртіпке келтіру үшін түрікмен Аймұхамед палуанды жасақтарымен жіберді. 
     1836 жылы  Ақирек  деген  жерде  елге  тізесі  батқан  осы  Аймұхамед  палуанды  Жанқожа  жекпе-жекте 
өлтіреді. Басшысы мерт болған палуанның жасақтары бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. Жанқожа бұдан 
кейін де Сыр бойындағы қазақтарды хиуалықтардың езгісінен құтқару үшін, олардың бекіністеріне жиі-жиі 
шабуыл  жасап  отырды.  Оның  бұл  жорықтары  нәтижелі  болып,  Хиуа  бекіністері  көп  шығынға 
ұшырады. 1845 жылды  көктемінде  Хиуа  хандығы  Сыр  бойындағы  қираған  бекіністерін  қалпына  келтіру 
үшін  200  жасақ  аттандырады.  Жанқожаның  жігіттері  бұлармен  ұрыс  салып,  кері  қайтарады. 1847 жылы 
көктемде  Хиуа  бегі  Уайыс-Нияздың  әскері Атанбас, Ақирек,Қамыстыбасты жайлап  отырған  қазақтарға 
шабуыл жасап, 1400 үйді ойрандап, тонап кетеді.Осы жылдың тамыз айында Хиуа  бегі Қожанияз бастап, 
қазақ  сұлтандары  Жанғазы  Шерғазиев  пен  Елікей  (Ермұхамед)  Қасымов  қоштаған  шапқыншылар  қазақ 
ауылдарын тағы да тонауға ұшыратады. 
       Елаузында    Жанқожа    батырдың  Созақ  қамалын    алмаққа  келген    қазақтың  соңғы  ханы  –  Кенесары 
қолымен    бірігіп  жасаған  шабуылдары  жөнінде  біраз  әңгіме  сақталған.    Батыр  осы  жолы  әуелі  өзінің 
жігіттерімен Созақ қамалына көмекке келе жатқан Қоқан әскерінің алдынан шығып, оларды талқандап, кері 
қуып  жібереді.  Содан  кейін  Созаққа  қайта  оралып,  Кенесары  қолымен  тізе  қосып,  қамалды  алысады. 
Қамалдың    қақпасын  бұзып,  алдымен  ішке  кірген  осы  Жанқожа  батырдың  сарбаздары  болыпты.Елін, 
жерін  азат  ету  жолына  бар  өмірін  арнап,  сырт  жаумен  арыстандай  айқасқан  есіл  ер  қартайған 
шағында,  ауыл  сыртындағы  төбенің  басында  намаз  оқып,  құдайға  құлшылық  етіп  тұрған  жерінде  өз 
қандастарының қолынан қапылыста қаза табады.  
        Ресей  империясының  экспанциялық  «кеңеюшілік»  ұмтылысының  1853  жылы  В.Перовский  Ақмешіт 
басылып  алынғаннан  кейін  Сырдария  әскери  желісі  құрылды. 1849  жылы  Райым  бекінісіне  Орынбор 
казактарының  алғашқы  26  жанұясы  1857  жылға  дейін  3000  қазақ  жанұялар    өздерінің  бұрынғы  қазақтар 
тұрған  жерлерге  қоныстанған.    Олар  қазақтың  үлкен  артықшылықтарын  пайдаланылды. Мұның  өзі  қазақ 
халқын аяусыз қанауға әкеп соқты. Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, 19 ғасырдың 50 жылдары Хиуа 
хандығының  қазақтар  жөніндегі  озбырлығы  олардың  аса  ауыр  салықтар  салып  отырды. 
Хиуалықтардың  мұндай  шапқыншылығы  бір  жылда  бірнеше  рет  қайталанады.  Тонауға  ұшыраған  елін 
қорғауға  Жанқожа  700  сарбазымен  қарсы  шығады.  Құрамында  екі  мың  әскері  бар  хиуалықтар  Жаңақала 
бекінісінің  төңірегіне  шоғырланады.  Жанқожаға  Ресейдің  Райым  бекінісінің  бастығы  Ерофив  бастаған 
отряд  көмекке  келіп  хиуалықтарды  бірге  талқандайды. 1847 жылы  Райымға  келіп,  бекініс  сала  бастаған 
Ресей  әскерлеріне  Жанқожа  қарсылық  көрсетпеді.  Сол  кездегі  Орынбор генерал-губернаторы   В. 
Обручевпен  жолығып  сөйлескен  Жанқожа  оны  мен  орыс  әскері  жергілікті  халықтың  тыныштығын 
бұзбайтындығына  және  хиуалықтардың  шапқыншылығынан  қорғайтындығына  келіседі.  Бірақ  кейін  іс 
жүзінде керісінше болады.  
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер 
1. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том. 
2. ҚР ОҒК-ның Сирек Қорында (Ш. 1320) сақталған. Жыршысы Кенжеев Лұқпан (1898-1930) Қызылорда 
облысы, Қазалы ауданында туып өскен. 
Жинаушысы: Рүстемов Қаражан.  

52 
 
Жыр мәтіні 1946 жылы Қызылорда қаласында қағазға түсірілген. Қолжазбаны жүйелеп,баспаға әзірлеген: 
Серікбай Қосан. «Сыр  бойы» газеті.21 қараша 2012ж. 
3.Аничков. «Қазан унисерситетінің археология,  тарих, этнография қоғамының хабаршысынан»  
жарияланған.  
4. Елтұтқа.М.Жолдасбекұлы., Қ.Салғараұлы., А.Сейдімбек, Астана 2001 жыл,  
5. Сыр өңірі тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін Алматы ,Атамұра1998 
Қазақстан тарихы 3-том., Алматы-2002 жыл, 381-б.  
6. Ә.Оспанов «Жанқожа батыр» Алматы -1992 жыл, 104-б.  
7. Шойынбаев Т.Ж. Воостание Сырдаринских казахов под руководством Жанкожы Нурмухаммедовы 
8. Аничков И.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы  
Алматы, 1991 жыл.  
9. Қойшығара Салғарин. Қазақтың қилы тарихы.  
Алматы, 1982 жыл.  
10. Ә.Әбдәкімұлы .Қазақстан тарихы. Алматы , 1997 
Қазақстан тарихының очерктері. (көне заманнан бүгінге дейін) 
Алматы, 1994 жыл.  
11. Х.Маданов., Ч.Мусин. Ұлы дала тарихы. Алматы, 1994 жыл.  
 
 
 
 
 
 
                                   Байқоңыр қаласы Ю.А.ГАГАРИН атындағы  
№8 жалпы орта мектеп ағылшын тілі пәнінің мұғалімі 
Қоразова Бибайша Темірханқызы   
 
 
Сабақтың тақырыбы:  “School canteen” 
 
Сабақтың мақсаты:      1) Білімділік. 
 Аталған тақырыпты меңгерте отырып, оқушылардың ағылшын тілін- 
 де сөйлеуге үйрету. Ағылшын тілінде түсінік беру. 
  2) Дамытушылық 
 Шәкірттердің білімін қарым-қатынас барысында қолдануға дағды- 
 ландыру, ойлау қабілетін арттыру, тіл байлықтарын, сабаққа  белсен-     
 ділігін арттыру.                         
  3) Тәрбиелік 
         
 Өз денсаулығын ұқыпты қарауға тәрбиелеу. Білім алу құштарлығын  
  дамыту. Денсаулыққа пайдалы тағамдар жайлы ойлауға  қалыптас- 
  тыру. 
Сабақтың типі:          Жаңа білімді меңгерту 
Сабақтың түрі:         Дәстүрлі сабақ  
Сабақтың әдісі:        Коммуникативтік, еркін жазу, тірек сызба нұсқасы, ой қозғау,           
 
Ассоцияция стратегиялары. 
Сабақтың көрнекілігі: кодоскоп, магнитафон, тірек сызбалар, сурет, магнитті тақта, 
 
    плакаттар. 
Сабақтың барысы:  1) Ұйымдастыру кезеңі 
2) Үй тапсырманы тексеру 
3) Өткен сабақты пысықтау 
4) Жаңа сабақты түсіндіру 
5) Жаңа сабақты бекіту 
6) Жаңа сабақты қорытындылау 
7) Үйге тапсырма беру  
8) Бағалау 
1) Organization moment. 
- Good aftenoon! 

53 
 
- Good aftenoon! 
- Who is on duty today? 
- I am on durty today? 
- Who is absent? 
- All are present. 
- What date is it today? 
- Today is 9
th
 of December. 
- What days is it Today? 
- Today is Friday. 
- What is the weather like today? 
- It is cold and snowing. 
2) Cheecking up homework.  
OK, Students! What was your hometask? 
 Our hometask was Ex 1-12, 18,1 on page 205. 
 Then we must write project about good and bad health habits. 
 
 
 Good health habits 
 
  Bad health habits 
 
Go for sports. 
      Smoking. 
Take vitamins.                                                                    Sleeping. 
Keeping for fit.                                                                   Alcohol. 
Do morning exercise.                                                         Computer games. 
Ex-12. Students must retell short text about Erlan. 
      P,-Erlan was eight. He seemed to be very interested in computers. His parents knew that he 
      would love to have one, but the couldn`t afford to buy one. 
Ex-18. Change the words it italics using the synonym 
1)
 
finished – graduated 
2)
 
like – am fond of 
3)
 
intelligent – clever 
4)
 
healthy – fit 
5)
 
same – similar 
3) The next part of our lesson is consolidation of the work. 
In this case two pupils must real their project about good healthy habits and bad unhealthy habits 
P1.......... 
P2.......... 
Brainstorming. 
    
 
honey 
                 coke 
chips 
 juice 
meet 
 pepsi 
 
 
 
 
 
 
                                                                          eggs 
 
 
 
 
 
 
 
  milk 
   sugar 
vitamins 
  
 
 kimiz 
  salt 
chocolate 
 
  coffee 
 
 Healthy foood 
 
  Unhealthy food 

54 
 
Now students translate these words – Healthy food and unhealthy food. 
 
Answer my questions: 
a)
 
Are you healthy? 
b)
 
Do you eat things that are good for you? 
c)
 
Do you ever eat to much too little? 
d)
 
Do you take vitamins? 
e)
 
Do you think ab out diet? 
P1..........    P2.........  P3......... P4........ 
 
 
4)  New  materials.  Before  beginning  to  the  lesson.  I  want  to  introduse  you  about  eating  in Kazakhstan and 
Great Britian.   
OK, students look at me and Listen to me abilities and also understanding the unknown speech  
T.- When you  are young and growing, it is  impotant to eat a variety food which is good for you. This make  you 
strong and healthy. It is also important not to eat of food which you don`t need which is bad for you. In this is case 
I want to  speak about eating in Britian and in Kazakhstan. The traditional British  Sunday lunch  which consist of 
roast – beef, roast potatoes and Youkshire pudding. British people eat a lot of meat. The most popular drink is tea. 
British  breakfast  consists  of  conflakes  with  milk,  toast  with  marmelade,  honey  and  tea.  They  eat  alarge  meal  at 
midday.  At  about  5  o`clock  they  have  tea  with  bread    and  butter.  And  in  the  evening  they  have  omellete  or 
sausages, sometimes bacon and eggs. The main food of Kazakh cuisine are as follows: cooked mutten and horse-
beff (chuzhuk), kazy, zhal, zhaga, ships milk, cow`s milk and the products katyk, kurt, irimshik, and mare`s milk 
(kimiz). The Kazakh traditional dish-beshbarmak and the other dish  – plov. Beshbarmak which  to be served with 
large pieces of rolled dough. Plov – cooked of rice and mutton. 
Thats all! 
OK, students. I want to know how do your understand to me? 
Do you understand? Yes.        
Let`s do this task. 
a) Our traditional home cooked food is – meat, milk, vegetabes, ceavts, rice, beshbermak, plov. 
b) Our favorite meat dishes are – beshbermak, plov, kuyrdak, kazy, shal, zhaga. 
c) The most popular drinks are – milk, kimiz, shubat, katyk. 
d) For quests and friends we like to prepare – cakes, bauyrsak. 
5) The next part of our lesson is to consilidate our new matirial. 
1)  Next  task  will  improve  your  listening  abities  and  also  understanding  unknown  speech.  You`ll  listen  to  text  a 
listen it attentevily. 
 
                                               Text “Eating in Britain” 
                                                  Task True or False 
 
1. British food is very popular in Europe.     T 
2. Britash people eat Yourkshire pudding on Sundays. 
   T 
3. British people eat a lot of meat. 
   T 
4. They don`t like tea very much. 
 
   F 
5. Breakfast is the cheir meal of the meal of the day. 
  
6. They drink a lot of mineral water.   
   F 
2)  The  next  task  wiil  improve  your  working  in  groups  and  help  you  to  be  friendly,  also  exchange  with  your 
experiences. I`d like to divide you into 2 small groups. 
The first group must make the diologue about food. 
The second group make situaion. 
I group – eat, fruit, bananas, oranges, apples, apricots, meat, tea. 
II group – to buy, meat juice, vegetables, onion, carrots, fish. 
3) Class work   
Ex – 5. Read the short text and translate. On page 67. 
Ex – 3. on page 206. 
4) I think it`s high time to revise our grammar “infinitive” 
Do you remember? Grammar game “Domino” 

55 
 
OK, and how I offer to play “Domino” which reguiver the best  knowledge on grammar.  As  you see, each paper 
contain a part of one sentnce and your task is to match these parts together paying attention to the infitive.  
                                                verb + to + infitive 
 
 
Is colder  
Than summer 
  My 
father 
 
   
   used 
   
    to 
 
 
 smoke 
 
  when 
The Spring  
In England 
      
football 
yesterday   
     he 
 
    was 
 
 
 young 
 
  Look! 
 
 
     
 Tom played 
for him  
2 hours  
 
She 
has 
been 
weiting 
 
They 
want 
to 
swim 
 
                                                   
6) The text part of our lesson is conlusion  
Student  I  wanted  to  know  how  do  you  understand  our  new  materials.  Go  to  the  blackboard  and  write  down  this 
diagramma. 
                              In Britain                                       In Kazakhstan 
 
 
 
                                           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7)
 
Home task Ex-13 on p. 69 Ex-16 on p. Ex-5 text retell   8)Giving marks  
 
 
           
Roast – beef
 
      yourksire pudding 
         roast potatoes 
       cornflakes with 
                Plov 
            beshbarmak 
               kimiz 
                kazy 

56 
 
      
 
Заместитель директора по УВР,  
учитель русского языка и литературы   
Бисембек Жаннат Жамшиткызы 
 
 
 
 
 
Развитие коммуникативных компетенций обучающихся как условие духовно-нравственного 
воспитания на уроках русского языка и литературы 
 
Из всех наук, которые должен знать человек,  
главнейшая есть наука о том, как жить,  
делая как можно меньше зла и как можно больше добра 
Л.Н. Толстой. 
 
 Ценности  личности  формируются  в  семье,  неформальных  сообществах,  в  сфере  массовой  информации, 
искусства, отдыха и т.д.. Но наиболее системно, последовательно и глубоко духовно нравственное развитие 
и  воспитание  личности  происходит  в  сфере  общего  образования,  где  развитие  и  воспитание  обеспечено 
всем укладом школьной жизни. Современная школа должна стать важнейшим фактором, обеспечивающим 
социокультурную  модернизацию  российского  общества.  Именно  в  школе  должна  быть  сосредоточена  не 
только  интеллектуальная,  но  и  гражданская,  духовная  и  культурная  жизнь  обучающегося.  Если  вопросам 
нравственного  воспитания  учащихся  придавать  серьезное  значение  и  проводить  регулярную  работу  по 
духовному  оздоровлению,  то  труд  не  будет  напрасным.  Во-первых,  такие  ученики  отличаются  добротой, 
отзывчивостью  и  милосердием,  во-вторых,  они  с  удовольствием  изучают  русский  язык,  читают 
классическую  литературу.  Не  секрет,  что  далеко  не  всё  из  школьной  программы  можно  изучать  с 
интересом.  Однако  если  у  ученика  формируется  нравственное  мышление,  то  успех  изучения  предметов 
более чем наполовину обеспечен. Но чтобы заложить в души учеников высокие нравственные принципы, 
учителю  нужны    не    только  теоретические  знания.  Сама  его  жизнь  должна  быть  построена  на  тех  же 
принципах. Замечательно, что главная цель образования в школе  – добрая: развитие высоконравственной, 
гармоничной,  физически  развитой  и  духовно  здоровой  личности,  способной  к  творчеству  и 
самоопределению. Это позволяет каждому учителю участвовать в духовном становлении своих учеников. 
Наиболее  способствуют этому  русский  язык  и  литература.  Это  предметы,  позволяющие  на  каждом  уроке 
уделять  внимание  вопросам  духовно-нравственного  воспитания  учащихся.  Причем,  происходит  это 
ненавязчиво, порой незаметно для самих учащихся. Проблема нравственного воспитания учащихся  – одна 
из сложнейших проблем, стоящих в наше время перед школой. Немаловажная роль в её решении отводится 
урокам  литературы  и  русского  языка,  на  которых  происходит  формирование  чувства  ответственности 
перед  обществом,  активного  понимания  социальных  функций,  осмысление  своих  прав  и  обязанностей, 
этических  норм.Наши  ученики  –  подростки.  Они  переживают  самый  трудный  этап  своего  духовного 
становления – этап нравственного самоопределения. Это время активного поиска жизненных ориентиров, 
поэтому  книги  остаются  ведущим  средством  воспитания,  духовного  развития,  становления  общей 
культуры ребёнка. 
И найти ответы на свои вопросы они могут в художественном произведении, ведь в процессе восприятия 
художественного текста ребёнок усваивает сложные мировоззренческие понятия о месте человека в жизни, 
о  его  целях  и  устремлениях,  убеждается  в  правильности  тех  или  иных  решений,  получает  опыт 
нравственной  оценки.  Нужно  только  вовремя  ответить  на  поставленный  вопрос.  Учиться  слушать  и 
слышать  мы  учим  на  уроках  литературы,  стремимся  научить  наших  учеников  жить  по  законам  добра. 
Ежеурочно,  по  капельке  настойчиво  формируем  систему  ценностей,  относящихся  к  лучшим  традициям 
отечественной  культуры.  Именно  они,  эти  традиции,  станут  прочной  основной  духовности  сегодняшних 
школьников.Безусловно,  тема  урока  литературы  не  позволяет  весь  урок  полностью  посвятить  духовно-
нравственному просвещению. Но ведь работая с художественным произведением на уроке и дома, ребята 
прямо  или  опосредованно  сталкиваются  с  определёнными  ситуациями,  в  которых  оказался  литературный 
герой, оценивают его поступки, пытаются почувствовать его боль, его сомнения при решении тех или иных 
проблем. И конечно, учитель – это тот человек, что всегда сможет поддержать сомневающегося, объяснить 
заблуждающемуся, выслушать озадаченного. Правда не стоит забывать, что для всего этого нужно ученика 

57 
 
увлечь произведением – тогда и появится внимательный и неравнодушный читатель. И не будет большим 
откровением мысль о том, что немодным среди обучающихся стало чтение. Так что ещё до того, как ученик 
сможет постигнуть  из книги какую-либо  истину, нужно сделать его читателем со всеми вытекающими  из 
этого  последствиями.  Информационное  пространство,  в  котором  зачастую  в  одиночестве  оказывается 
подросток, насыщая ум ребёнка, эмоционально заряжая его, в меньшей степени затрагивает духовный мир. 
Родители современного школьника занимаются чаще всего зарабатыванием денег, не думая подчас о том, 
что  материальное  благополучие  никогда  не  станет  главным  в  жизни  –  это  всего  лишь  инструмент  для 
создания комфорта и жизненных удобств. А вот здоровье психологическое, душевное равновесие – это те 
критерии,  что  всегда  у  нашего  народа  были  во  главе  всего.  И  формировать,  взращивать  детскую  душу 
помогают  такие  произведения,  изучаемые  в  5  классе,  как  стихотворения  в  прозе  Н.А.  Тургенева  «Два 
богача», «Воробей», рассказы Н.А. Носова, А.Платонова, В.П. Астафьева. 
 
Воспитание  любви  к  родной  природе  посредством  работы  с  художественным  словом  –  одна  из 
важнейших  сторон  нравственного  воспитания.  Умение  видеть  и  чувствовать  красоту  родной  природы  в 
нашем  стремительном  жизненном  темпе  совсем  угасает  –  потому-то,  С.Есенин,  И.Бунин,  А.Блок, 
К.Бальмонти  другие  русские  поэты  19-20  веков,  изучаемые  в  5-ом  классе,  а  также  И.И.  Левитан,  А.И. 
Куинджи, А.А. Ромадин, В.М. Васнецов, А.А. Рылов и многие другие художники, запечатлевшие русскую 
природу,  –  это  глас  вопиющего  в  пустыне:  «Остановись,  вглядись,  ты  –  человек,  частица  природы,  тебе 
необходимо  видеть  огненные  закаты  и  рассветы,  а  лунная  дорожка  на  реке  и  звёздная  дымка  в  небе  не 
только скрасят твой мир, но и дадут силы для преодоления трудностей и решения проблем». 
 
Уроки литературы, когда они любимы детьми, значительны прежде всего тем, что они побуждают 
вести  взволнованный  разговор  о  непростых  проблемах  нашей  жизни,  о  сложной  судьбе  героев 
произведений,  о  бездуховности,  об  утрате  нравственных  идеалов,  о  добре  и  зле,  даже  о  роли  семьи  в 
воспитании  человека.  Анализ  текста  художественного  произведения  –  основной  вид  работы  на  уроке 
литературы.  В  наблюдении  над  словом  и  содержатся  те  эмоциональные  знаки,  которые  характерны  для 
раскрытия  внутреннего  мира  персонажа.  Например,  в  наблюдении  над  поведением  Герасима  в  рассказе 
«Муму» И.С. Тургенева – это глаголы действия, ведь  именно они позволяют судить о богатом душевном 
мире  немого  дворника. Раскрыть  потенциал  ученика  помогают  интересные  и  эффективные  формы 
организации  деятельности  учащихся,  необычные  творческие  задания,  использование  внутрипредметной  и 
межпредметной интеграции. 
 
Каждый  учитель  размышляет  о  том,  как  организовать  сотворчество  читателей,  какие  методы  и 
приёмы раскроют художественное произведение и духовный мир современного школьника, красоту слова. 
С этой целью много внимания  уделяется развитию речи на  уроках русского языка и литературы. Уроки в 
форме  деловой  игры,  виртуальные  экскурсии  в  творческую  мастерскую  писателя  помогают  эффективно 
организовать  работу  детей.  Уроки-исследования,  уроки-конференции,  уроки-раздумья  –  именно  здесь 
учащиеся  могут  применить  опыт  работы  с  текстом,  могут  найти  параллели  между  произведением  и 
исторической эпохой, изображённой в нём.  Главный приём при изучении художественных произведений– 
общечеловеческая идея в основе художественного текста, то есть сопряжение судьбы подростка с судьбой 
литературных героев. Самое важное, что должно остаться после уроков – это  доброе впечатление, которое 
способно подвинуть ребёнка к желанию совершенствоваться. 
 
С  целью  активизации  учащихся  на  уроке  применяется  хорошие  результаты  даёт  проблемная 
технология. Проблемное обучение – это организация учебных занятий, которые предполагают создание под 
руководством учителя проблемных ситуаций, ситуаций выбора и активную самостоятельную деятельность 
учащихся по их разрешению, в результате чего и происходит творческое решение тех или иных проблем. 
Также  на  уроках   используются  разные  приёмы  нравственной  активизации  личности.  Например,  полезно 
использовать  ряд  текстов,  несущих  информацию  и  влияющих  на  понимание  нравственных  ценностей  в 
жизни таких авторов как Д.С. Лихачёв, В.А. Сухомлинский. Для того чтобы помочь ученикам осмыслить, 
осознать  сущность  любого  нравственного  понятия,  необходимо  рассмотреть  его  во  всех  оттенках,  во 
взаимосвязи с другими – близкими или противоположными ему. 
            Если взять, к примеру, урок в 8 классе по теме  « Обособленные члены  предложения», то и там мы 
находим  отражение  духовно-  нравственной  тематики.  Об  этом  говорит  ключевое  слово  «обособленные», 
которое мы непосредственно связываем с человеком. Знакомясь с толкованием данного слова по словарю, 
обучающиеся  непосредственно  находят  ту  главную  ниточку,  которая  подводит  их  к  полному 
представлению  о  том,  в  чём  же  всё-таки  состоит  связь  члена  предложения  с  человеком.  Этапы  данного 
урока  полностью  выстроены  на  основе  формирования  духовно-  нравственных  качеств  обучающихся.  Об 
этом  свидетельствуют  и  произведения,  к  которым  мы  обращаемся:  Антуан  де  Сент-Экзюпери,  в  книгах 
которого «Маленький принц», «Планета людей» прославляется   жизнь как таковая и ее дитя – человек. В 
процессе  урока  обучающиеся  не  только  работают  над  изученным  материалом  по  данной  теме  ,  но  и 

58 
 
размышляют  о  том,  для  каких  высоких  целей  рождается  человек,  дают  ответы  на  вопросы  духовно- 
нравственного содержания: для чего нам дается жизнь, что такое ответственность и важна ли она для нас. 
Наряду  с  уроками  русского  языка  в  решении  поставленных  задач  мне  помогают и уроки  литературы,  где 
без  излишней  морализации  и  назидания,  просто  и  доступно  даются  ответы  на  многие  вопросы:  «Что 
считать добром и злом? Как очиститься от дурных помыслов? Как научиться жить среди людей?»        
         Часто  практикую  на  своих  уроках  сочинения-  миниатюры,  сочинения  –рассуждения  о  нравственных 
понятиях: совесть, милосердие, сострадание, благородство. Меня всегда волнуют творческие работы моих 
учеников, тонко трогают мою душу и успокаивают:  «На правильном пути стоят мои дети».  
        В  настоящее  время  большое  внимание  уделяется  не  только  процессу  обучения,  но  и  воспитанию 
подростков.  Наша  цель  как  учителя  заключается  в  том,  чтобы  защитить  детей  от  насилия,  сделать  их 
невосприимчивыми к злу и способными творить добро на благо людей. Это задача решается прежде всего с 
помощью духовно-нравственного воспитания на уроках русского языка и литературы. 
Список литературы: 

 
Данилюк А.Я., Кондаков А.М. , Тишков В.А. Концепция духовно-нравственного развития и воспитания 
личности гражданина России. – М., «Просвещение», 2009. – 23 с. 

 
Локтионова  Н.  П.  Нравственные  уроки  детства  по  произведениям  современной  литературы  (5-6 
классы). – Литература в школе, 2009. 

 
Рябчикова С.Б. Духовно-нравственное развитие школьников как педагогическая проблема. Материалы 
международной  конференции  «Чтения  Ушинского»  педагогического  факультета  ЯГПУ.  –  Ярославль: 
Издательство ЯГПУ, 2005. – С.155-160. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 БисембековаШамшибануДжамшитовна,  
учитель русского языка и литературы 
 ГБОУ  СОШ №8 им.Ю.А.Гагарина г. Байконур 
 
 
 
Внеклассное мероприятие: Интеллектуальная игра «Космический рейс», посвященная 80-летию 
космос  первого космонавта  Ю.А.Гагарина. 
 
Класс: 6 класс «В». 
Тип урока:  нестандартный урок - интеллектуальная игра. 
Продолжительность урока-45 минут. 
Цель:        

 
Формирование научного мировоззрения. 

 
Развитие познавательной мотивации. 
Задачи: 

 
Совершенствование  интеллектуальных  умений,расширение  кругозора,эрудиции  учащихся;  развитие 
сообразительности,мышления  и  речи,  внимания,  интеллекта,  любознательности,  творческих  способностей 
учащихся. 

 
Воспитание взаимопомощи и взаимовыручки; умение принимать решения в нестандартной ситуации в 
условиях ограниченного времени. 
Привитие интереса к  истории  покорения космоса и его освоения. 

 
Продолжение формирования ценностного отношения к достижениям отечественной науки. 
Компьютерные технологии: программа Power Point, средства мультимедиа 
Форма проведения: интеллектуальная игра 

59 
 
Используемые  педагогические  технологии  и  методы:  ИКТ,презентация    хода  урока,    элементы  
здоровье  сберегающей  технологии,методы  контрольного  вопроса,  видео  метод,  объяснительно-
иллюстративный метод, игровой метод обучения. 
План мероприятия 
1.Организационный момент. 
2. Введение в игру. 
а) вступительное слово о  Ю.А.Гагарине 
б) просмотр видеофильма «Знаете, каким он парнем был!» 
3.Прохождение игры 
Блиц - вопросы на тему: «История», «Космос», «Космонавты», 
 «Космические корабли», «Гагарин» 
4. «Путешествие в космические дали…» 
      Просмотр видеофильма «За пределами Вселенной» 
5. Подведение итогов игры. 
6. Награждение победителей, участников игры. 
ХОД   ВНЕКЛАССНОГО МЕРОПРИЯТИЯ 
I.Организационный  момент. 
II. Введение в игру. 
Вступительное слово учителя 
Учитель:- Всем известно имя  первого космонавта нашей страны, Юрия  Алексеевича Гагарина. Ему в этом 
году исполнилось 80 лет, но его уже нет с нами. Он по-прежнему живёт в нашей памяти вечно молодым и 
улыбающимся!  Он  по-прежнему  кумир  миллионов,  его  улыбка  по-прежнему  неподражаема,  а  слово 
“Поехали!” известно во всём мире, так же как и дата 12 апреля 1961 года. 
Предлагаю Вам посмотреть уникальное видео, на котором, в частности, слышны последние предполётные 
переговоры Гагарина и Королёва. “Я заря один желаю вам доброго полёта!” На что последовала знаменитая 
фраза “Поехали!”.  
 Предлагаю посмотреть уникальное видео. 
б) Просмотр видео «Знаете, каким он парнем был!» (2-3 мин) 
-  Сейчас  мы  с  вами  совершим  увлекательное  космическое  путешествие.  Наша  игра-  это  своеобразное 
поздравление Вас с этим выдающимся событием. 
Сегодня  в  полет  отправятся  2  корабля,  с  двумя  великолепными  командами  на  борту.Во  время  игры  мы 
выясним,  кто  лучше  знает  историю  покорения  космоса.  Очень  многое  будет  зависеть  от  вашей 
организованности, внимания, быстроты. 
 Дорогие  участники,  знатоки  космического  пространства  !  До  игры  мы  попросили  выбрать    2  команды  , 
название которого придумали сами, это  команды: «Кедр» и «Чайка». 
Правила  игры  просты:  на  слайде  презентации  капитан  команды  выбирает  номер  письма  с  вопросом,  и 
команда  ровно  через  20  секунд  обсуждений  дает  на  него  ответ.  Команды   получают  право  на  вопрос  по 
очереди.  После  обсуждения  отвечать  имеет  право  либо  капитан  команды,  либо  игрок,  уверенный  в 
правильности  своего  ответа.Если  ответ  дан  неверный,  то  право  заработать  балл  получает  команда-
соперница,  поднявшая  первой  руку.  Выигрывает  команда,  набравшая  больше  баллов.  Условия  игры 
знатокам понятны? Следить за ходом сегодняшней игры будут (представление жюри). 
III. Прохождение игры. 
Итак, мы начинаем игру. Первой вопрос выбирает команда… 
Вопросы:История: 
10. Сколько времени длился первый космический полет? (108 минут.) 
20.  Назовите  выдающегося  конструктора  ракет,  с  именем  которого  связаны  первые  наши  победы  в 
освоении космоса? (Академик С.П.Королев.) 
30. Кто из ученых нашей страны является основоположником космонавтики? 
(К.Э.Циолковский.) 
40. 
Назовите 
имя 
учёного, 
который 
изобрёл 
телескоп. 
(Галилей) 
50. Какая дата стала началом космической эры? (4 октября 1957 года). 
10.Назовите имя учёного-изобретателя космической ракеты. (К.Э.Циолковский) 
20.Сколько раз Т.Мусабаев побывал в космосе? (3 раза: 1994, 1998, 2001). 
30.Что  означает  название  «Байконур»?  (в  переводе  с  казахского  языка  «Байқоңыр»  –  богатая  долина).  
40. Кто первым предложил, что Земля имеет форму шара? (Аристотель) 
50. Теоретик космонавтики  К.Э.Циолковский  был по профессии… (Учителем ) 

60 
 
Космос: 
10.  Группа звезд называется… (Созвездием) 
        20.  Какого цвета самые холодные звезды?  (Красные) 
30.  Планете Земля  примерно 4,6 миллиарда лет? (да) 
40.  Сколько планет в Солнечной системе? (8) 
50. К каким звездам относится наше Солнце? (Желтый карлик.) 
10.Что означает слово “космонавтика”(Кораблевождение) 
 20. 
Сколько 
спутников 
у 
Земли? 
(Один) 
30.В 
названии 
какой 
планеты 
спряталась 
нота? 
Нарисуйте 
её 
на 
нотном 
стане. 
(Нота спряталась в названии нашей планеты:ЗемЛЯ.) 
40.Что означает слово “космос” по-гречески? ( Порядок, Вселенная) 
50. Назовите самую яркую (после Солнца) звезду нашего неба. (Сириус) 
Космонавты: 
10.  Кто  побывал  в  космосе  до  человека  и  как  звали  первых  посланцев?  (Собаки:Лайка,  Белка,  Стрелка, 
Пчелка, Мушка, Звездочка, Чернушка, Уголек, Ветерок – 9.) 
20. Кто из женщин-космонавтов в 1963 году впервые побывала в космосе? (Валентина Терешкова.) 
30. Кто из космонавтов первым вышел в открытый космос? (Алексей Леонов 18 марта 1965г.) 
40. Какой позывной был у космонавта  В.Терешковой? (Чайка) 
50.  У  космонавтов  есть  обычаи.  Так  перед  вылетом  в  космос  российские  космонавты  смотрят  фильм.  
(«Белое солнце пустыни») 
10.Дата полёта в космос Т. Аубакирова. (2 октября 1991г.) 
20. Кто был первым космонавтом — гражданином Республики Казахстан? ( ТалгатМусабаев).  
20. 
Какой  российский  космонавт  сделал  первую  фотографию  Земли  (Герман  Титов  ) 
30.Музыкальный  вопрос.  Звучит  песня  «Знаете,  каким  он  парнем  был»  Назовите  семейную  пару  поэта  и 
композитора,  которые  являются  авторами   этой  песни?  (  Поэт  -  Николай  Добронравов   и  композитор  - 
Александра Пахмутова.) 
40. Кто был первым космическим туристом? (Американский бизнесмен   Деннис Тито ) 
50. У каждого космонавта для связи с Землей были свои радиопозывные.   
 В  качестве  позывногоиспользуется  красивое,  звучное,  хорошо  произносимое  слово.Отгадайте,  кому  из 
космонавтов принадлежали следующие позывные: 
1)Юрий Гагарин                     1)Чайка 
2)Герман Титов                       2)Кедр 
3)Алексей Леонов                   3)Орел 
4)Валентина Терешкова         4) Алмаз-2 
Ответ: 
Юрий Гагарин - Кедр 
Валентина Терешкова - Чайка       
Алексей Леонов - Алмаз-2 
 Герман Титов - Орел. 
50.Кто первым вышел в открытый космос? Ответ: Алексей Архипович Леонов. 
Космические корабли: 
10.Как  назывался  корабль,  на  котором  12  апреля  1961  года  Юрий  Гагарин  совершил  первый  полёт  в 
космос? («Восток») 
20. В чем хранятся продукты в космических кораблях? (В тубах.) 
30.  Могут  ли  космонавту  пригодитсягантели  для  занятий  физическими  упражнениями?  (Нет,  т.к.  они 
теряют вес.) 
    40.  Какой  день  российские  космонавты,  по  одним  только  суевериям,  не  стартуют  делать  стартовым?  ( 
Понедельник) 
50. Как называется одежда, которая необходима для выхода в космос? (Скафандр.) 
20. Пилотом, какого космического  корабля  была В.Терешкова  («Чайка») 
30.  Согласно  устоявшимся  традициям  на  стартовый  комплекс  экипаж  космического  корабля  принято 
провожать под  песню… (Трава у дома) 
40. Как назывался советский космический аппарат многоразового использования?(Буран) 
 50.  Какое  имя    получил  российский  пилотируемый  космический          корабль,стартовавший  5  апреля  2011 
года с космодрома Байконур? (Гагарин) 
Гагарин: 
10. Что сказал Ю.А.Гагаринпри старте своего корабля? ( Поехали!) 

61 
 
20. Космический корабль Ю.А. Гагарина назывался…(Восток)  
30. Какая надпись  была на шлеме Ю.А. Гагарина? (СССР) 
40. Какая была первая  профессия  Ю.А. Гагарина? (Формовщик-литейщик) 
50. Сорт каких цветов назван  «Улыбка Гагарина»?(гладиолусов) 
10.  Какой юбилей  Ю.А. Гагарина отмечается В 2014 году?  (80-летие) 
20. Назовите хвойныйпозывной Ю.А. Гагарина? (Кедр) 
30. Сколько оборотов вокруг Земли  совершил Ю.А.Гагарин? (один) 
40.Ю.А.Гагарин улетел  в космос  старшим  лейтенантов, а вернулся… 
( майором) 
50. Сколько времени был  Ю. А. Гагарин  в космосе? (108 минут) 
IV. Путешествие в космические дали. 
Наша игра подошла к концу. Знатоки сегодня держались достойно, давали правильные ответы и успешно 
справились  со  всеми  заданиями  своих  удивительных  друзей.  Молодцы!    А  теперь  совершим  полет  в 
космос, Вселенную. 
Просмотр      видеофильма  из    американского  телескопа  «Хабл»,который  называется  «За  пределами 
Вселенной»…  
Y.Подведение итогов игры. 
  (После просмотра видео) 
 Вот мы на Земле. Всем спасибо за участие! Самочувствие у всех хорошее? 
Давайте подведем итоги игры и узнаем победителей. 
VI. Награждаются победители: все команды игроков, самый лучший игрок. 
Нам приятно было общение с интеллектуалами  6 класса «В»! 
Вам, кому сегодня 12-13 лет, уже скоро предстоит определять свой жизненный выбор. Хорошо бы, что бы 
этот выбор стал космическим! 
Всем желаю новых побед! 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қызылорда облысы Байқоңыр қаласы  
Ю.А.Гагарин атындағы №8 жалпы білім беретін мектептің  
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі  
Кадырханова Света Бахытбекқызы 
 
 
Қала мектептері оқушылары арасында өткізілетін 
«Сыныптан тыс жұмыс – оқушы шығармашылығының биік шыңы» 
тақырыбындағы сыныптан тыс жұмыстар байқауы 
 
«ҰЛТЫН СҮЙГЕН ҰЛЫ ТҰЛҒА» 
(Мұхтар Шахановтың шығармашылығына арналған әдеби-сазды кеш) 
 
Мақсаты:                       Қазақ поэзиясында өзіндік орны бар ақиық  ақын 
                                       Мұхтар  Шахановтың  өмірімен  өзектес    
                                       жырларының  құдіретін  сезіну, өміршеңдігін, адам    
                                       тіршілігіндегі  маңызын,  тіл  шұрайын  таныту, үлгі    
                                       алу; 
Тәрбиелік:                     Ұлттық  қазынаға,  талантты  тұлғаларға  құрметпен    
                                       қарауға,  арлылық пен инабаттылық,  кішіпейілділік   
                                       пен  адалдық сезімдерін  сезіне  отырып,  бойға   
                                       сіңіре  білуге  тәрбиелеу. 
Дамытушылығы:          Өз елінің көрнекті ақын, жазушы азаматтарының  

62 
 
                                       шығармаларын оқып, білуге тәрбиелеу.  
Көрнекілігі:                  слайдтар, кітап көрмесі, бейнефильмдер. 
Кештің барысы:           1. Бейнеклип «Төрт ана»  
                                       2. Жүргізушілердің кіріспе сөзі. 
                                       3. Өміріне шолу. 
                                        4.   Төрт ана –  
    туған жері, туған тілі, жан байлығы мен салт-дәстүрі, туған тарихы. 
Туған жері 
            «Отан», оқитын 7 «В» сынып оқушысы Мырзақабылова Айсана. 
            «Айналайын» әні, орындайтын Несіпбаева Алтынай. 
Туған тілі 
             «Тамырсыздану қаупінің тұжырымдамасы» 
Жан байлығы, салт-дәстүрі 
              «Достық өлкесінің заңы», көрініс, 
          оқитын 11 «В» сынып оқушысы Кеулімжай Азамат   
               Слайд – ақын туралы пікірлер. 
               «Кешікпей келем деп ең»,  орындайтындар:  
            9 «А» сынып оқушылары Несіпбаева Алтынай, Қажығали Альфия, 
           Қуанышова Лаззат. 
Туған тарихы 
                «Желтоқсан алаңы», оқитын Икбал Фатиманур. 
                «Әке үкімі»,  оқитындар: 
              Махамбет – 11 «А» сынып оқушысы Бақытжанұлы Нұрлан 
              Әкесі         -   9 «Б» сынып оқушысы Бақытов Жомарт 
              Баласы      -    7 «Б» сынып оқушысы Тажмағамбетов Ғарифулла 
                                       5. Қорытындылау. 
                «Қазына аралы», оқитындар:  
                8 «Г» сынып оқушысы Қайырбаева Альбина, 
                7 «Б» сынып оқушысы Адаева Айнұр 
                Ақын шығармаларынан үзінділер. 
               «Рух пен тіл», орындайтын Бақытов Жомарт, Қуанышова Лаззат. 
Сыныптан тыс жұмыстың тақырыбы:          Ұлтын сүйген ұлы тұлға 
(ақын Мұхтар Шахановтың шығармашылығына арналған әдеби-сазды кеш) 
Мақсаты:                       Қазақ поэзиясында өзіндік орны бар ақиық  ақын 
                                       Мұхтар  Шахановтың  өмірімен  өзектес    
                                       жырларының  құдіретін  сезіну, өміршеңдігін, адам    
                                       тіршілігіндегі  маңызын,  тіл  шұрайын  таныту, үлгі    
                                       алу; 
Тәрбиелік:                     Ұлттық  қазынаға,  талантты  тұлғаларға  құрметпен    
                                       қарауға,  арлылық пен инабаттылық,  кішіпейілділік   
                                       пен  адалдық сезімдерін  сезіне  отырып,  бойға   
                                       сіңіре  білуге  тәрбиелеу. 
Дамытушылығы:          Өз елінің көрнекті ақын, жазушы азаматтарының  
                                       шығармаларын оқып, білуге тәрбиелеу.  
Көрнекілігі:                  слайдтар, кітап көрмесі, бейнефильмдер 
Кештің барысы. 
Жүргізушілер – 11 «А» сынып оқушысы Бақытжанұлы Нұрлан 
                             11 «Б» сынып оқушысы Жакупова Мөлдір. 
Нұрлан. 
Мәңгі лаулап жану үшін ғаламда, 
Үлкен бақыт табу үшін ғаламда, 
Үлкен болып қалу үшін ғаламда, 
Үлкен арман керек екен адамға! –  
деп    жиырмасыншы  ғасырдың  алпысыншы  жылдарының  басында  поэзия  патшалығына  өз  даусы,  өз 
болмысы, өз соқпағы, өз үнімен дарабоз арғымақтай екпіндете енген ақын  –  Мұхтар  Шаханов. Жырқұмар 
оқырманның сүйіспеншілігіне бөленгелі қа – ша – ан?! 
Ал бүгінгі Шаханов ше? 

63 
 
Мөлдір: 
Асқақ  ұстап  жастық  туын, 
Алпыс  таудан  астық  бүгін,  
Алла білер,  алдымызда  енді  қанша  қалды  тау, 
Барлық  батыл  ойларыңның  алды-күрес, арты-дау. 
Біз шыққан тау-Шындық тауы. Барлық таудан биік тау -  
деп  толғанды  Т.Әбдікке  арналған  «Рух  мектебіндегі  мұң»  атты  өлеңінде.  Осы  өлеңнің  өзі  бүгінгі 
Шахановтың  ақындық, азаматтық тұлғасын танытқандай.  

 
Қазақстанның  халық  ақыны,  жазушысы,  «Түркі  халықтары  арасынан  шыққан  ең  үздік  әлем  ақыны» 
атағының  иегері  Мұхтар  Шахановтың  шығармашылығына  арналған      «Ұлтын  сүйген  ұлы  тұлға»  атты 
әдеби-сазды кешке қош келдіңіздер! 

 
 Кешіміз  ақынның  «Төрт  ана»  өлеңімен  ашылды.  Оқылатын  өлеңдер  осы  туған  жер,  туған  тіл,  жан 
байлығы мен салт-дәстүр, туған тарих тақырыбында болмақ.  
 Ақынның өнегелі өмірі туралы дерекке назар аударайық. 
Айнұр:  1942  жылы  2-шілдеде  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  Отырар  ауданы  Шілік  ауылында  шыншыл 
ақынымыз Мұхтар Шаханов дүниеге келген.  Мұхтар Шаханов Қазақстан жазушылар одағының хатшысы, 
Республикалық  «Жалын»  журналының  бас  редакторы,  КСРО  халық  депутаты,  Қырғыз  Республикасының  
Төтенше және өкілетті елшісі қызметін атқарған, әлем ойшылдарының басын біріктірген «ХХІ ғасыр және 
Руханият»  атты  халықаралық  Элита  клубының  президенті  болған.    Оның  шығармалары    жиырмадан  аса 
тілге аударылған. 
Альбина: 1996 жылы Қазақстан Республикасының халық жазушысы, 1994 жылы Қырғыз Республикасының 
халық  ақыны,  Біріккен  Ұлттар  Ұйымы  қоршаған  орта  бағдарламасы  сыйлығының,  Қазақстан  және 
Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлықтарының, Түрік Республикасының «Түрік дүниесіне қызметі үшін» 
халықаралық сыйлығының және Қырғыз Республикасы халықаралық «Руханият» түрік дүниесі жазушылар 
бірлестігінің  «Шахрияр»,  ЮНЕСКО-ның  «Боорукер»  клубы  сыйлықтарының  иегері,  2002  жылы 
Калифорния    Ғылым,  индустрия,  білім  және  өнер  академиясының  Эйнштейн  атындағы  алтын  медалі, 
Түркияның Гебзе қаласында  «Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны» сыйлығы берілген. 
«Отан», оқитын 7 «Б» сынып оқушысы Мырзақабылова Айсана. 
Нұрлан.  Өзендер мен көлдердің  
                Көлден шалғай шөлдердің, 
                Биіктер мен алыптардың 
                Жылулар  мен  жарықтардың  арасын  жалғап  келген  бір  ән  бар,  -  деп  ақынның  өзі  жырлағандай, 
оның  көп  өлеңіне  ән  де  шығарылған.  Көпшілікке  танымал  бұл  әндердің  сөзін  жазған  Мұхтар  Шаханов 
екенін  біле  бермеуіміз  де  мүмкін.  Бұл  әндер:  «Айналайын»,  «Арыс  жағасында»,  «Әке  туралы  жыр», 
«Кешікпей келем деп ең», «Ақ бантик» және тағы басқа көпшілікке танымал әндер.  
Алтынай.    Бұл  әндердің  жазылғанына  да  40  жылдан  асыпты.    Жалпы,  ақындық  пен  сазгерлік  –  Алла-
тағаладан  айрықша  дарын  бұйырған  дарабоздардың  бойында  қатар  кездесетін  қасиеттер.  Бұл  кешке 
танымал әндермен бірге ақынның соңғы жазған әндерін де ұсынбақшымыз. 
«Айналайын», орындайтын 9 «А» сынып оқушысы Несипбаева Алтынай. 
Слайдта ақынның суреттері және ақын туралы пікірлер көрсетіледі. 
 «Тамырсыздану қаупінің тұжырымдамасы», оқитын 9 «А» сынып оқушысы  Қажығали Альфия.            
Мөлдір.    60  –  70  жылдары  әдебиет  дейтін  қара  шаңырақтың  киелі  босағасын  имене  аттаған  бозбала  М. 
Шаханов бүгінгі күні төріне шығып, ақындардың ағасы атанды.  
  «Достық өлкесінің заңы», 
 оқитын 11 «В» сынып оқушысы Кеулімжай Азамат. 
Бала кезі      -  Бауыржанов Жанболат 
Қонақ бала  -  Алтынбеков Бағлан 
Атасы           - Бақытов Жомарт 
Әжесі            - Сарсенбаева Меруерт 
Нұрлан.  
«Өмір жайлы сан толқыдым, толғандым, 
Достар, достар, менен үміт үзбеңдер. 
Мені кілең адал ойлы жандардың 
Қатарынан іздеңдер» - деп жырлаған  ақынның Шыңғыс  Айтматовпен Ұлы достығы үлгі, өнеге. Сонымен 
қатар, Мұхтар Шаханов өз әріптестерінің арасында да өте жоғары бағаға ие болған ақын.  
Слайд. «Ш.Айтматов пен М.Шаханов» 

64 
 
Алтынай.    2005  жылы  екінші  рет  инфаркт  алып,  ақын  қатты  ауырады.  Сол  кезде  туыстас  ел  Түркиядан 
арнайы  келіп  жан-жақты  дәрігерлік  тексеру  жүргізген  Эркан  Демирташ  бауырымыз  ақынға  көмек  қолын 
созып, өзі бас болып Стамбұлға ұшақпен алып барып, операция жасады. Сөйтіп ұлтымыздың ұлағатты ұлы 
опасыз ажалдан аман қалды. Достықтың тамаша бір көрінісі емес пе!!! 
 «Кешікпей  келем  деп  ең»,  орындайтын  9  «А»  сынып  оқушылары  Қуанышова  Лаззат,  Қажығали  Альфия, 
Несипбаева Алтынай. 
Айнұр. Ақынның сазгерлігімен қоса тағы бір қыры  – қайраткерлігі. 1986 жылдың оқиғасы М. Шахановты  
қазақ  ертегісіндегі  «жерден  шыққан  жеке  батыр»  деңгейіне  көтерді.  Басына  қатердің  қара  бұлты  төніп 
тұрғанына  қарамастан  ол  Желтоқсан  оқиғасын  айдай  әлемге  биік  мінбеден  айғайлай  айтты.  Сол  үшін 
таяқтың да, шапалақтың да ащы дәмін татты. Орталық комитеттің сол кездегі бірінші хатшысы Колбинмен 
бірде  тату,  бірде  араз  бола  жүріп,  желтоқсан  оқиғасына  қатысты  қыз  –  жігіттерді  ақтайтын  қаулыға  қол  
қойғыздыртудағы атқарған еңбегі ерекше.  
Бейнефильм.  Шахановтың 1989 жылы 6 маусымда КСРО халық депутаттарының І съезде сөйлеген сөзі. 
«Желтоқсан алаңы», оқитын 7 «Б» сынып оқушысы Икбал Фатиманур.     
(«Желтоқсан желі» әніне түсірілген бейнеклип көрсетіліп тұрады) 
Альбина. Мұхтар шығармаларының ерекшелігі, адамды селт еткізер тұсы - өлеңнің ішкі мазмұны, өлеңдегі 
ойдың  тереңдігі  мен  көкейкестілігі.  Табиғатында  суреткерлік  қасиеті  басым  болғандықтан  ол  ашынған 
жүрек, ақырған ашу, қан жылаған қайғыны мезгіл, мекенсіз өлеңнің өзегіне итере салмайды, соған әкелген 
жағдай  мен  заманды,  тарих  пен  тағдырды  баяндап,  тұтас  бір  өмір  келбетін  жасайды.  Айтар  ой,  айшықты 
сезім кейіпкер тағдырымен, ақынның өз тағдырымен тікелей астасып жатады.  
«Әке үкімі», оқитындар: 
Махамбет – Бақытжанұлы Нұрлан 
Әкесі          - Бақытов Жомарт 
Баласы       - Тажмағамбетов Ғарифулла. 
Альбина.  Ақын  болу  дегеніміз  –  тек  қана  өлең  құрастырушы  емес,  мүлде  басқа  міндет  екен.  Ақын  болу 
дегеніміз  –  бірінші  кезекте  өзіңді  туған  халықтың  парасат  биігін  меңгеру,  оның  жеңілісі  мен  жеңісін, 
ғасырдың  жаңбыры  шайып,  күні  қақтаған  жалаулы  дәстүрін,  қалаулы  әдеп-ибасын,  алаулы  достық-
махаббатын өз жүрегіңнің елегінен өткізу. 
Нұрлан.    Өз  халқыңның  қайғы-қуанышын  тек  өз  қайғы  –қуанышым  деп  таныған  шақтан  бастап  қана 
ақындық өнерге бет бұрады екенсің. Өйткені, « Кім қаншама шексіз сүйсе Отанын, оның тартар азабы да 
соншама», -дейді ақын.  
«Қазына аралы», оқитындар: 8 «Г» сынып оқушысы Қайырбаева Альбина, 
7 «Б» сынып оқушысы Адаева Айнұр. 
Нұрлан.   
О, сұлу поэзия, сазды әуен! 
Кескіні мен келісімі жымдасқан айнымас асыл жүректі дір еткізерлік жауhар жырды көксемейтін жан бар 
ма?!  Тәңірі  ерек  дарын  сыйлаған  арқалы  ақындар  қай  ғасырда  да  өз  заманымен  бірге  жасап,  өсіп,  өнеді, 
өрлейді, өршіл рухтағы қанатты жырларын үздіксіз тудырады!.. 
Мөлдір.  Өршіл  ақынның  жырларын  осы  аз  уақытқа  сыйғызу  мүмкін  емес,  әрине.  Оқушылардың  жатқа 
айтатын жырларынан үзінді.  
Марал, Инабат, Нұрлан, Руслан, Индира, Мөлдір... (Әр оқушы үзінділерді оқыған соң қолдарындағы жанып 
тұрған балауызды келесі оқушыға беріп отырады. Соңында оқытушыға тапсырады)   
Оқытушы бүгінгі кештің қорытындысы ретінде «Көкірегімде төрт сәуле бар төрт бақыттан тұратын» өлеңін 
жатқа оқып, кешті қорытындылайды және кітап көрмесімен таныстырады. 
Нұрлан. Ақын шығармасына ойлы сөз жазған Шыңғыс Айтматов «Қазақ поэзиясында бұрын-соңды мұндай 
қуатты  дүниені  кездестірген  емеспін»,  -  деп  өте  жоғары  бағалапты.  Шыңғыс  айтса  айтқандай,  адамзат 
тарихынан сыр тартқан небір тағлым аларлық жайттар, кесек-кесек қанатты тың ойлар, батыл тұжырымдар 
жан-дүниеңді баурап алып, асыл арамндаррға жетелейді. Тек өзің емес еліңнің, бүкіл адамзаттың болашағы 
үшін ақынмен бірге толғанасың. 
Мөлдір.    Өзіңе  де  бір  міндет  жүктелгендей  болады.  Өмірден  өз  орныңды  іздейсің.  Қанша  оқығанда 
сусының қанбайды. Қазақ поэзиясының әлемдік деңгейге көтерілгеніне мақтанғың келеді. 
Айнұр.  Қандай  тақырыпта  ой  қозғамасын,  өлеңдерінің  ішкі  астарында  адамға,  достыққа,  халыққа,  отанға 
дегеен  құрмет  сезімі  сезіліп  тұратын  рухани-адамгершілік  құндылықтарға  толы  екенін  байқадық. 
Егемендігімізді  алғанымызбен,  қоғамдағы    көптеген  жастарымыздың  ұлттық  рух  пен  ұлттық  болмысын 
жоғалтып бара жатқандығы бәрімізді толғандырады.  

65 
 
Альбина.  Сол  рухсыздық  апатынан  сақтануда  Мұхтар  Шахановтың  адамгершілік  құндылықтарға  толы 
поэзиясы  көмекке  келетініне  сеніміміз  мол.«Рух  пен  тіл»,  орындайтын  9  сынып  оқушылары  Бақытов 
Жомарт, Қуанышова Лаззат және барлық оқушылар. 
(Сыныптан тыс жұмыс қалалық жарыста І орынды иеленді)  
 
 
 
 
 
 
 
Байқоңыр қалас  Ю.А.Гагарин атындағы 
жалпы орта білім беретін  №8 мектеп 
Химия пәні мұғалімі 
Кужагулова Гульшат Клышбековна 
 
 
Сабақтың тақырыбы:Қышқылдар 
 
Сабақтың  мақсаты:  Білімділік:  қышқылдар,  олардың  аталуын,  жіктелуін,  қышқылдардың  құрамын, 
тотығу дәрежесін, физикалық қасиетін сипаттау, қолданылуын айту, қышқылдарды анықтауға баулу; 
Дамытушылық:  оқушылардың  өздігінен  ойлау,  бақылау,  тұжырым  жасай  алу  қабілеттерін  дамыту, 
логикалық ойлауын жетілдіру; 
Тәрбиелік:  белсенді  іс-әрекетке,  ұқыптылыққа  тәрбиелей  отырып,  қауіпсіздік  ережелерін  сақтай  білуге 
үйрету, қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу. 
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту 
Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ 
Сабақта  қолданылатын  әдістер:  репродуктивті,  түсіндірме-көрнекілік,  ішінара  іздену,  тәжірибе  көрсету 
әдісі, ақпаратты-комплексті, түсіндірмелі, топтық, сто әдісі. 
Сабақтың  көрнекілігі:  интербелсенді  тақта,  таратпа  қағаздар,  Д.И.Менделеевтің  периодтық  жүйесі, 
реактивтер, индикаторлар. 
Пәнаралық байланыс: математика, биология. 
Сабақтың барысы:  
            І. Ұйымдастыру кезеңі 
           ІІ. Үй тапсырмасын сұрау 
           ІІІ. Өткен сабақты қорыту 
           ІV. Жаңа сабақ 
           V. Жаңа сабақты бекіту 
          VI. Жаңа сабақты қорыту 
          VII. Үйге тапсырма 
         VIII. Оқушылар білімін бағалау 
І. Ұйымдастыру кезеңі. Оқушыларды түгелдеп, көңіл-күйлеріне көңіл бөліп, сабаққа аудару.(слайд 1) 
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау §19. Негіздер 

 
№ 5,6 есепті шығару.   99-бет 

 
Ой қозғау. 

 
Негіздер дегеніміз не? 

 
Негіздер қалай жіктеледі? 

 
Негіздер қалай аталады? 

 
Негіздердің физикалық қасиеттері, қолданылуы. 

 
Әк  суы  дегеніміз  не?  Көмір  қышқыл  газының  бөлінгенін  қалай 
байқауға болады? 

 
Сапалық  реакция  дегеніміз  не?  Индикаторлармен  сілтіні  қалай 
анықтауға болады? 
ІІІ. Өткен сабақты қорытындылау. 
    Жасырын сөзді тап (слайд 7): 
IV. Жаңа сабақ  Қышқылдар, олардың құрамы. 
Ұшқыш  сутекті  қосылыстарды  қарастырғанда  осы  қышқылдардың 

66 
 
өкілінің бірі- тұз қышқылымен HCl сендер таныстыңдар. Оның судағы ерітіндісі тұз қышқылы деп аталады. 
Оның  формуласы  да    HCl. Осы  тәріздес  күкіртсутектің  судағы  ерітіндісінен  күкіртсутек  қышқылы   
  түзіледі.  Бұл  қышқылдардың  молекулалары  екі  элементтен  құралған,  яғни  бинарлы  қосылыстар.        
Алайда  қышқылдар  класына  көп  химиялық  элементтерден  құралатын  қосылыстарды  да  жатқызады.                                                                                                                                             
Әдетте  қышқылдар  құрамына  үшінші  элемент  ретінде  оттек  кіреді.  Сондықтан  мұндай  қышқылдарды 
оттекті  қышқылдар  дейді,  ал  HCl  және 
  оттексіз  қышқылдар  деп  аталады.  Кейбір  оттекті 
қышқылдарды келтірейік. 
           
- азот қышқылы 
          
-  азотты қышқыл 
         
- күкірт қышқылы 
         
- күкіртті қышқыл 
         H
3
PO
4
   -      Фосфор қышкылы 
         H
2
CO
3
 -      көмір қышқылы 
кремний қышқылы 
Мына  жағдайға  көңіл  аударайық:  барлық  қышқылдарда  (оттекті  және  оттексіз  )  міндетті  түрде  сутек 
болады,  оны  формулада  бірінші  орынға  жазады.  Осы  формуланың  басқа  бөлігін  қышқыл  қалдығы  деп 
атайды.  Мысалы,  HCl  -  да  қышқыл  қалдығы 
  ,  ал  -  те  қышқыл  қалдығы 
  .                                                                                                                                                      
Қышқылдар деп молекуласы сутек атомынан және қышқыл қалдығынан тұратын күрделі заттарды айтады.  
2.Қышқыл  түзетін    химиялық    элемент  атомдарының    тотығу  дәрежесін  анықтау  және  ионның 
зарядын ажырата білу. 
Әдетте  ,қышқыл  қалдығын  бейметалл  элементтер  түзеді.Қышқылдардың  формуласы  бойынша  қышқыл 
түзетін  химиялық  элемент атомдарының  тотығу дәрежесін анықтауға болады.Мысалы: күкірт қышқылы 
құрамындағы  элементтердің  тотығу  дәрежелерін  табайық.Қосылыстағы  барлық  элемент  атомдарының 
тотығу дәрежелерінің қосындысы  нөлге тең, ал сутектің тотығу дәрежесі +1, оттектікі  -2. Сонда ,мысалы, 
күкірт қышқылының  H
2
+1
S
x
O
4
-2
, формуласы бойынша мынадай теңдеу құруға болады:     (+1).2+х+(-2).4=0,  
х-күкірттің  тотығу  дәрежесі,осыдан  х=+6  шығады.Бұл  күкірттің  тоығу  дәрежесі  болып  табылады.                                                                                                                    
Тотығу дәрежесін және ионның зарядын ажырату үшін цифрдың алдына «+» немесе «-»белгісін қоямыз, ол 
тотығу дәрежесінің зарядын көрсетеді. Ал, «+» немесе «-»белгісін цифрдан кейін қойса,ол ионның зарядын 
көрсетеді.Бинарлы  оттексіз  қышқылдар  HCl  және  H
2
S  суда  ерігенде  жай  иондар    Cl
-
  және  S
2-
  ал  оттекті 
қышқылдар күрделі  иондар  мысалы , SO
4
 және РО
4
3-
 түзеді. 
3.Қышқылдардың жіктелуі. 
Қышқылдар  құрамында  оттекктің  болуына  және  болмауына  қарай  оттекті  және  оттексіз  болып 
бөлінеді.(9,10 слайд) Сондай -ақ, қышқылдар құрамындағы сутектің санына қарай бір,екі,үш негізді болып 
бөлінеді.  Мысалы  :  Оттекті  қышқылдар:  HNO
3
(бір  негізді),  H
2
SO
4
(екі  негізді),H
3
PO
4
(үш  негізді).Оттексіз 
қышқылдар: HCl (бір негізді), H
2
S(екі негізді) т.б. 
4.Қышқылдардың түрлері.(слайд 11,12,13,14,15) 
     Кейбір  қышқылдармен  танысайық.  Табиғатта  қышқылдар  көп  кездеседі.  Олар  органикалық  және 
бейорганикалық  қышқылдар.  Органикалық  қышкылдар:  Лимон,алма,сірке,құмырсқа,қымыздық  т.б 
қышқылдар.Бейорганикалық  қышқылдар:  күкірт  ,азот,фосфор,тұз  т.бқышқылдары.Кәдімгі  жағдайда 
қышқылдар сұйық(H
2
SO
4
 , HNO
3
, HCl ) және қатты күйде(H
3
PO
4
 , H
3
ВO
3
 ) болады.                                                                                                             
5.Қышқылдарды анықтау. .(слайд 16,17,18,19,20)                                                                                                                               
 Қышқылдармен  жұмыс  істегенде  қауіпсіздік  техникасының  ережелерін  мұқият  сақтау  керек. 
Лабораторияда  қышұылдардың  дәмін  татып  көруге  болмайды,  олауыз  қуысын  ,тамақты  күйдіруі 
мүмкін.Егер  қышқыл  ерітіндісі  денеге  ,қолға  тамып  кетсе  ,дереу  қатты  ағынды  суға  жуып,сосын 
жарақаттанған жерді 2- проценттік ас содасы ерітіндісімен сүртіңіз.                                                    Күкірт 
қышқылын суда еріткенде көп мөлшерде жылу бөлінеді. Сондықтан оны еріткенде суға қышқылды еппен 
құю 
керек,керісінше 
болса 
,қышқыл 
сыртқа 
шашырап,теріні,киімді 
күйдіруі 
мүмкін.                                                                                                                                                                                            
Қышкылдарды анықтаудың тиімді және қауіпсіз әдістері бар.Оларды сілтілер тәрізді идикаторлар арқылы 
анықтайды. Оқушыларға сұрақ қою:                                                                                                             1. 
Индикаторлар 
дегеніміз 
не?                                                                                                                                   
2.Идикаторлардың 
түрлерін 
ата.                                                                                                                                          
Тәжірибе 
жасау.                                                                                                                                                                        
Қышқыл  ерітіндісіне  бірнеше  тамшы  күлгін  түсті  лакмус  ерітіндісін  тамызсақ  ,лакмус  қызыл  түске 
боялады. Метилоранжға әсер етсек  олөзінің қызғылт сары түсін қызғылт түске өзгертеді ал,фенолфталейн 
түсін өзгерпейді.        

67 
 
6.Қышқылдардың  қолданылуы,  физиологиялық  әсері.  (слайд 
21,22,23)                                                                                                
Күкірт  қышқылы-      H
2
SO
4
    -  түссіз,май  тәрізді  иіссіз,судан  екі  есе 
ауыр сұйықтық.Ылғалды өз бойына сіңіретіндіктен кейбір газдарды 
құрғату 
үшін 
пайдаланады. 
Күкірт 
қышқылын 
химия 
өнеркәсібінде,металлургияда,мұнай  өңдейтін  т,б,  салаларда  кең 
қолданады.Оны  минералды  тыңайтқыш,дәрі-дәрмек,бояу,қопарғыш 
заттар,талшықтар,жуғыш заттар алу үшін қолданады.                     
Тұз  қышқылы  HCl  -өткір  иісті,түссіз,мөлдір  ерітінді.Тұз  қышқылын  болаттан  жасалған  цистерналарда 
немесе  керамикалық  ыдыстарда  сақтайды  не  тасымалдайды.Тұз  қышқылы  мұнай  өнімдерін 
өңдеуге,хлоридтер  алуға  ,  бояулар,дәрі-дәрмектер  алуда,тері  илеуде,жеңіл  және  тамақ  өнеркәсібінде 
кеңінен қолданады.                                                                                                                Жүзім шырыны 
ашыған  кезде  сірке  қышқылы,ал  сүт  ашығанда  өсүт  қышқылы  түзіледі.  Мал  азығын  сүрлегенде  және 
орамжапырақты ашытқан кезде сүт қышқылы түзіледі.                                                
Қышқылдардың 
физиологиялық 
әсері. 
(слайд 
24)                                                                                                             
Қарын  сөлінің  құрамында  0,3  процент  шамасында  HCl  болады  және  ол  астың  қорытылуына  мүмкіндік 
беретін қарындағы биоөршіткі ферменттердің белсенділігін арттырады.  Қарын сөлінде қышқыл жетіспесе  
ас  нашар  қорытылады,егер  мөлшерден  асып  кетсе  асқазанға  зиян  келтіреді.ондай  жағдайда  дәрігердің 
көмегімен    қышқылды  тиісті  мөлшерде  ұстау  керек.Сүт  қышқылы  адамдарда  қимыл-қозғалыс  кезінде 
бұлшық еттерде пайда болады.                                                              
7.Қышқыл 
жаңбырлар 
және 
олардың 
қоршаған 
ортаға 
әсері. 
 
(слайд 
25)                                                                                
Қазіргі күні экологиялық мәселелердің біріө қышқылды жаңбыр.Жаңбыр суы  ең таза сулар дың бірі болу 
керек , бірақ олай емес.Атмосфера құрамына енген өндіріс қалдықтары күкірт   диоксиді және азот оксиді 
ондағы  
ылғалмен  әрекеттесіп ,күкірт және азот қышқылдарын түзеді.  
 V. 
Жаңа 
сабақты 
бекіту                                                                                                                                                    
№9 
есеп(69 
бет) 
жұмыс 
дәптері.                                                                                                                               
490г.фосфор қышқылы қанша зат мөлшерін құрайды? Бұл қышқылда қанша сутек атомы болады? 
Тапсырма      1. «Жұмбақ тізбек» (слайд 27)                                                                                                                                                                                                                                                                                           
                       2. «Алтын кілт» (слайд 28)                                                                                                                                                                                                                                                                                           
                       3. «Жалғасын тап» (слайд 29)                                                                                       
                     VI. Жаңа сабақты қорыту                                                                                                                                                                                                                                   
                          Кім жылдам?   (сұрақтар қою)                                                                                                                                                                                                                                                                         
 
1.Қышқылдар дегеніміз не? 
                          2.Қышқылдар қалай жіктеледі? 
 
3.Қышқылдар қалай аталады? 
 
4.Тотығу дәрежесі мен ионның зарядын қалай ажыратуға болады? 
 
5.Қышқылдарды қалай анықтайды? 
 
6.Қышқылдар не үшін қолданылады? 
 
7.Қышқылды жаңбырдың зияны қандай? 
 
Сәйкестендіру тесті. (слайд 32) 
 
Екі негізді қышқыл ----------- H
2
SiO
3 
 
Кремний қышқылы ----------- HCl 
 
Оттексіз қышқыл -------------- H
2
SO
4
 
 
N
2
O
5
-ке сәйкес қышқыл------- H
3
PO
4                       
 
 
Қышқыл қалдығы (ІІІ) валентті қышқыл-------------HNO
3
                                                                                                            
                     VII. Үйге тапсырма 
 

жүктеу/скачать 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: