Сапасын дамыту жолдары

43 
 
Массасы 70 кг шафты орнынан жылжыту үшін қандай күш жұмсау керек?Үйкеліс коэфиценті 0,3. 
4-есеп 
Болат серіппе 245 Н күш әрекетінен 35 мм-ге ұзарды.Серіппенің қатаңдығын анықтандар. 
5-есеп 
Массасы 3кг ,ал көлемі 200 см3 маталдың тығыздығы қандай? 
6-есеп 
Ұшақ 750 км/сағ жылдамдықпен ұшып барады.6 сағ ішінде ол қандай аралықта өтеді? 
 
Үйге тапсырма § 50,51 
Тест құрастыру.  Сау болыңыздар! 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қызылорда облысы Байқоңыр қаласы  
Ю.А.Гагарин атындағы  
№8 жалпы білім беретін мектептің  
бастауыш сынып  мұғалімі  
Биманова Күләш 
 
 
Тақырыбы:  Көктем ару 
 
 
Мақсаты:Оқушылардың  танымдық  және  шығармашылық  қабілетін,  эстетикалық  талғамын,  шеберлігін 
дамыту. Ұлттық мәдениетті дәріптеуге,өнерді тануға , қызығушылыққа баулу,әдептілікке, парасаттылыққа 
тәрбиелеу. 
Көрнекілігі:Ұлағатты сөздер,шарлар.. 
 
 
Барысы: 
 1- жүргізуші:  Қыздарымыз сүйкімді болсын , 
                             Өнер-білімге икемді болсын . 
 
                             Бәйтеректей бойшаң болып, 
                             Өнер-өршіл өркенді болсын. 
2-жүргізуші:    Жақсы жолды таңдайық, 
                           Жамандық тәлім алмайық, 
                           Дарынды мектеп дәстүрін 
                          Жаңалайық, жалғайық  
                          Ары адал жаны жаз, 
                          Арулар  жолын  таңдайық-  дей  отырып  ,  "Көктем  аруы"атты  сайысымызды  бастауға  рұқсат 
етіңіздер!  
1-жүргізуші: 
                          Құрметті жиналған қауым! 
                          Бүгін біздің мектепте дүбірлі той, 
                          Ден қойып тыңдаңыздар,көңілді қой. 
                         Жырдан шашу шашылсын,күй күмбірлеп, 
                         Қош келдіңіздер,халайық,сергісін бой. 
2-жүргізуші: 
                         Сәлеметсіздер ме,өнер сүйер асыл халқым,  
                         Мереке құтты болсын ауылдасым. 
                         Тағы да келіп жетті сайысымыз 
                         Жырлайтын қазағымның дәстүр-салтын.  

44 
 
                         "Іске  сәт",-дей келе байқауға қатысатын 
               аруларды ортаға   шақырамыз. 
1-жүргізуші: 
Сайыста бақ сыналар, бап сыналар, 
Бас жүлдені өнерлі,тапқыр алар. 
Кім өнерлі,кім тапқыр, шешу қиын, 
Қазылар алқасынсыз  сынға алар. 
Сайысымыздың әділ бағасын беретін қазылар алқасын таныстырып өтейік. 
 1.Оқу ісінің меңгерушісі Затова Нургуль апай  
 2.Бастауыш мұғалімі Утетілеуова Райкул апай 
 3.Бастауыш мұғалімі Арыкова Күнсулу апай 
Сайысымыз төмендегі кезеңдерден тұрады: 
 2-жүргізуші: 1-ші  Мен қазақтың қызымын.(таныстыру) 
                        2-ші  Білім мен дәстүр(сұрақ-жауап) 
                        3-ші  Шебердің қолы ортақ(ою-өрнек қиып көрсету)  
                        4-ші  Өнерліге  өрісі кең(өнер байқауы,ән,би,мәнерлеп оқу) 
 
5-шi  Шаш  үлгісі 
                      6  -ші  Үй  тапсырмасы (қол өнер,қолдан пісірген тағам) 
1-жүргізуші:   Мың бұралған арулар аңдап басып, 
                        Келеді міне, ортаға толқып,тасып. 
                        Аруларын сыйлаған халқым менің,   
                        Қошеметпен аруларды қарсы алайық. 
2-жүргізуші:  Қыз сыны,қыз әдебі, 
                       Тал бойына, жарасқан,күлкі әдемі.   
                       Сайысқа келген қыздар кезектесіп, 
                       Таныстырып өздерін өтсе дейміз. 
1 -  6"А" сыныбы 
2 - 5 "А" сыныбы 
3 - 6 "Б" сыныбы 
4 - 5 "Б" сыныбы 
5 -  6 "В"  сыныбы  
6 -  5"В " сыныбы 
1-жүргізуші: Әдет-ғұрып,салт-дәстүрі қазақтың, 
                       Жарасымды , үйлесімді ғажап шын. 
                       Ұмыт болған дәстүрлерді сақтайық, 
                      Насихаттап жаңартудан қашпайық. 
2-жүргізуші: Жас ару- жас ғұмырдың талғамысың, 
                      Қуантқан әрбір үйдің арманысың. 
                      Дәл бүгін қанат қомдап сыналарда   
                      Сан  сұрақтан  сүрінбей  самғап  ұшқын,  -  дей  келе  сұрақ-жауап  бөліміне  шақырамын.Әділ 
қазылар алқасының алдынан сұрақтар жасырылған. Сұрақтарға кезекпен жауап бересіздер. 
1-жүргізуші: Шеберлерім өнер тамып қолынан, 
                       Жаңылмаған ата-баба жолынан. 
               
                        Шебер қолдар өз өнерін көрсетсін, 
                        Біз айтайық төрелігін соңынан.  
 
                      
2-жүргізуші:Бармақтарың майысып, түрлі ою ойысып, 
                   "Шебер болар ма екенсің"деп үйреткен-ғой  аналар. 
                   Арулардың шеберлігін көрейік, 
                   Ал қазылар, әділ баға берейік 
                   Келесі кезекте"Өнер тамған он саусақ" бөлімін тамашалайық.  
1-жүргізуші:Ал кімнің өнері бар қаншалықты,  
                      Би билеп, ал біреуі ән салыпты. 
                      Бүгінгі сайыста бәйге алуға 
                      Қыздарымыз аянбай-ақ жан салыпты. 
2-жүргізуші: Дауысың қандай сырлы еді 
                        Табиғатты танытқан, 

45 
 
                        Көркің қандай нұрлы еді   
                        Таң шолпанмен астасқан 
                        Өнеріңді қане, бүгін көрсетші,   
                        Мына  жұртқа  қошеметтеп  қол  соққан,-  дей  отырып  аруларды  өз  өнерлерін  көрсетуге 
шақырамыз. 
1-ші 6"А" сыныбы 
2-ші 5"А" сыныбы 
3-ші 6 "Б" сыныбы 
4-ші 5"Б"  сыныбы 
5-ші 6 "В" сыныбы 
6-ші 5"В" сыныбы  
 1- жүргізуші:   Бұрымды қыз өнері 
                           Тәрбиелі , мәнді де. 
 
                            Шашты күтіп өсіру 
                            Қыз баланың сәні де,-дей келе қыздарымыздың шашты сәндеу сайысына кезек берейік. 
 6"Б"сынып оқушысы Алиханова Гүлжазираның орындауында ән "Бұлқынды жүрек бұлқынды " 
1-жүргізуші:Келесі  сайысымыз"  Үй  тапсырмасы"сайысы  бойынша  арулар  өздерінің  қолдан  жасаған 
бұйымдарын және тағамдарды қазылар алқасына апарып көрсетеді.  
        6"Б"  сыныбының  оқушысы  Әбдіқалықов  Әділеттің  орындауында  "Шақырады  көктем"  әнін  қабыл 
алыңыздар. 
2-жүргізуші: Жас ару алынбаған асуларсың, 
                        Бүгінгі мерекеде тасудасың. 
                        Халқымыздың  әрқашанда үлгісі боп,  
                        Күш-қайратың әрқашанда тасқындасын. 
                        Өнерімен өрге жүзіп шарықтадың, 
                        Мақсатыңды талаппен анықтадың 
                        Сан қырлы таза гауһар секілденіп, 
                         Қуантады  өзіңді танытқаның,- дей келе қазылар алқасына сөз кезегін ұсынамыз. 
Әділ қазылар алқасы шешімін айтамын дегенше 
Әлиханова Гүлжазираның орындауында күй "Ерке сылқым" 
Қорытынды. 
Осымен бүгінгі "Көктем аруы" атты сайысымызды аяқтаймыз. Көңіл қойып тамашалағандарыңызға рахмет! 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

46 
 
Ақтөбе қаласы № 35 орта мектебінің 
 Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі 
Абдрахманова Жумасулу Кабиевна 
 
Пәні: қазақ тілі                                                                                                                        Сыныбы: 1 «Е» 
Сабақтың тақырыбы: 
Оқу құралдары. 
Сілтеме  
Оқулық,интерактивті 
тақта, 
тақырыпқа 
байланысты 
суреттер,сөзжұмбақ, кластер, смайликтер, бағалау парағы. 
Мақсаттары:  
 
Оқу  құралдары  туралымәлімет  беру,  сурет  бойынша  сөйлем    құру 
дағдысын  қалыптастыру,жаңа  сөздерді  меңгерту,ауызекі  сөйлеу  тілін 
дамыту.Жеке,  жұппен  және  топпен  жұмыс  істеу  арқылы  меңгерген 
ақпараттарын қолдана алуға үйрету. 
Оқыту нәтижесі 
 
Оқу құралдарына сипаттама бере  алады,сөз қорын байытады,сұрақ қоя 
білу дағдылары дамиды, өз бетімен жұмыс жасап үйренеді. 
уақыт
ы 
стратег
иялар 
ресурстар  Мұғалімнің іс - әрекеті 
Оқушының іс – әрекеті 
3 мин. 
 
 
Диалог 
арқылы 
оқыту 
Смайлик-
тер, 
«Көңіл  – 
күй 
экраны» 
Ұйымдастыру кезеңі 
Сәлеметсіңдерме ме?  
Ал,  балалар  қане  бүгінгі  көңіл 
күйлеріңді 
алдарында 
жатқан 
смайликтер 
арқылы 
көрсетіп 
жіберіңдер. 
Сыныпта бүгін кезекші кім?  
Наурыздың нешесі? 
Аптаның қай күні? 
Сабақта кім жоқ? 
 
Сабаққа 
психологиялық 
дайындық жасайды. 
Орындарынан  тұрып  мұғаліммен 
амандасады. 
Достасайықбәріміз. 
Айтарым бар сендерге, 
Тез тұрыңдаршеңберге. 
Қандайжақсыбіртұру, 
Достармененбіржүру! 
Қандайжақсыдос болу! 
 
 
2 мин 
 
 
Топтас-
тыру  
Аңдар-
дың 
суреттері 
Топқа бөліну 
Оқушыларға 
тырна,қарлығаш,торғай  
суреттерінің  бөліктері  таратылады. 
Бөліктері  бір  суретті  құраған 
оқушылар бір топ болады. 
Бағалау түрімен таныстыру. 
Балалар, бүгін біз өзімізді және бір-
бірімізді 
мына 
 
бағалау  
парақтарына бағалаймыз. 
Оқушылар 
бөліктерді 
таңдайды,сурет  құрайды.Сөйтіп 
үш топқа бөлінеді. 
1 топ – Тырна 
2 топ – Қарлығаш 
3 топ – Торғай  
 
5 мин 
 
 
 
 
Үй  тапсырмасын    өзін  –өзі  бағалау 
әдісімен тексерейік. 
Қорытындылау: Өте 
жақсы, 
балалар,  балықтардың  атауларын 
жақсы біледі екенсіңдер. 
Бағалау. 
Ал енді, балалар, алдарында жатқан 
бағалау 
парақтарынды 
толтырыңдар. 
Интерактивті тақтадағы  суреттің 
астына  балықтардың  атауларын 
жазады. 
5 мин 
 
 
Мига 
шабуыл 
Интерак-
тивті 
тақта 
Қызығушылықты ояту. 
Сабақтың 
тақырыбын 
ашу 
мақсатында ребус шешкізеді. 
Тақырып 
ашылғаннан 
кейін 
оқушыларға  сабақ    мақсатын 
қойдырады. 
 
 
Оқушылар 
берілген 
тапсырмаларды 
орындап,жасырылған  әріптерді 
тауып,жаңа сабақтың тақырыбын 
табады. 
Бүгінгі 
сабақта 
біз 
жаңа 
сөздермен, 
құстардың 
атауларымен 
танысамыз,аударамыз,  
топтық 
жұмыс  болып  тапсырмаларды 

47 
 
орындаймыз. 
10 
мин 
 
 
 
Интерак-
тивті 
тақта 
Негізгі бөлім. 
Мұғалім  тақырыпқа  байланысты 
жаңа  сөздерді  интерактивті  тақта 
арқылы таныстырады. 
 
Суретпен жұмыс. 
Мүғалім оқушыларды сурет арқылы 
құстардың 
атауларымен 
таныстырады.   (слайд) 
 
1 – тапсырма. Мәтінді оқы, аудар. 
 
 
 
 
6 
– 
тапсырма. 
Сөйлемдерді 
толықтырып жаз. 
Тапсырма  бойынша  жеке  жұмыс 
ұйымдастырады. 
 
Оқушылар  мұғалімнен  кейін 
бірге дауыстап қайталайды, кейін 
тізбектеп 
айтады.Сосын 
сөзтіркестер құрайды.  
 
Оқушылар 
құстардың  
атауларымен сөйлемдер құрайды. 
 
 
 
(мәтін бойынша топтық жұмыс) 
1 топ – оқып, аударады. 
2  топ  –  мәтін  бойыншасөйлесу 
құру. 
3 топ – мәтінді жалғастырады 
 
Тапсырманы 
жазбаша 
орындайды,  кейін  дәптелерін 
ауыстырып 
бірін 
– 
бірі 
бағалайды.  
3 мин 
 
 
Сергіту 
- 
тренинг 
Интерак-
тивті 
тақта,бей
неролик 
Сергіту 
сәті. 
Мұғалім 
«Үш 
пингвин» 
сергіту– 
тренингін 
қосады.    
 
 
Оқушылар 
экранға 
қарап 
қайталайды. 
10 
мин 
 
 
Кластер
, 
Сөзжұм
-бақ, 
топтық 
жұмыс,-
сыни 
тұрғыда
н 
ойлауға 
үйрету 
Интерак-
тивті 
тақта,пла
кат, 
суреттер 
Тақырыпты бекіту. 
Кластер жасау.  
«Қарлығаш» тобы – Балықтарды 
«Тырна» тобы– Құстарды 
«Торғай» тобы – Аңдарды  
 
Әр  топ  өзінің  кластерін  тақтаға 
шығып қорғайды. 
 
3 мин 
 
 
 
 
Қорытынды  
 
Оқушылар  тақырып  бойынша 
алған 
білімдерін 
қорытындылайды. 
Балалар,  өздеріңе  жаңа  тақырып 
бойынша менгергендеріңе сәйкес 
келетін алманы бояңдар. 
 
2 мин  Үйге 
Интеракт
Үйге тапсырма: жаңа сөздерді еске сақтау, 1 – тапсырма (мазмұндау) 

48 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қызылорда облысы, Байқоңыр қаласы 
Мемлекеттік  бюджеттік  жалпы  білім  беретін  
Ю.А.Гагарин  атындағы №8  орта мектептің тарих пәні мұғалімі 
Агибаева Айгуль Абдиалимовна 
Бағыты:Жанқожа Нұрмұхамедұлының  
өмір-деректеріне тоқталу. 
 
 
Жобаның тақырыбы: Жанқожа Нұрмұхамедұлы-қазақ  батыры. 
 
Секциясы: Қазақстан тарихы 
Мазмұны 
I. Кіріспе 
II. Зерттеу бөлімі 
 Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлының өмірдеректеріне шолу. 
III. Қорытынды 
       Кіріспе. 
Жанқожа Нұрмұхамедұлы - қазақ батыры. Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан 
хандықтарының езгісіне және  Ресей отаршылдарына қарсы ұлт-азаттық 
көтерілісінің басшысы. 19-ғасырдың 20-жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал 
теңізінің шығыс жағалауын қоныстанған қазақтарға өз үстемдігін жүргізе 
бастаған Хиуа, Қоқан хандықтары 1830-1840  жылдары жергілікті халыққа 
өктемдігін одан әрі күшейтті.  Хиуа хандығы  Жаңадария, 
Қуандария,  Қызылқұмнан  өтіп,  Қосқорған,  Арал  теңізіне  дейінгі аралықтағы 
Сыр бойындағы  қазақтарға  шапқыншылықтар  жасап, малдарын  барымталап,  
әйел, бала-шағаларын тұтқынға алып кетіп отырды. Қоқандықтар шекара бекітіп, 
әкімшілік құрып, 1817  жылдан бастап салына бастаған бекіністерінен әркез 
жасақтар шығарып, бейбіт елді шауып, алым-салық жинап кетіп тұрды.Осындай 
зорлық-зомбылықтан жапа  шеккен  қазақтар, жастайынан әділдігімен, батырлығымен елге  танымал  
болған Жанқожаның төңірегіне топтасты. 

 
Жанқожа Нұрмұхамедұлының өмірбаяны. 
    Жанқожа  Нұрмұхамедұлының  есімі  қазақ  балалары  үшін  аса  қадірлі    де  қастерлі  есімдердің    бірі.Әрі 
батыр,  әрі  би    бабамыздың    ерлік  өмірі  жайында  қазақ,    орыс  тарихшыларының  ғылыми    еңбектерінде  
соңғы  бір  ғасырдан  аса  мезгілде  аз  айтылып,  жазылып    жүрген    жоқ.  Ол  1774  жылы  қазіргі  Қызылорда 
 
тапсыр
ма беру 
ивті тақта 
2 мин  Бағалау   Бағалау 
парақша-
сы 
Әр оқушы өзінің қорытынды бағасын шығарады және мұғалім оқушыға 
өз бағасын шығарады.,топтық бағалау,  «Үш шапалақ»  
Оқушын
ың 
аты-жөні 
     Үй 
тапсырма
-сы 
 
  Мәтінмен 
жұмыс 
 
Кластер, 
сөзжұмбақ 
      Қорытынды баға 
 
    оқушы 
топ  оқуш
ы 
оқуш
ы 
топ 
оқуш
ы 
  топ 
мұғалі
м 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

49 
 
облысы,  Қазалы  ауданы,  Арықбалық  ауылдық  советінің  жерінде  дүниеге    келген.  Өлген  жылы    туралы 
деректер  болғанымен әр түрлі деректер айтылады.Енді бұл пікірлерді дәлелдейтін деректерге  тоқталайық. 
Жанқожамен  бірге  туған  ағасы  Ақмырзаның  немересі  Бижан  батырды  және  Жанқожаның  кенже  қызы 
Байсалды  көзімен  көрген,  олармен  бір  ауылда  тұрған    қариялар:  Сәрсенбайұлы  Қабылдың  және 
Күлімбетұлы.. Тойымбеттің айтуларына қарағанда, әкесі өлгенде Байсал жеті жасында екен. Байсалдың 
өзі 1936 жылы 83жасында дүние салған. Сонда ол 1853 (1936-83) жылы туылған  болады.Оған  жеті жылды  
қосса,  1860  жылға  сәйкес  келеді.Жанқожа  батырмен  бірге,  патшалық  Россияның  Қазалы  фортындағы 
әскерлерінің  жергілікті  қазақтарға  жасаған  озбырлығы  мен  езгісіне  қарсы  Кіші  жүз  қазақтарының  ұлт-
азаттық көтерілісіне қатысқан  Жалмырза баласы Бижанға: «Жанқожа сол соғыс  болатын жылы 82-83 
жаста  еді»  деген.  Көтеріліс  1856  жылы  желтоқсанда  басталып,  1857  жылы  қаңтарда  жеңіліс  тапқаннан 
кейін, ол сатқындық  жасаған. Қазақтың  рубасылары мен белгілі адамдарына  өкпелеп Дауқара жаққа, одан 
Бұхар хандығы  жеріндегі Ерлер тауына жалғыз үй кетіп қалып, екі жыл өтіп, үшінші жылы Арал  теңізінің 
жағасындағы  қазақ  жерінің  шекарасынан    бері  өтіп  қонған  кезінде,  1860  жылдың    көктемінде,  Елекей 
сұлтан  бастаған  қазақ    қазақ  оотряды  келіп  өлтіріп  кетеді.  Бұл  дерек  бойынша  Жанқожа  1860-83-3=1774 
жылы туылған болады. 
    Қарасақал Ақша батырдың баласы Көлдейбек Жанқожаның ағасы Ақмырзаның қызын алған. Одан  Сыр 
бойының  атақты  Жанқожа  Нұрмұхаммедұлы  -  қазақтың  азаттығы  жолында  арыстандай  алысқан  атақты 
шайырларының бірі  Ерімбет, Шораяқтың Омарына жазған   өлеңінде:  
 «Жанқожа жау болады» дегеннен  соң, 
Жанарал оқ жаудырады кәрі шалға-ақ, 
Сол кезде сексен алты жасында екен. 
Патша да гүжім қылды кемітпей-ақ...-дейді. 
Ақын  бұл  арада  «батырдың  өлетін    жеріндегі  оқиғаны  айтқандығын  кейінгілерге  ескерткен»  деседі 
қариялар.  
Ел  аузындағы  естелік  әңгімелер  бойынша,  «Бір  жылы  Жақайым  руының  Байқара-Теке  деген  аталығының 
адамдары  қарақалпақтардың  жылқысын  қуып  кетеді.  Олардың  Нұртай,  Тықы»  деген    батырлары  ізінен 
қуып,  ұрыларға  жете  алмай,  Жайыққа  қарай  ерулеп  көшіп    бара  жатқан  Жақайым  Жылқайдар  батырдың 
ауылын шауып, өзін өлтіргені үшін, Жаңадария бойында қалған қарақалпақ бектерінің бірі- Тықы батырды 
өлтіргенде, Жанқожа 17-18 жаста болған.   
Осы  жорықтан  кейін  Тықы  батырдың  қоластындағы  қарақалпақтар  басшысы  өлгеннен  соң,  1792  жылдың 
шамасында  Хиуа  хандығының  қарамағына  барып  паналауы  мүмкін.  Сол  жылы  Хиуаға  елшілікке  барған 
Балкенгагель де: «қарақалпақтар біздің алдымызда ғана көшіп келіпті» дейді. Егер сол кезде Жанқожа – 18 
жаста  болса,  оның  1774  (1792-18)  туылғаны  рас.  Олай  болса,  оның  1774  жылы  туып,  1860  жылы  86 
жасында  қайтыс болғандығында күмән  болмаса керек. 
Жанқожа  өте  сұсты,  жанарынан  жалын  атып  тұратын.  Ашуланғанда  екі  көзі  қызарып,  үнемі  білегіне  іліп  
жүретін кішкене айбалтасын шыркөлек айналдырып ысқырады екен. Соншама айбатты батыр  болғанымен, 
денесі  онша  зор  болмаған.  Оның  түр-түсі  туралы  М.О.Әуезов  атындағы  әдебиет  пен  өнер  институты 
қолжазба қорындағы авторы  белгісіз  жырда  былай суреттеледі: 
Батырдың  туған жері-Сыр бойы екенін анықтайтын  деректер де  жоқ емес. 
Сол кездегі  қазақтар ру-ру  болып  мекендегенін және   әр руды ел  ортасынан  шыққан батырлар, билер  
басқарғанын  ескерсек,  сондай  хандардың  бірі-Кішкене  Шектілердің  Құрманай,  Құттық  руларын 
басқаратын  Қылышбай.  Бір  жылы  жасаған  әділетсіздігі    үшін  15  жасар  Жанқожа    Қылышбайды  
айбалтамен  бастан    салып    кетеді.Осыдан  көп  ұзамай  Қылышбай  өледі.  Қылышбайдың    бейіті,  әкесі 
Нұрмұхаммед,  атасы  Киікбай,  ағасы  Өтегеннің    моласы  да  Қазалы  ауданы,  Арықбалық  ауылына  қарасты 
Қазақстанның    қырықжылдық  совхозының    (қазіргі  Жанқожа  батыр  ауылы)    4-5  шақырым  жерінде 
орналасқан.Осындай  деректерге қарағанда  Жанқожаның сол маңайда  туғаны анық  болып отыр. 
Нұрмұхаммедұлы  Жанқожа  батырдың ата тегіНұрмұхаммед  әкесі – Киікбай. Ол батыр, әрі би  болған. 
Бұл  жөнінде Елекей сұлтан (Табын, Шөмекей руларының сұлтаны) 1847 жылы: «...Менің атам Әбілқайыр 
хан  болып  тұрғанда  ,  сенің  атаң  Киікбай  әрі  батыр,  әрі  би  еді.  Сол  екеуі  бірігіп  Сыр  бойында  көшіп 
жүрген  қарақалпақтарды  Хиуаға,  Торғай  мен  Ырғыз  бойына  дейін  жаулап  келген    қалмақтарды  Қытай 
жеріне  қуып  салып  еді...  Хиуа,Қоқан  хандарының  қазақтантартып  алған  жерлерін  қайтарып  ала 
алмағанымыз  біздің  нашарлығымыздан  шығар»деген  мазмұнда  Жанқожаның  аяғына  бас    ұрып  жазған  
хатынан байқаймыз. 
Жанқожаның  атасы – Киікбай. Ол Тама  руынан шыққан атақты Есет батырдың туған қарындасы Тәжіге  
үйленген.  Нұрмұхаммед  сол  Тәжіден    туады.  Тама  Есет  батыр  –  Тілеу-Қабық  Есеттің  әкесі    Көтібар 
батырдың замандасы. Тама  Есет батыр  Жанқожаның 13 жасында ауылына келіп, қайтарында өзімен  бірге  
ала  кетеді.  Сол  кезде  жас  балаға  шашын  алдыртады.  «Құлағымды    кесіп  алма»  деп  бірнеше  рет 

50 
 
ескертеді.Сонда  Жанқожа:  «Мә,  құлағыңыз  керек  болса,  қолыңызға  ұстап    отырыңыз»  деп  Жанқожа 
нағашысының құлағының ұшынан кішкене кесіп алып қолына беріпті.  
Міне,  «Жанқожаның  жасынан-ақ  батыл  да,  қайсар  болғандығын    ұлы  нағашысы  Есет  батыр    осылай 
байқаған екен»  дейді халық. Шыққан тегі – Кіші жүздің Әлім тайпасының шекті аталтып кеткен Жаманақ 
руынан.Жанқожа  әкеден  бесеу,  шешеден  төртеу  болған. Өз  шешесінен  Ақмырза,  Жанқожа,  Жауқашар 
туған.  Бұған  дәлел:  «  Әбілқайыр  кіші  жүзге  хан  болып  тұрғанда,  Жанқожа    жас  кезінен-ақ  қомаға  тұйық 
ауыр мінезді...» деген деректерден білеміз. Жанқожа  батыр 15 жасында халық көзіне түсе бастаған. 1789 
жылы  Салым    Нұрмұхаммеддің    туысы  әрі  батыр.  Ол  жылқыда  жүрген  15  жасар  Жанқожаны  шақыртып 
алады.  Сөйтіп,  оның  ержүректігін  сынайды.    Халықтың    қарапайым    бұқарасының    арашасы  болып,  
шонжарлармен сан рет қырқысады.  Ол керемет күш иесі болумен бірге асқан тапқырлығымен елге белгілі 
бола    бастайды  екен.      Ел  аузындағы  деректерге  қарағанда,  Жанқожаның  батырлық  даңқы  тым  ерте 
шыққан.  Сыр  бойының  Қылышбай  ханы  хиуалықтармен  соғысқанда,  қазақ  батырлары  Хиуаның  Тықы 
деген  батырын  жекпе-жекте  жеңе  алмай        іркіліп      қалған      бір  тұста,  17  жасар      Жанқожа    өзі  сұранып   
шығып, оны    найзамен  түйреп    түсіреді.  Осыдан   бастап    оның     «батыр» атағын   жалпақ      дүйім   
жұрт 
 
 
біліп, 
қарапайым 
 
 
 
елге 
жайылып 
 
кетеді. 
          Жанқожа  зорлық-зомбылықты  білмеген,  қара  қылды  қақ  жарған  әділ  кісі  болған.  Біреудің  біреуге 
жасаған  қиянатын  кеше  алмаған.  Біреудің  азғыруына  еріп,  жазықсыз  Бұхарбай  батырдың  ауылын  шабам 
деп,  тілін  алмай  кеткен  інісі  Жауқашарға  «барғаныңнан  оралма»  деп  бата  беруі,  артынан  қаза  тапқанда 
оның сүйегін ауылына әкелдірмей қоюы соның дәлеліндей. Оның бүкіл мағыналы өмірін Хиуа  мен  Қоқан 
бақыншыларына,  орыс отаршыларына  қарсы күреске  арнауы да сол зорлық – зомбылыққа,  қиянатқа  төзе  
алмайтын  қасиетіне   негізделген  елін,  жерін сүйген алып жүректілігі де себеп болса керек. 
      Жанқожа жігіт ағасы болған шағынан  былай қарай ұзын  сақалын өріп қоятын.Оның баласы Итжемісті 
80  жасында  көрген  И.Аничков:  «Батырдың  баласы  Итжемістің  артық  дәулеті  болмаған,  бірақ 
қырғыздардың арасында өте беделді, бірнеше әйелдерінен балалары бар; әкесін еске қалдыру үшін буырыл 
сақалын  өріп  қояды  екен»-дейді.  Сонда  қарап  отырсақ,  Жанқожа    бай  болмаған.  Азын-аулақ  малымен 
көшіп-қонып  жүрген.  Батырдың    әкесі  де    дәулетті    болмаған.    Жанқожаның    баласы  Жолшы  батырдың 
айтуы  бойынша  «атасының  7-8  түйесі,  5-6  биесі  ғана  болған».  Батыр  ешқашан  оңай  олжа  алмаған.  Оның 
қиянат  жасап  мал    табуды  қаламайтындығы,  адалдығы  мен  әділдігі  жөніндегі  әңгімелер  халық  арасында 
көп тараған. Оның ерлігі  туралы да былай жырланады: 
Ат басындай сом жүрек    
От болып қаулап жанғанша,  
Мөлдіреген екі көз,  
Жұмылып қанға толғанша  
Тыным алып ас ішпей ,  
Ат бауырынан қан кешпей,  
Ел бетін көрмес күн бүгін  
Созақты алсақ осыдан,  
Қоқанның туын құлатып,  
Он жігіттің ішінде,  
Жанқожа батыр танылған –  
деген жырдан Жанқожа  туралы білеміз.                 ХІХ ғасырдың 20-ыншы жылдарынан  бастап Хиуа 

жүктеу/скачать 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: