Сборник материалов III международной научно-практической конференции «инновации в образовании: поиски и решения»

333

В работах Каюма Насыри находят отражение, как культурные ценности татарского народа, так и стремление 

к изучению языков и культур других народов (особенно живущих рядом). Как пишет турецкий филолог С. 

Чагатай, К. Насыри безупречно владел не только татарским языком, но и османско-турецким и чагатайскими 

языками.  К.  Насыри  в  своем  толковом  словаре  «Лахджа-и  Татари»  приводит  разные  сопоставительные 

варианты слов на этих языках, дополняет их примерами из стихотворений. Этот уникальный труд К. Насыри 

может  по  праву  считаться  первым  серьезным  толковым  словарем  в  тюркской  филологии  [9].  Другая  его 

работа - «Полный русско-татарский словарь» также охватывает широкие языковые пласты [1]. 

В контексте современного образования проводится немало мероприятий, нацеленных на сохранение и 

развитие идей выдающегося просветителя. Так, на территории Республики Татарстан, и не только, ежегодно 

проводятся международные конференции имени Каюма Насыри. Кроме того, 07 февраля 2014 г. в рамках 

реализации  мероприятий  Государственной  программы  Республики Татарстан  по  сохранению,  изучению  и 

развитию государственных языков Республики Татарстан и других языков в Республике Татарстан на 2014 

- 2020 годы был создан Институт Каюма Насыри (научно-образовательный центр «Иститут Каюма Насыри») 

- международная организация, призванная развивать сотрудничество в области образования, осуществлять 

поддержку,  популяризацию  и  развитие  татарского  языка  и  культуры  в  регионах  Российской  Федерации, 

татарского и русского языков и культур в странах ближнего и дальнего зарубежья [6]. 

Институт  Каюма  Насыри  образован  решением  Ученого  совета  федерального  государственного 

автономного  образовательного  учреждения  высшего  профессионального  образования  «Казанский 

федеральный  университет»  и  является  основным  структурным  подразделением  Института  филологии  и 

межкультурной коммуникации Казанского (Приволжского) федерального университета [5]. 

В рамках работы Института организуются: 

- 

бесплатные курсы татарского языка для всех желающих; 

- 

тестирование граждан на предмет знания татарского и русского языков; 

- 

научно-практические конференции; 

- 

информационно-методическая поддержка методистов центров Института Каюма Насыри; 

- 

конкурсы и культурно-просветительские мероприятия, направленные на популяризацию татарского 

и русского языков и культур; 

- 

поддержка населения по вопросам сохранения, изучения и развития языков и традиций татарского 

и русского народов. 

Первым  региональным  образовательно-культурным  центром  Института  Каюма  Насыри  явился  центр 

в  городе  Москва,  открывшийся  17  декабря  2014  г.  на  базе  школы  №1186  с  этнокультурным  татарским 

компонентом образования имени Мусы Джалиля. Московский образовательно-культурный центр обеспечен 

познавательной  и  художественной  литературой,  а  также  интерактивным  оборудованием  для  проведения 

занятий, конференций и мероприятий в режиме онлайн. 

Первый  зарубежный  образовательно-культурный  центр  Института  Каюма  Насыри  открылся  в  столице 

Республики  Казахстан  -  в  городе  Астана  9  декабря  2014  года  на  базе  Евразийского  национального 

университета им. Л.Н. Гумилева. 

Центр в г. Астана имеет такую же оснащенность, как и центр в г. Москва. Выбор Республики Казахстан 

для  открытия  в  нем  центра  Института  Каюма  Насыри  был  обусловлен  тем,  что  в  Казахстане  находится 

вторая по численности татарская диаспора в зарубежье. Здесь проживает около 250 тысяч татар (1,7%). Они 

представлены во всех 15 областях Казахстана и занимают в стране шестое место по численности. 

Следующие три  образовательно-культурных  центра  Института  Каюма  Насыри  были  открыты  в  2015  г. 

г.  Санкт-Петербург  на  базе  постоянного  представительства  Республики Татарстан  в  г.  Санкт-Петербург,  в  г. 

Екатеринбург на базе постоянного представительства Республики Татарстан в Свердловской области и в г. 

Бишкек Кыргызской Республики на базе Кыргызско-Российского славянского университета имени Первого 

Президента Российской Федерации Бориса Ельцина. 

Одной из целей Института Каюма Насыри – стать мировым брендом в аналогичных примерах в области 

своей деятельности. В этом направлении институт изучает деятельность и руководствуется опытом успешных 

мировых  и  известных  образовательных  центров;  как  Британский  Совет  (1934),  Институт  им.  Гёте  (1951), 

институт  Сервантес  (1991)  и  относительно  новые  Институт  Конфуция  (2004)  и  институт  распространения 

турецкого языка им. Юнуса Эмре (2009). Перечисленные институты и опекаемые их страны уже несколько 

десятилетий имеют не только языковые центры, но и свои школы за пределами своих границ. Они имеют 

свои  методы  и  структуры  управления  и  финансирования.  Примечательным  является  то,  что  по  большей 

части  реализация  внешней  культурной  политики  этих  стран  является  задачей  неправительственных, 

некоммерческих организаций, которые осуществляют свою деятельность при координации отдела культуры 

МИД [4]. 

Следует  отметить,  что  сегодня  Министерством  образования  Республики  Татарстан  учреждена  премия 

имени  К.  Насыри,  которая  присуждается  лучшим  педагогическим  коллективам,  учителям,  воспитателям, 

334

авторам учебников по татарскому языку – всем, кто радеет за судьбу татарского народа и России. В последнее 

время, когда проблеме воспитания и формирования здорового образа жизни обучающихся стало уделяться 

первостепенное значение, в школах Республики Татарстан нашли свое развитие разработки инновационных 

проектов  эффективности  национального  образования  и  воспитания  на  основе  изучения  педагогического 

наследия народных просветителей, в том числе Каюма Насыри. В Казани открыт Дом-музей Каюма Насыри, 

куда приезжают учителя и школьники со всех уголков России. 

Образовательно-культурная  нить  всегда  присутствовала  в  международных  отношениях,  она 

способствовала  формированию  и  укреплению  дружественных  связей  между  государствами  и  народами. 

В  настоящее  время  международные  образовательно-культурные  связи  не  померкли,  напротив,  развитие 

сотрудничества  в  данной  области  только  растет.  Институт  Каюма  Насыри,  названный  в  честь  выдающего 

и  самоотверженного  просветителя,  опирается  на  глубокое  национально-культурное  наследие  татарского 

народа с многовековой историей и призван продолжить благородное дело Каюма Насыри. 

Список литературы 

1 Абдуль-Каюм. Полный русско-татарский словарь, 1904, http://www.tatknigafund.ru/books/1534 

2 Гайнуллин М. Каюм Насыри // Каюм Насыри. Избранные произведения. -Казань: Татарское книжное 

издательство, 1977. – С. 4. 

3 Едиханов И.Ж. Межкультурная коммуникация в переводах произведений татарской просветительской 

литературы  на  русский  язык,  http://cyberleninka.ru/artide/n/mezhkulturnaya-kommunikatsiya-v-perevodah- 

proizvedeniy-tatarskoy-prosvetitelskoy

-Hteratury-na-russkiy-yazyk  

4  Логинова  Н.А.,  Нелаева  Г.А.  Деятельность  института  им.  Гёте  в  области  развития  международных 

культурных связей, http://web.snauka.ru/issues/2011/10/4002 

5 Интернет страница Института Каюм Насыри, http://kpfu.ru/philology- culture/ikn 

6 Положение Института Каюм Насыри, http://kpfu.ru/portal/docs/F43784112/2.NOC.IKN.230115.pdf 

7 Семья – основа нации. Татарские просветители о семье и воспитании. Т.3. Каюм Насыри. Воспитание. 

– Ижевск, 2015. – 195 с. – С. 72. 

8 Arestova V.Yu.,  Ethnotheatrical Traditions  of  Chuvash,  Russian, Tatar,  Mordvin  Ethnic  Groups  in  Chuvash 

Republic, http://www.science-education.ru/en/120-15331 

9 Qagatay S., Abd-ül-Kayyum Nasiri, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/993/12095.pdf 

10 Türk Egitim Dernegi, http: //portal.ted.org.tr/genel/yayinlar/80.yil_forum_kitap.pdf, 15. 02. 2015. 

Аңдатпа. Мақалада татар халқының атақты ағартушысы Қаюм Насыриның мұрасы, қазіргі заманғы білім 

беру контекстінде оны сақтау және дамыту жолдары қаралады. 

Аннотация. В данной статье изучается наследие великого татарского просветителя Каюма Насыри и пути 

сохранения и развития его идей в контексте современного образования. 

Abstract. In this paper we study the heritage of the famous Tatar enlightener Kayum Nasyri and ways of 

preserving and developing his ideas in the context of modern education. 

ФОРМИРОВАНИЕ КЛЮЧЕВЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ В СООТВЕТСТВИИ С ТРЕБОВАНИЯМИ 

МОДЕРНИЗАЦИИ ОБРАЗОВАНИЯ 

С.В. Шнайдер 

Коммунальное Государственное Учреждение «Яснополянская средняя школа», село Ясная Поляна, 

Тайыншинский район, СКО, shnayder1984@mail.ru 

Рецензент – Т.Н. Пшенова, тренер уровневых программ ФАО «НЦПК «Өрлеу» Институт Повышения 

Квалификации Педагогических Работников по Северо-Казахстанской Области» 

Повышение качество и эффективности обучения иностранным языкам в школе является одной из главных 

задач, поставленных перед современным обществом. О значимости свободной иноязычной коммуникации 

не однократно говорил президент Республики Казахстан в выступлениях и на очередных посланиях народу 

Казахстана. 

Глобальная  интеграция  английского  языка  во  все  сферы  жизнедеятельности  человека  привела  к 

необходимости  овладения  иностранными  языками  для  становления  конкурентоспособными  личностями, 

умеющими свободно вливаться в реалии современного общества. В этой связи перед Казахстанской системой 

образования  встает  задача  социолингвистической  адаптации  учащихся  и  развития  их  коммуникативного 

потенциала. 

335

Обучение свободному говорению на иностранном языке можно обеспечить с помощью введения в урочную 

деятельность  новых  педагогических  технологий,  методов  и  приемов,  соответствующих  модернизации 

образования.  Все  же  существенным  фактором  компетентного  преподавания  является  исследование  и 

оценка  учителем  самостоятельного  постижения  смысла  учеником.  А  хорошими  помощниками  учителя 

являются  так  называемые  «Три  помощника  учителя» –  голова,  рука,  сердце  (наличие  методологических 

знаний о преподавании и обучении, умение разъяснять идеи посредством диапазона имеющихся подходов 

в преподавании и осознание ценности преподавания) [1]. 

Иностранный  язык,  которым  ребенок  овладевает  даже  при  отсутствии  языковой  среды,  является  не 

системной знаков, правил или речевых образцов, а инструментом, позволяющим ему удовлетворять свои 

интеллектуальные потребности, достигать практического результата. 

Качественно  подготовленный  образовательный  процесс,  творческий  потенциал  учителя  позволяют 

вызвать в ребенке желание к изучению иностранных языков. Разнообразие методов и приемов на уроке 

способствует повышению внутренней мотивации к обучению учащихся в целом. 

Основной целью организации работы образовательного процесса по внедрению разнообразных форм 

и методов является расширение сферы применения знаний и умений, а также расширение языковой среды. 

Следуя инструктивно-методическому письму, целью обучения иностранному языку в начальных классах 

является обучение и формирование элементарной коммуникативной компетенции учащихся через развитие 

навыков:  слушание,  говорение,  чтение,  письмо  [2].  Развитие  навыков  коммуникативной  компетенции  у 

младших  школьников  подразумевает  умение  элементарному  общению,  как  с  носителями  языка,  так  и  с 

учителем. Умению грамматически верно высказать свое мнение или отношение по конкретному вопросу 

и,  при  необходимости,  записать  какие-либо  данные.  При  планировании  уроков  необходимо  все  задания 

связывать с миром и жизненным опытом учащихся, что гораздо облегчит понимание иноязычной речи. Цель 

урока формулировать с позиции ученика, чего бы он смог добиться в конце урока и какой опыт получит. 

При изучении английского языка в начальном звене, необходимо развивать функциональную грамотность, 

применять игровые ситуации, которые вполне могут произойти в урочной и неурочной деятельности. 

Для учащихся среднего звена необходимо формирование коммуникативной компетенции и культуры, 

то есть способности и готовности общаться с носителями языка на уровне своих речевых возможностей 

и  потребностей  в  разных  формах:  устной  (говорение  и  аудирование)  и  письменной  (чтение  и  письмо). 

Адекватно использовать более широкий диапазон речевых и неречевых средств общения в соответствии с 

требованиями модернизации образования [3]. 

Для  учащихся  старшего  звена  цель  обучения  учебному  предмету  «Иностранный  язык»  состоит  в 

совершенствовании коммуникативной компетенции учащихся и формировании полиязычной, поликультурной 

личности, способной достойно представить свою культуру в мировом масштабе и практически использовать 

иностранный язык в будущей специальности [4]. 

Основной  задачей  является  развитие  коммуникативной  культуры  и  социокультурной  образованности 

учащихся,  позволяющих  общаться  с  представителями  другой  национальности  на  иностранном  языке  в 

любой сфере жизнедеятельности человека. 

Основные виды ключевых компетенций, формируемых в образовательном пространстве: 

Речевая компетенция 

Говорение.  Диалогическая  и  монологическая  речь.  Умение  общаться  с  использованием  вопросно-

ответных реплик, просьб в соответствии с учебной ситуацией по теме урока, а также уметь формулировать 

свои  мысли  на  основе  услышанного,  увиденного  или  прочитанного.  Умение  логично  и  последовательно 

высказываться без предварительной подготовки в соответствии с учебной ситуацией, а также уметь готовить 

сообщения, писать сочинения, эссе, составлять диалоги. 

Аудирование. Понимать на слух иностранную речь в нормальном темпе из уст учителя и в звукозаписи 

носителя языка, содержащего небольшой процент незнакомых слов, о значении которых можно догадаться 

по контексту. 

Чтение.  Умение  читать  с  полным  пониманием  впервые  предъявляемых  текстов,  построенных  на 

изученном программном языковом материале, содержащим малый запас незнакомых слов, поясняемых в 

адаптированных материалах справочного характера или понимаемых по догадке. 

Письмо. Умение писать грамотно, заполнять анкеты, автобиографию составлять вопросники для интервью, 

анкетирования; писать письма, пригласительные с опорой на образец. 

Компетентностными методами и формами являются те, что имеют не только учебное, но и жизненное 

обоснование.  Рассматривая  каждую  из  ключевых  компетенций  можно  привести  в  качестве  примера 

эффективные формы работы при организации образовательного процесса. 

Социокультурная компетенция подразумевает значимость владения иностранным языком для развития 

международного сотрудничества. Учащиеся должны иметь социокультурный портрет стран, говорящих на 

изучаемом  иностранном  языке.  Владеть  знаниями  о  национальном  достоянии  и  культурном  наследии.  А 

336

также,  должны  уметь  рассказать  и  презентовать  информацию  о  родной  культуре  на  иностранном  языке. 

Здесь можно использовать метод «Проблемной дискуссии», отмечаемый заданной тематике урока, метод 

«Информационных проектов», метод «Интервью». 

Языковая  компетенция  подразумевает  знание  и  владение  всех  аспектов  языка:  лексических, 

грамматических и фонетических. Для тренировки четкого произношения специфических звуков английского 

языка  необходимо  использование  аудио-визуальных  средств  мультимедийных  технологий,  Интернет-

ресурсов. Учащиеся должны овладеть достаточным количеством запаса лексикона для грамотной устной и 

письменной речи. Умение высказывать свое мнение, согласно программному материалу поможет игровая 

технология ролевые игры, драматизация метод «Клише», «Театрализация», «Оживи картинку». 

Компенсаторная компетенция – умение пользоваться языковой и контекстуальной догадкой при чтении 

и аудировании; догадываться о содержании текста по заголовку, уметь выходить из положения в условиях 

дефицита языковых средств при получении и передаче информации. Для развития этой компетенции можно 

использовать метод «Шесть шляп», «Чтение с остановками». 

Учебно-познавательная  компетенция  –  дальнейшее  развитие  общих  и  специальных  учебных  умений 

и  навыков;  самостоятельное  продуктивное  обучение  иностранным  языкам,  поиск  новых  эффективных 

методик  обучения,  в  том  числе  использование  новых  информационных  технологий.  Метод  «Научно-

исследовательских проектов», метод «Дебатов» - одни из прекрасных способов развития познавательной 

активности учащихся, а также расширения кругозора. 

Так,  для  формирования  ключевых  компетенций  учителю  при  планировании  уроков  необходимо 

учитывать следующее: 

В центре процесса организации урока английского языка находится личность ученика, его интересы и 

потребности.  Речь  идет  о  необходимости  реализации  личностно-ориентированного  подхода  в  обучении 

иностранному языку. Процесс следует организовать таким образом, чтобы он был направлен на формирование 

ключевых компетенций, познавательной активности каждого учащегося. В этом могут помочь семь Модулей 

Кембриджской Программы обучения педагогических работников НИШ [5]. 

1. 

Необходимо  предоставить  учащимся  возможность  самостоятельно  мыслить,  решать  интересные 

и важные для них проблемы, размышлять и рассуждать над возможными путями решения этих проблем. 

Важно, чтобы в центре внимания учащихся были идея, мысль, само высказывание, чтобы внимание было 

направлено,  прежде  всего,  на  содержание  этого  высказывания,  а  уже  во  вторую  очередь  на  языковую 

форму. При такой организации учебного процесса язык выступает в своей первичной функции - как средство 

формирования и формулирования мыслей, а также у учащихся формируется критическое мышление. 

2. 

Необходимо применять новые подходы в преподавании и обучении, сочетать различные режимы 

работы:  индивидуальную,  парную,  групповую,  диалоговое  обучение.  Вначале  каждого  урока  нужно 

настраивать  ученический  коллектив  на  атмосферу  сотрудничества,  создавать  коллаборативную  среду. 

Необходимо обеспечить выход иноязычной речевой деятельности в другие виды деятельности: игровую, 

трудовую, эстетическую. 

3.  Использования  ИКТ  на  уроке  является  неотъемлемым  способом  в  развитии  речевой  и  языковой 

компетенции, расширения применения информационного поля для учащихся, владению информационными 

технологиями, а также возможности практики общения с носителями языка. 

4. При работе с талантливыми и одаренными детьми в формировании ключевых компетенций может 

помочь метод кейс-стади. 

5. В современном обществе учащиеся получают большое количество потока информации буквально на 

каждом шагу. И в этих условиях особенно важно научить школьников самостоятельно работать с информацией, 

критически  ее  осмысливать,  делать  выводы  и  аргументировать  их,  подкрепляя  необходимыми  фактами, 

решать возникающие проблемы, добывая необходимый для этого материал. Следуя пирамиде А. Маслоу, 

задачей каждого компетентного педагога является научить учащихся формам и методам самовыражения, так 

как это является наивысшей человеческой потребностью [6]. 

При соблюдении вышеупомянутых форм и методов обучения учащиеся овладеют достаточным словарным 

запасом, будут способны поддержать беседу с носителями языка, воспринимать на слух иноязычную речь, 

писать сочинения, эссе, а также будут достойно принимать участие в олимпиадах любого уровня. 

Список литературы 

1 Хорошее образование. Л.С. Шульман, 2007. 

2 Инструктивно-методическое письмо. 2015-2016 учебный год, стр. 35. 

3 Инструктивно-методическое письмо. 2015-2016 учебный год, стр. 67. 

4 Инструктивно-методическое письмо. 2015-2016 учебный год, стр. 126. 

5 Руководство для учителя. АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы», 2012, стр. 116. 

6 Руководство для учителя. АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы», 2012, стр. 129. 

337

Аңдатпа.  Мақалада  білім  беруді  жаңарту  үрдісіндегі  негізгі  құзыреттіліктерді  қалыптастырудың  әдіс-

тәсілдері қарастырылады. Құзыреттіліктерді дамыту мақсатында сабақтарды жоспарлаудағы оқу үрдісінің 

ұйымдастырылуына көп көңіл бөлінген. Негізгі құзыреттіліктерді қалыптастырудағы ең тиімді жұмыс әдістері 

мысал түрінде алынған. 

Аннотация. В статье рассматривается формы и методы формирования ключевых компетенций в условиях 

модернизации образования. Подробно описана организация учебного процесса при планировании уроков 

с целью развития компетенций. Приведены примеры наиболее эффективных методов работы на уроке для 

формирования ключевых компетенций. 

Abstract.  The  article  deals  with  the  forms  and  methods  of  formation  of  key  competencies  in  terms  of 

modernization of education. It described in detail the organization of educational process in planning lessons for 

the development of competencies. There are examples of the most effective methods of work in the classroom 

for the formation of core competencies. 

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЕРЕКШЕЛІГІ 

М.А. Шудабаева, А.А. Карибаева 

Ақтөбе гуманитарлық колледжі, Ақтөбе қ., mira_8601@mail.ru 

Пікір беруші – М.Н. Есенғұлова, п.ғ.к., доцент, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік 

университеті, Ақтөбе қ. 

Ұлттық білім беру – ұлттық тәрбие негізінде қалыптасатын процесс. Ғаламдық жаһандану жағдайында 

ұлттық  білім  берудің  өзіндік  дараланған  қағидасы  мен  басшылыққа  алатын  нақты  принципі  болуы  аса 

маңызды. 

Ұлттың  ертеңіне  алаңдаған  абзал  ақын  Мағжан  Жұмабаев:  «Қазақтың  тағдыры  да,  келешек  ел  болуы 

да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, 

үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады», - деген еді. 

ХХ ғасыр басында, қазақы болмыс толық бұзылмаған дәуірде, «жаһандану» деген ұғым адамзат баласына 

таныс болмаған кезеңде бұлайша ой толғауы ақынның педагог ретінде ұлт болашағына алаң болған көңілінен 

шыққан  сөздері  екені  анық.  Бұл  сөздің  мәні  болып  табылатын  ұлттық  мақсат  бүгінгі  күннің  мен  деген 

педагогынының бағдаршамы болуға әбден лайық. Бұл сөздің астарында ұлт ретіндегі тәуелсіз білім беру 

жүйесін қалыптастыру принципі жатыр. Білім беру жүйесі – кез келгеннің ойыншығы болатын сала емес, 

онда тұтас ұлт тағдыры жатыр. Олай дейтін себебіміз, мектеп – ұлттық мәдениеттің, ұлттық сана-сезімнің 

даму көрсеткіші, ал оның басты нысаны – жастар, қазақ жастары, бүгінгі ұлт ұрпағы, ертеңгі ел болашағы. 

Нақты мақсатты көздеген білім беру жүйесі – ұлт тәуелсіздігінің кепілі болмақ. 

Қазіргі  таңда  өз  алдына  егемен  ел  атанған  мемлекетіміздің  педагогикалық  зерттеу  еңбектерінде 

ұлттық  мәдениетке  ерекше  ден  қойылып  келеді.  Мектеп  жасындағы  оқушыларға  ұлттық  тәрбие  берудің 

педагогикалық  маңызы  жөніндегі  бірқатар  мәселелерге  көптеген  ғалымдар  өзіндік  зерттеулер  жүргізген. 

Олар ұлттық тәрбиенің генезисін ғылыми-методологиялық тұрғыда жан-жақты сараптап, нақты тұжырымдар 

келтірген. Бұл ретте Р.К. Төлеубаеваның, С.Т. Иманбаеваның, У.М. Әбдіғаппарованың, С.Қ. Әбділдинаның, 

А.А.  Аманжолованың,  Б.С.  Сайдахметовтің,  т.б.  еңбектерін  атауға  болады.  Алайда  бұл  еңбектерде  жете 

қарастырылмаған нәрсе көпжылдық «бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің» бүгінгі қоғамдағы орны еді 

[5]. 

Қазақстанның  білім  беру  жүйесінің  алға  қойған  мақсаты  бәсекеге  қабілетті  шығармашыл  тұлға 

қалыптастыру болса, жаһандану жағдайында қалыптасатын жеке тұлғаның ұлттық негізін дамыту қажет. Бұл 

–  әлемдік  дамуда  болып  жатқан  сан  алуан  процестерден  туған  өмір  талабы,  заман  шындығы.  Үш  жақты 

берілетін оқу-тәрбие ісінде бүгінгі таңда мектеп берер тәрбиенің орны бөлек. Ол үшін бүгінгі мектеп мұғалімі 

білім беру жүйесінде ұлттық тәрбие мәселесін естен шығармауы тиіс. Егер де бұл мәселе өз шешімін таппаса, 

өзіндік  мақсатына  жетпесе,  онда  тұтас  білім  беру  ісінде  жүргізіліп  жатқан  реформалардың  нәтижесі  ұлт 

мүддесі үшін қызмет етпейді. 

Сол себепті де ғаламдық жаһандану үрдісі негізінде жаңаша дамудағы әр түрлі қоғамдық факторлардың 

бір-бірімен өзара байланысы арқылы туындаған жаңаша мазмұндағы және тамырын тарих қойнауынан алған 

ұлт мүддесіне қызмет ететін жаңа сападағы ғылым мен білімнің ұлттық мәдениетпен, ұлттық тәрбиемен біте 

қайнасқан жаңаша сипаты болуы керек. Ғылыми білімділікті ұлттық тәрбие негізінде ұйымдастырудың жаңа 

түрлерін іздестіру – білім беру жүйесін қайта құрудың аса маңызды кезек күттірмейтін сара жолы. 

Жаңа ғасыр, жаңа мыңжылдық шегінде, сонымен қатар жаһандану жағдайында жалпы ұрпақ тәрбиесінің 

түп қазығы болатын идея, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке сүйенген ұлттық тәрбие 

338

берудің жаңа моделін жасау қажеттігі туып отыр. 

Білім  беру  процесінде  жалпыадамзаттық  құндылықтар  мен  ұлттық  мәдениет,  ұлттық  таным  негізінде 

біріккен модель арқылы жұмыс жасау нәтижелі болатыны анық. Бұл арқылы жан-жақты дамыған, ұлттық 

сана-сезімі оянған азамат тәрбиелеуге мүмкіндік туады, өйткені білім беру мен тәрбие ісі әлемдік өркениет 

пен ұлттық мәдени құндылықтар негізінде іске асырылады. Алайда басты принцип ұлттық тәрбие негізін 

жоғалтып, тамырын үзіп алмау болмақ. 

Дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруда оны әлемдік өркениетке бейімдеумен қатар, оның ұлт 

алдында атқарар перзенттік борышын ұмытпауын, сол ұлт игілігіне жұмыс жасау мақсатын естен шығармауын 

қадағалау қажет. 

Жалпы ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман талаптары мен құбылыстарының 

өзгерістеріне  қарай  өзінің  даму  мен  қалыптасу  генезисінің  ерекшеліктерімен  сипатталып  отырды.  Бұл 

тақырып бойынша сан ғасырлық тәжірибе шегінде нақты пайымдаулар жүргізіліп, әр заман тұсында пікірлер 

беріліп отырған. 

Бұл ретте Әбу Насыр әл-Фараби «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген 

білім адамзаттың қас жауы» деп нақтылап айтып кеткен [3]. 

Ал ХХ ғасыр басындағы қазақ педагогы Мағжан Жұмабаев «Қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына 

қабысуы мақұл» деп нақтылап берген еді. Сонымен қатар байқампаз ел қамқоры «Ұлт тәрбиесі баяғыдан 

бері саналып келе жатқан тастақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға 

тиіс. Сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» деп дәлелдеп көрсетеді. 

Жаңа  заман  жағдайында  білім  беру  үрдісіндегі  берілер  тәрбиенің  жаңа  моделі,  ең  алдымен,  ұлттық 

мәдениет негізінен бастау алуы тиіс. Жаңа модель құрылымы мынадай негіздемелерден құрылуы қажет: 

•

Нақты жоспарға негізделген арнайы бағдарлама жасау және оның әдістемелік кешенін әзірлеу; 

•

оны практикаға жаппай ендірудің эксперименттік жұмыстарын жүйелеу; 

•

эксперимент нәтижесін теориялық тұрғыдан нақтылау. 

Жасалған бағдарламада өркениеттік және ұлттық тәрбие түрлерінің сабақтаса кіріктірілген бағыттары 

бойынша жас ұрпақтың бойында адами асыл қасиеттерді, ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру көзделеді. 

Тәуелсіз елге өзіндік ұлттық сана, қазақы тәрбие керек екендігі айқын. Олай болса, аталған жаңа модель 

негізінде жұмыс жасау барысында іс-әрекеттің нәтижелілігін көрсету үшін оқушылардың арасындағы қарым-

қатынас негізінде жасалатын алғышарттарды нақтылап алу қажет. Олар: 

- 

мотивациялық; 

- 

тұлғалық; 

- 

шығармашылық. 

Аталған алғышарттар негізінде оқушы қарым-қатынасы қалыптасады. Осы қарым-қатынасты қалыптастыру 

барысында ұлттық мәдениет пен ұлттық тәрбие басшылыққа алынуы тиіс. 

Ұлттық  тәрбие  көзі  –  фольклор,  халық  ауыз  әдебиеті,  салт-дәстүр.  Бұлардың  басын  қосатын,  ұлттық 

негізде  біріктіретін,  сезіндіретін  құрал  –  ана  тілі.  Оқушыларға  ұлттық  тәрбие  берудің  басты  қағидасы  – 

ана тілін, туған тілін – бабалар мұрасын өз дәрежесінде меңгеруіне ықпал жасау. Бұл ретте Ә. Тәжiбаев: 

«Қазақтың мәдени өмiрiнде фольклор, музыка, қол өнерi және халықтың тәрбиелiк дәстүрлерi басты рөл 

атқарған», – дейді [1]. 

Ұлттық тәрбие, сайып келгенде, ұлттық мақсат болып табылады. 

Қай ұлт болса да оның ұлттық үрдісі, ұлттық танымы мен ұлт ретінде әлемді қабылдауы, өзіндік әуені, дара 

қасиеті ұлттық болуы арқылы болашақ ұрпағының төл келбетін, мемлекетінің даралығын қалыптастырады. 

Қазіргі  таңда  ғасырлар  тереңінде  жатқан  ұлттық  тәрбиені,  ұлттық  мәдениетті,  ұлттық  асыл  қасиеттерді 

қалыптастыру аса маңызды міндеттердің біріне айналып отырғаны даусыз. Олай дейтін себебіміз әр ұлт өз 

ұрпағына ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы ғана ұлттық болмысын, бейнесін сақтап, дамыта алатыны белгілі 

және де әлемдік аренада өзіндік бітім-болмысымен ерекшеленетінін естен шығармауымыз қажет. 

Даму, қалыптасу тарихы тым тереңде жатқан қазақ халқының ұлттық сан ғасырлық тәжірибелері мен 

ұлттық тағылымдарының мол қазынасы – халықтық педагогика. Бүгiнгi жаңа мыңжылдықтағы қазақ мектебінің 

алдында тұрған ең басты мiндет – оқушының ұлттық сана-сезiмiн оятып, оны сол негізде тәрбиелеп қана 

қою емес, оның бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тiл, дiн, тәрбие, ұлттық салт-

дәстүр, үлгi-өнегенi, ұлттық мәдениетті сiңiрту [4, 2]. 

Жаһандану дәуіріндегі ұлттық білім берудің ерекшелігі – өсіп келе жатқан ұлт ұрпағының бойына ұмыт 

болып бара жатқан ұлттық құндылықтарды сіңірту. Міне, бұл міндет сонысымен де күрделі болмақ. Және 

тағы бір ерекшелігі ана сүтімен, жанымен, тәнімен қатар жаратылатын және қалыптасуға тиіс ұлттық рухты, 

ұлттық мәдениет пен ұлттық тәрбиені қайта оқыту процесі арқылы жанама ендіру болмақ. 

Оқу мен тәрбиенің үлкен ортасы саналатын мектеп шаңырағында тек ғылыми білім негіздерін оқытып қана 

қоймай, болашақ мемлекет игілігіне қызмет ететін ұрпақтың бойында ұлттық мәдениетті қалыптастастыру 

басты орынға қою керек. Бұл мәселе бір жолға қойылғанда ғана қазіргі таңда қоғамда болып жатқан сан 

339

алуан қиыншылықтардың бірқатары жеңілдеген болар еді. Билер сотымен үкім шығарып, қара сөзбен әділдік 

тапқан қазақ ұрпағының болашағы қазақилығында екендігін ұмытпауымыз қажет. 

«Тәрбие – тал бесіктен» дейді дана қазақ. Және «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген тағы бар. 

Ұрпақ тәрбиесі – тұтас мемлекет тәрбиесі. Әлемдік аренада біз сол ұлттық негіз арқылы дараланатынымызды 

жас буын санасына мектеп жасына ұғындыру өз кезегінде оң нәтиже беретініне сенімдіміз. 

Қолданылған әдебиеттер 

1 Ғаббасов С. Ұрпақ тәрбиесінің жаңа ілімі. - Алматы, Алматы кітап. 2012. 

2 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы, Атамұра, 1999. 

3 Әбілова З. Этнопедагогика. –Алматы, 1997. 

4 Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан. -Алматы, Кітап. 1992. 

5  Әбдікәрім  А.  Ұлттық  педагогика  негізінде  оқу-тәрбие  ісін  ұйымдастыру.  Автореферат.  дис.  к.п.н.  – 

Алматы, 1993. 

Аңдатпа.  Мақалада  жаһандану  жағдайында  ұлттық  білім  берудің  негізгі  ерекшелігі  жаңа  модельге 

негізделген арнайы бағдарлама негізінде жүзеге асырылу керектігі, оның алғышарттар мен негіздемелері 

қарастырылады. Сонымен қатар ұлттық мәдениеттің жаңа құрылымы мен оның жалпы негіздемелері, оның 

ішінде  нақты  бағдарлама  жасау  ісі,  оны  практикаға  ендіру  жұмыстары,  практика  нәтижелерін  ғылыми 

тұрғыда талдау мәселелері сөз болады. 

Аннотация. В статье рассматривается необходимость осуществления в период глобализации специальной 

образовательной программы, основанной на новой модели национального образования, ее предпосылки 

и обоснования. Наряду с этим раскрыто понятие новой структуры национальной культуры и ее основные 

доказательства, в том числе разработка конкретной образовательной программы и ее внедрение в практику, 

проблемы анализа результатов практики с научной точки зрения. 

Abstract. In the article attention is paid to the necessity of realization of the special educational program 

in the period of globalization, based on the new model of national education, it’s backgrounds and justification. 

Also, there gives a definition of the new structure of the national culture and it’s basic arguments, including the 

development of specific educational program, it’s implementation to practice, problems in analysis of the practice 

results from the scientific point of view. 

ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ЕРТЕГІЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 

Н.М. Шуиншина

1

, Ш.М. Шүйіншина

2

 

1

Абай атындағы Қаз ҰПУ Жалпы тіл білімі кафедрасы. Алматы қ. nazimkerey@mail.ru, 

2

Ы. Алтынсарин ат. Ұлттық білім академиясы, Астана қ. sholpan200264@mail.ru 

Пікір беруші – Л.С. Сырымбетова п.ғ.к., доцент, Ы. Алтынсарин ат. Ұлттық білім академиясы, Астана қ. 

Сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған ауыз әдебиетінің бай мұрасы ертегілер, әсем сөз 

өрнектерімен балалар түсінігіне лайықты, орамды тілмен жазылған. Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі балаларға 

ең жақыны да осы ертегілер. Ертегілер балалардың жас ерекшеліктеріне қарай тиімді пайдаланылса, баланың 

ана тіліне деген қызығушылығы артып, тіл байлығын меңгертуде үлкен қызмет атқарары сөзсіз. 

Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша 

шығарған күрделі шығармасының бір түрі- ертегілер. Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан, 

оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз. 

Ертегілерде  оқиғасы  өмірде  сирек  кездесетін  не  болмаса  адамның  қиялынан  туған,  өмірде  мүлдем 

кездеспейтін оқиғалар баяндалады. 

Ертегі – ауыз әдебиетінің ерте заманынан келе жатқан көне де мол мұрасы. Ертегілерде халықтың тұрмыс-

тіршілігі, әдет-ғұрпы, елдік тарихы, қилы-қилы қиын асулары, халықтың мұң шері, арман-мұраты жатыр. 

Ертегіге  бай  елдердің  бірі –  қазақ  халқы. Халық  әдебиетінің  басқа түрлері  секілді,  ертегілер  де  адам 

баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс тіршілік құру тәжірибесіне байланысты туған. 

XIX ғасырдан бастап, қазақ ертегілерінің ғажап та көркем үлгілерін В. Радлов, Г. Потанин, И. Березин, А. 

Алекторов, П. Мелиоранский, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев сияқты белді де белгілі ғалымдар жинап, жариялай 

бастады.  Қазақ  фольклорының  кейбір  нұсқалары  «Дала  уалаяты»,  Айқап»,  «Туркестанские  ведомости», 

«Тургайская газета», т.б. мерзімді баспасөз бетінде жарияланып келді. 

Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайыловтар белсене араласты. 

М. Ғабдуллин, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, С. Садырбаев, С. Касқабасовтардың қосқан үлесі де елеулі. 

340

Қазақ ертегілерінің сан алуан түрлері бар. Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге 

болады.  Олар:  а)  мифологиялық  (қиял-ғажайып)  ертегілер;  ә)  хайуанаттар  (жан-жануарлар)  жайындағы 

ертегілер; б) реалистік (тұрмыс-салт) ертегілері. 

Бала тілін, ақыл-ойын жан-жақты дамытып, қалыптастыруда ертегілердің маңызын терең түсінген ғұлама 

ғалым Альберт Эйнштейн былай деген екен: «Егер балаңыз ақылды болсын десеңіз, оған ертегі оқып беріңіз. 

Егер балаңыз асқан ақылды болсын десеңіз, одан да көп ертегі оқып беріңіз». 

Шынында да, жас ұрпақты жетілдіре тәрбиелеуде жас кезінен бастап баланы ертегілерге әуестендірудің 

пайдасы өте зор. 

М. Жұмабаевтың айтуынша да: «Балада қиял ерте оянады. Бірақ оның жанында суреттеулер аз болғандықтан, 

қиялы  да  бай  емес.  Баланың  түсінуінше  дүниеде  мүмкін  емес  нәрсе  жоқ,  бәрі  мүмкін  болатындай.  Бала 

ертегінің  бәрі  шын  деп  ұғады,  бала  құрғақ  ақылды  ұқпайды,  жандандырып,  суреттеп  алып  келсең  ұғады. 

Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат нәрсе», -дейді. 

Халқымыз  ертегілерді  өскелең  ұрпақты  елін,  Отанын  сүюге,  халыққа  адал  қызмет  етуге  тәрбиелейтін 

құралдың бірі ретінде пайдаланған. Ондағы алуан түрлі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, олардың тапқырлық, 

айлакерлік, адамгершілік, ерлік істерін балаларға үлгі, өнеге еткен. Бұл ретте де өскелең ұрпақты тәрбиелеуде 

ертегілердің тәрбиелік мәні зор болған. 

Ерте  замандардан  бүгінгі  ұрпаққа  жетіп  отырған  ертегілер  қазіргі  таңда  да  тәрбиелік  мәнін  жойған 

жоқ.  Бұған  бүгінгі  таңда  ертегілердің  мектепте  бастауыш  сынып  оқушыларына  оқытылуы  дәлел.  Үлкен 

адамгершілікті,  сүйіспеншілікті,  ерлікті,  ақыл-парасаттың  керемет  үлгілерін  суреттейтін  ертегілерді  халық 

аса жоғары бағалап, ескіден сақталып келе жатқан мәдени мұраның – халықтық педагогиканың ең жақсы 

үлгілері деп таниды. 

Ертегілер  –  балалардың  ой-санасы  мен  мінез-құлқын  қалыптастыратын  ұлттық  мектептің  маңызды 

құралы десек артық айтпаған болар едік. 

Халық ертегісі ғасырлар бойы балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, баланың жанына әдемі 

әсер беріп, көңілін шаттыққа бөлейді. Ондағы бай фантазия балалардың ойына қозғау салып, өмірдің сан 

қилы құбылыстарын тануға, сана-сезім, ақыл-ойының ерте дамып қалыптасуына әсер етеді. 

Ертегі айту балаларды сөз өнерінің қыры мен сырына жаттықтырып тәрбиелеу мектебі болып саналған. 

Ертеде ауылға келген қонақтан өзі білетін ертегі, аңыз әңгімелерді қисынына келтіріп айтып беруін қалауы, 

ал оны ауылдың үлкен-кішілерінің ұйып тындап ләззат алуы, жастарды ауызекі сөз өнеріне тәрбиелеудің 

бірден-бір  мектебі  болған.  Әр  түрлі  таңғажайып  оқиғаларға  құрылған  ертегілерді  тартымды  етіп  айтып 

беру, кейіпкерлеріне суреттеме беру, оларды тындаушының көз алдына елестетерліктей етіп қызықты етіп 

бейнелеп бере білу, әр кейіпкердің мінез-құлқы мен іс-әрекетіне қарай сөз сараптау, ертегі айтушыдан мол 

өнерді, шешендікті, әрі ораторлық шеберлікті талап етеді. Балаларды, ертек айта білуге үйрету де халықтың 

сөз өнеріне тәрбиелеудегі өнеге мектебінің рөлін атқарып келген. 

Ертегілерді  баланың  тындауы,  естіген  ертегі  мазмұнын  қайталап  айтып  беруі,  баланың  сөздік  қорын 

молайтып,  тілін  дамытуда  ғана  емес,  достыққа,  үлкенді,  кішіні  сыйлау  сияқты  адамгершілік  қасиеттерге 

тәрбиелейді, қиялын дамытуға мүмкіндіктер беріп, түрлі жауыздық, зұлымдық иелері арқылы жамандықтан 

жирендіреді. 

Ертегіні тындату арқылы балаға жан-жақты тәрбие беріп, дамытумен бірге, оқығанды шыдамдылықпен 

тыңдай білуге ұстамдылыққа үйрете аламыз. Сонымен бірге, шығармашылық ойлауын, ұзақ уақыт есте сақтау 

қабілетін де дамыта аламыз. 

Халық  ертегілерінде  елдің  даналық,  тапқыр  ой-пікірлері  жинақталып,  әрі  көркем,  әрі  жеңіл  тілмен 

берілетіндіктен, балалар оны сүйіп оқып, бар ықыласымен сүйсіне тыңдайды. Басталған жерден-ақ оқиғасы 

қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. 

Ертегілер эмоциялық әсермен тыңдаушының ынтасын арттырып, шаттандырады, ондағы қайғылы және 

қуанышты  жайларды  бала  тебірене  сезінеді.  Осылайша  ертегі  кейіпкеріндегі  адамгершілік  қасиеттерді 

өз бойына сіңіріп, қажет болған жағдайда олар сияқты әрекетке барады. Бала ертегі кейіпкерлері сияқты 

кездескен қиындықтан шығар жолды өзі табуға тырысады. Ертегілердегі барлық қиындықтардың шешілуі 

балаға  оң  әсерін  тигізіп,  өмірге  деген  көзқарасының  жақсы  қалыптасуына,  қиыншылықта  жығылмай  оң 

шешім таба алуына да көмегін тигізеді. Сондықтан бабаларымыздан қалған сөз асылы – ертегілерді жадына 

жақсыны сақтап, өнегелі өмірге пайдалана білуді халық әрқашан да мақсат еткен. 

Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегі жақсы айтылған ертегінің өзі де жасөспірімдер ғана емес, ересектердің 

ой-өрісі мен дүниетанымының кеңеюіне тигізетін әсері мол. Оқушылар бос уақытында ертегі кітаптарды оқи 

отырып, халықтың қиялға құрылған өмірінен сабақ алады, өздері де армандауды үйренеді. Оқушылардың 

мектеп сахнасында өздері оқыған ертегілерді қойылым ретінде көрерменге көрсетуіне мүмкіндіктері бар. 

Ертегі балаларды қиялдауға, шешен сөйлеуге, өз ойын жеткізуте және шығармашылық жұмыс жасауға 

жұмылдырады. 

Сондықтан  балаларды  ертегі  оқуға  қызықтыру,  жақсы  ұлттық  қасиеттерді  оқушылар  бойына  сіңіру 

341

мақсатында  «Ертегілер  елі»  сабағын  өткізуге  болады.  Сондай-ақ  «Ертегіні  кім  көп  біледі?»  атты  сайыс 

ұйымдастырып, балалардың ертегіге деген қызығушылығын артыруға болады. Ертегілерден үзінді бойынша 

сахналық  қойылым  көрсетіп,  кейіпкерлердің  суретінен  көрме  өткізу  арқылы  баланың  шығармашылығын 

арттыруға болады. Ертегілерді меңгерту арқылы балалардың тілін дамыту жұмыстарын жүргізуге болды. 

Қорыта  айтқанда,  ертегілердің  тәрбиелік  маңызы  орасан  зор.  Ертегілерді  оқу  арқылы  балалар 

қарапайымдылық,  кішіпейілділік,  кайырымдылық,  адалдық  сияқты  қасиеттерді  бойына  сіңіреді.  Ертегі 

оқушыны халық қазынасын түсінуге, халық рухымен етене араласуға бағыт-бағдар береді. Ертегілерді оқыту 

арқылы оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге үйретуге де болады. Ертегі оқушыларды 

жоспар  жасауға  үйрету  үшін  де  өте  қолайлы.  Оны  бөлімдерге  бөліп,  ат  қойып,  қандай  суреттер  салуға 

болатынын анықтап, т.б. орындай алады. Оқушылардың тілін дамытып, сөздік қорын молайтуда да ертегілердің 

рөлі ерекше. 

Сондықтан да, оқу-тәрбие процесінде ертегілерді пайдалану арқылы жас ұрпақты қазақ ұлтының даналығын 

терең  тануға  және  патриоттық  сезімін  оятуға,  рухани-адамгершілік  тәрбиесін  дамытуға,  еңбекқорлыққа, 

төзімділікке, шығармашылыққа баулуға болады. Халқымыздың тілін, тарихын, ұлттық дәстүрін, ата салтын 

ұмыта бастаған бүгінгі ұрпақты тәрбиелеуде де ертегілердің маңызы зор деп білеміз. 

Қолданылған әддебиеттер 

1 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. - Алматы: Мектеп, 1991. –Б. 3-376. 

2 Райымова Қ. Ертегінің тәрбиелік мәні. // Бастауыш мектеп. - 1998. -№4. - Б. 20-21. 

3 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1994. 

4 Алпысбаев Т. Қазақ халық әдебиеті. Т. 3. Ертегілер. - Алматы: Жазушы. 1975. –Б. 135-184. 

5 Сабыров Т. С. Оқыту теориясының негіздері. - Алматы, 1993. – 64 б. 

6 Шәріпова Ж. Ана тілі сабағында ертегілерді оқыту. // Қазақстан мектебі. -2003. -№2. -Б. 20-21. 

7 Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. - Алматы: «Мектеп», 1967. –Б. 11-18. 

8 Сайлыбаева Ж. Ауыз әдебиеті үлгі арқылы баланың тіл байлығын дамыту. - 2004. - №5. – Б. 25-26. 

Андатпа. Мақалада оқу-тәрбие үрдісінде қазақ халқының ертегілерін пайдаланудың ролі қарастырылады. 

Аннотация. В статье, рассматривается значение казахскую народную сказку в учебно-воспитательного 

процесса. 

Abstract. In article, the role the Kazakh national fairy tale in teaching and educational process is considered. .

ОҚУ ПӘНДЕРІНІҢ МАЗМҰНЫНА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ КІРІКТІРУ АРҚЫЛЫ 

ОҚЫТУДЫҢ ТӘРБИЕЛІК ӘЛЕУЕТІН КҮШЕЙТУ 

Ш.М. Шүйіншина

1

, Ғ.М. Нұртөлеуов

2

, А.Б. Аккулова

3 

1

Ы. Алтынсарин ат. Ұлттық білім академиясы, Астана қ., sholpan200264@mail.ru, 

2

Шығыс Қазақстан облысы 

Аягөз ауданы Ш.Уалиханов атындағы мектеп, 795_027s@mail.ru, 

3

Шығыс Қазақстан облысы Аягөз қ. № 1 

мектеп, ainaw.74@mail.ru 

Пікір беруші – А.К. Мухаметханова, п.ғ.к., доцент, Ы. Алтынсарин ат. Ұлттық білім академиясы, Астана қ. 

XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басында білім беруді ізгілендіру мен әлеуметтену үдерістері кеңінен 

енгізіле бастады. Өткен ХХ-ғасырда білім беруді ұйымдастыру «ғылым – өндіріс – білім» мәдени микромодель 

аясында жүрді (А. Чучин-Русов). Ал ХХІ ғасырда білімді ұйымдастыру «мәдениет – білім – тарих» микромодель 

аясында болатындықтан білімге деген жаңа көзқарас туды. Білім мәдениетін төрт қырдан сипаттау ескерілуде. 

Атап айтсақ, білім – құндылық, білім – жүйе, білім – үдеріс, білім – нәтиже (1-сурет). 

БІЛІМ 

құндылық

үдеріс

жүйе

нәтиже

білім сапасы

әр тарихи кезеңдегі

білім мәні

1-сурет – Білімнің мәні 

Осы төрт қырын біртұтас қарастырғанда 

ғана  бүгінгі  тарихи  кезеңге  сай  білімнің 

мәні шығады. 

Білім беру ұлттық сананы қалыптастыру 

және мәдениетпен тілдік мүдделерді жүзеге 

асырудың құралы ретінде мынандай басты 

төрт функцияны атқарады: 

−

таратушылық  (этникалық-ұлттық 

қоғамдастықтың тұтастығы мен жаңғыруын 

қамтамасыз ету); 

−

дамытушылық  (ұлттық  сананы 

342

қалыптастыру және дамыту); 

−

саралаушылық (адамның, этникалық топтардың ұлттық-мәдени қажеттіліктерін айқындау); 

−

ынтымақтастырушылық  (мәдениеттердің  өзара  бірлігін,  өзара  кірігуін,  өзара  байытуын,  жеке 

тұлғаның әлемдік және ұлттық мәдениет жүйесіне енуін қамтамасыз ету). 

Ұлттық құндылықтарды қалыптастыру «Қазақстан – 2050» Стратегиясының негізгі төмендегі бағыттарында 

анықталған: 

Бірінші.  Жаңа  қазақстандық  патриотизм.  Өз  бойымызда  және  балаларымыздың  бойында  жаңа 

қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш 

сезімін ұялатады. 

Екінші. Барлық этностар азаматтары құқықтарының теңдігі. Біз – бәріміз тең құқықты, тең мүмкіндіктерді 

иеленген қазақстандықтармыз. 

Үшінші. Қазақ тілі және тілдердің үштұғырлылығы. Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз 

– оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған 

буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға 

тиіспіз. Бұл – өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. 

Төртінші. Мәдениет, дәстүр және даралық. Дәстүр мен мәдениет – ұлттың генетикалық коды. Қай шежірені 

алып  қарасаңыз  да,  ол  қазақтың  бірлігін,  тұтастығын  әйгілейді.  Шежіре  –  қазақты  бөлшектейтін  емес, 

керісінше, біріктіретін ұғым. 

Бесінші. Ұлттық  зиялы  қауым  рөлі.  Өз  еліне  пайдасын тигізу,  өз  Отанының тағдырына  жауапты  болу – 

әрбір жауапты саясаткер үшін, әрбір қазақстандық үшін парыз және абырой. 

Алтыншы. ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы дін. Бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – ислам дінін қадірлей 

отырып,  ата  дәстүрін  ардақтағаны  абзал.  Бабаларымыз  ұстанған  бұл  жол  ұлттық  салт-дәстүрді,  ата-ананы 

сыйлауға негізделген [2].

 

Сондықтан  Қазақстан  Республикасындағы  білім  беру  жүйесін  жаңарту  ұлттық  және  жалпыадамзаттық 

құндылықтар  негізінде  (тәуелсіздік,  патриотизм,  ел  бірлігі,  толеранттылық,  отбасы,  денсаулық  және  т.б.) 

тұлғаны  қалыптастыруға  және  дамытуға  қажетті  жағдай  жасауға,  ана  тілін,  мәдениетін,  ұлттық  салт-

дәстүрлерін сақтауға бағытталуы қажет. Яғни, болашақ ұрпақтарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне 

сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру – 

қоғамның басты міндеттерінің бірі. Білім беру ісін әсіресе, халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан этностық 

мәдениетімен,  өнерімен,  салт-дәстүрімен  табыстыру,  жастарды  ұлттық  құндылықтар  негізінде  тәрбиелеу 

маңызды болып саналады. 

Ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып 

жатқан өзгерістерге оқу – тәрбие процесін жетілдірудің жаңа талаптарын қоюда. 

«Президент Қазақстанның «Мәңгілік ел» ретіндегі болашағы туралы сөз қозғағанда, ол ұлттың тарихи 

санасына  қатысты  мәселелерді  күн  тәртібіндегі  бірінші  мәселе  ретінде  қарастырады.  Әлеуметтік-мәдени 

категория ретінде сипатталатын тарихи жады мейлінше терең болған сайын, сондай-ақ тарихи сана неғұрлым 

тереңнен тамыр тартқан сайын, адам және тұтас қоғам соғұрлым рухани байи түседі». 

Тарихи сана – ұлттық тарих пен мәдениетті, ұлттық дәстүрлер мен ғұрыптарды білетін және қастерлейтін 

сан қырлы рухани жетілген тұлғаны тәрбиелеуге өріс ашады. 

Сондықтан жас ұрпақ бүгінгі күнді түсінуі және келешекті болжауы үшін өткенді білу қажет. Адам алдыңғы 

буынның жинақтаған әлеуметтік-мәдени тәжірибесіне терең бойлағанда ғана жас ұрпақтың өмірлік және 

азаматтық ұстанымдары айқындала түседі. 

Жаңа ғасырдағы инновациялық Қазақстан мектебінде салт-дәстүр, салт-сананы оқу және тәрбие үрдісінде 

қолдану ұлттық мәдениетті сақтаудың және оны дамытудың басты факторы. Сондықтан осы құндылықтарды 

негіздей отырып білім мазмұнының ұлттық негізде берілуін жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіру 

мәселесін қарастыру қажет. Себебі унитарлық ұлттық мемлекет мектебі ертеңгі қазақ елінің туы мен тұтқасын 

берік ұстайтын тұлғаларды даярлайтын, ұлттық ұстанымның негізі болып саналатын орта болуы тиіс. Осыған 

байланысты,  оқу  пәндерінің  мазмұнына  ұлттық  құндылықтарды  кіріктіре  отырып  оқытудың  тәрбиелік 

әлеуетін күшейту арқылы оқушының ұлттық таным-дағдысын қалыптастыруға болады. 

Ж.Ж.  Наурызбай  «Қазіргі  қазақ  мектебінің  өзекті  мәселелері»  еңбегінде  «Білім  беру –  ұлттық  сананы 

қалыптастыру мен дамытудың, мәдени-этностық, тілдік мүдделерді қанағаттандырудың бірден-бір құралы. 

Мектеп –  қай  халықтың  болмасын  ұлт  ретінде  жойылып  кетуден  қорғаны,  төл  мәдениеті,  тілі  мен  салт-

дәстүрін сақтап, одан әрі дамытудың алтын көпірі. Шынайы қазақ мектебі – халқымыздың ұлттық асылдары 

мен қазыналарын сақтау, дамыту мен болашаққа аманаттаудың кепілі» дейді. 

Сондықтан  қоғамның  қазiргi талаптарын  ескере  отырып,  мектепті  басқару  жүйесін  жетілдіруді,  ұлттық 

рухани мұраны жаңғырту арқылы оның мазмұнын қайта қарап, жоғары деңгейге көтеруімізді қажет етеді. 

Оқу пәндерінің мазмұнына ұлттық құндылықтарды кіріктіру үшін Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ. Қалиев, Қ.Б. Бөлеев, 

Ж.Ж. Наурызбай, К.А. Оразбекова, К. Қожахметова, Ә. Табылдиев, Р.Қ. Дүйсембінова және басқа да көптеген 

343

ғалымдардың іргелі және қолданбалы зерттеулерін қолдану оқытудың тәрбиелік әлеуетін күшейтеді. 

Білім  беру  бағдарламаларының  тәрбиелік  компоненттері  білім  алушылардың  бойында  ұлттық 

құндылықтарды дарытуға, патриоттық пен азаматтылықты қалыптастыруға, жан-жақты қызығушылығы мен 

қабілеттерін дамытуға бағытталған. 

Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани 

байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық пен 

отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелейміз. 

Оқытылатын  пәндердің  мазмұны  оқушылардың  рухани-адамгершілік  қасиеттері  мен  патриоттық 

сезімдерін  және  азаматтық  жауапкершілігін  қалыптастыруға,  ұлттық  сана-сезім  мен  толеранттылықты 

дамытуға, зайырлы құндылықтарды нығайтуға өзіндік үлес қосады. 

Осыған  байланысты  адамзатты  ұлттың  тұрақты  дамуының,  рухани  әлеуетінің  артуына  кепіл  болатын 

прогрестің  рухани-адамгершілік  құндылықтарына,  ана  тілі  мен  ұлттық  менталитеттің  маңыздылығын 

нығайтуға қайта бағдарлау қажет. Ұлттық тіл – әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасатын, бүкіл болмыс-

тіршілігі мен сезім-түсінігін ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін күретамыр. 

Ұлттық  білімнің  негізгі  алтын  қазынасы  ауыз  әдебиеті  –  әр  адамның  өз  ұлтының  жан-дүниесі  мен 

мәдениетінен,  ғасырлар  бойы  жиған  рухани  азығынан  нәр  алатын  кіндік  тамыры.  Қазақтың  жас  ұрпаққа 

білім  беру  мектебі  ақын-жазушылар  мен  билердің  өсиеттері,  ғибраттары  және  халық  мақал-мәтелдері, 

тыйым сөздері мен ұлттық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрпы десек артық болмайды. Халықтың осы қағидалары 

шын мәнісінде жасұрпақ түгіл ересек адамдарға да үлкен әсерін тигізіп, ұлттық сана-сезімін оятты, тәлім-

тәрбиелік, танымдық мектебіне айналды. 

Қазақстанның  жалпы  білім  беру  ұйымдарында  «өз  елінің  тарихына,  мәдениетіне  және  дәстүрлеріне, 

халқының мәдени мұрасына» қызығушылықтарының артуы негізінде ұлттық өзіндік сананың өсуі қалыптасады. 

Сабақтың  мазмұны  рухани-адамгершілік  қасиеттері  дамыған  және  ел  тағдыры  үшін  жауапкершілік 

сезімі бар, ынтымақтастық пен мәдениетаралық өзара әрекетке қабілетті, «Қазақстан − 2050» − Мәңгілік Ел 

стратегиясының басты мақсатына қол жеткізуге белсенді қатысатын тұлға қалыптастыруға бағытталуы тиіс. 

Халықтық  педагогика  мен  халықтық  психология  тағылымдарын  пайдалану  оқытылатын  пәнінің  әр 

тарауларынан өткізілген сабақ түрлері оқушылардың пәнге қызығушылығын, белсенділігін арттырып, тарауды 

пысықтау  кезеңін  сапалы  өткізуге,  материалды толық  меңгеруге  көмектеседі.  Сонымен  бірге  оқушы  ойын 

дамытып, өзіндік пікір айтуға үйретеді. Оқушыны құрғақ жаттандылықтан аулақтатып, дербес ойлап, әрекет 

етуге жетелейді. 

Халық педагогикасының тағылымдарын сабақта қолдану – оның білімдік және тәрбиелік мақсаттарын 

жүзеге  асырумен  қатар  халқымыздың  салт-дәстүрін  қастерлеп,  оқушыларды  ұлттық  мақтаныш  рухында 

тәрбиелеуде зор мәні бар. Туған жерін, халқын сүю және құрметтеу, отбасылық құндылықтарды қастерлеу, 

үлкенді сыйлау, кең пейілділік, бауырмалдық, ашықтық, қонақжайлылық, толеранттық – қазақ халқының діл 

ерекшелігі болып табылады. 

Сонымен,  оқу  пәндерінің  мазмұнына  ұлттық  құндылықтарды  кіріктіру  арқылы  оқытудың  тәрбиелік 

әлеуетін күшейту оқушылардың ұлттық таным-дағдысын қалыптастыру арқылы өз ұлтының даналығын терең 

таныту және патриоттық сезімін ояту, рухани-адамгершілік тәрбиесін дамыту, еңбекқорлыққа, төзімділікке, 

шығармашылыққа  баулу  халқымыздың тілін, тарихын,  ұлттық  дәстүрін,  ата  салтын  ұмыта  бастаған  бүгінгі 

ұрпақты тәрбиелеуде маңызы зор. Қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнерін терең ұғыну, қадірлеп-қастерлеу 

тұлғаның әлемдік құндылықтарды игеруіне, рухани баюына жол ашады. 

Қолданылған әдебиеттер 

1 Президенттің бес институционалды реформасын жүзеге асыру бойынша 100 нақты қадам – ұлт жоспары. 

2015 жыл 20 мамыр. 

2 Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Қазақстан-2050» 

стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». – Астана, 2012 // Егемен Қазақстан. - 14 желтоқсан 

2012 жыл. 

3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген «Орта 

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты» (ҚР 

МЖМБС 1.4.002-2012). 

4 Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2015 

жылдың «22» сәуірдегі № 227 бұйрығымен бекітілді. 

5 Наурызбай Ж.Ж. Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәселелері. Ғылыми еңбектер жинағы. -Алматы, 2002. – 

180 б. 

6  Шүйіншина  Ш.М.  Отбасы  мен  мектептің  бірлігінде  оқушылардың  білім  сапасын  арттырудың 

педагогикалық шарттары: монография. -А.: 2011. – 145 б. 

344

Андатпа.  Мақалада  оқу  пәндерінің  мазмұнына  ұлттық  құндылықтарды  кіріктіру  арқылы  оқытудың 

тәрбиелік әлеуетін күшейтудің маңыздылығын қарастырады. 

Аннотация. В статье рассматривается важность усиления воспитательного потенциала обучения через 

содержание учебных предметов и интеграции национальных ценностей. 

Abstract. The article discusses the importance of enhancing the capacity of educational training through the 

content of school subjects and the integration of national values. 

ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У СТУДЕНТОВ 

Д.А. Эшанкулова 

Узбекский государственный университет мировых языков, г. Ташкент, Республика Узбекистан 

Рецензент – Г. Ядгарова, кандидат психологических наук, доцент, 

Узбекский научно-исследовательский институт педагогических наук 

имени Т.Н. Кары-Ниязи, г. Ташкент, Республика Узбекистан 

С первых дней обретения независимости огромное значение в нашей республике придается повышению 

правовых знаний и правовой культуры молодежи. Основной целью правового воспитания является усвоение 

каждой личностью правовой культуры. Владение правовой культурой – это показатель развития личности, 

общества и государства. Подчинение установленным в обществе правилам, соблюдение законов – в этом 

состоит  правовая  культура  личности.  Усиление  внимания  к  вопросам  правового  воспитания  связано  с 

углублением знаний в данной области и постоянным поиском путей их совершенствования. 

Одной  из  основных  задач  построения  гражданского  общества  выдвинута  задача  формирования 

критического мышления молодежи. В этом аспекте важнейшей социальной проблемой на сегодня является 

внедрение в сознание молодого поколения идей критического мышления на всех этапах системы обучения 

и воспитания, особенно вузовского образования. 

Обострившаяся сегодня в мире борьба убеждений требует объединения всех сил, особенно молодежи 

для  отстаивания  идей  независимости,  созидания,  построения  демократического  государства  на  основе 

равноправия.  В  сложной  ситуации  идеологического  противостояния  первейшей  задачей  становится 

формирование критического мышления у студентов и определение их позиций. 

Каждый гражданин нашей республики должен иметь знания и ясные понятия об отношениях государства 

и религии, ответственности гражданина перед государством. 

В 18 статье «Всемирной декларации прав человека» закреплено положение об обеспечении свободы 

мнений,  убеждений,  религиозных  взглядов.  В  этом  же  документе  в  26  статье  обозначено,  что  в  системе 

образования всех стран мира должны пропагандироваться взаимное согласие, дружеские отношения между 

всеми людьми, «независимо от расы и религии». 

Международный  пакт  «Об  экономических,  социальных  и  культурных  правах»,  пакт  «О  гражданских  и 

политических  правах,  Венская  декларация  (1993),  Программа  международной  встречи  по  социальному 

развитию (Копенгаген, 1995), Программа действий международной конференции по размещению (миграции) 

населения  и  развитию  процессов  (Кохира,  1994),  Конвенция  «О  правах  ребенка  (18  декабря  1979  года), 

Всемирная  декларация  «Об  обеспечении  жизни,  защиты  и  развитии  детства»  (30  сентября  1990  года), 

Конвенция  «О  недопущении  всех  форм  дискриминации  женщин»  [1] –  в  этих  и  других  международных 

документах определены основные принципы защиты и соблюдения прав человека. 

Формирование  у  молодежи  критического  мышления  имеет  большое  значение  для  безопасности 

государства, предостережения молодежи от вредного влияния различных чуждых идей, подготовки молодого 

поколения  к  жизни  в  обществе.  Формирование  критического  мышления  у  студенческой  молодежи  имеет 

свои  правовые  основы,  которые  отражены  в  Конституции  Республики Узбекистан  и  целом  ряде  законов: 

«О  свободе  совести  и  религиозных  организациях»,  «Об  основах  государственной  молодежной  политики 

Республики Узбекистан», в Национальной программе по подготовке кадров, в законе «Об образовании», в 

«Гражданском кодексе», «О гарантиях избирательных прав граждан», «Об общественных организациях», «О 

политических партиях» и других. 

Молодежь  считается  одной  из  главных  социальных  ценностей.  Основы  государственной  молодежной 

политики  заложены  в  многочисленных  произведениях,  выступлениях,  докладах,  интервью  Президента 

Республики  Узбекистан,  в  которых  обозначены  задачи  государства,  семьи  и  в  особенности  системы 

образования по формированию у молодежи твердых убеждений, крепкой воли, самостоятельного мышления, 

уважения и сохранения священных ценностей своих отцов и дедов, воспитанию национальной гордости и 

достоинства. 

345

Таким образом, формирование критического мировоззрения во всех его гранях и внедрение его в сознание 

всех членов общества – одна из приоритетных задач государства. Сегодня, в условиях все возрастающих 

угроз и вызовов со стороны групп религиозного экстремизма особенно важно формировать критическое 

мышление у самой социально значимой и неустойчивой части общества – учащейся молодежи. Поскольку 

возраст  от  15  до  25  лет  является  самым  благоприятным  и  в  то  же  время  ответственным  периодом  для 

социального становления личности, поэтому формирование умений сознательного противостояния разного 

рода идеологическим угрозам является важной социально-политической задачей общества. 

Значит, формирование критического мышления молодежи тесно связано с обогащением их общемировыми 

знаниями,  внедрением  в  сознание  студентов  мысли  о  том,  что  жизнь  каждого  человека  священна,  и  что 

никакие экстремистские убеждения не вправе разрушать её. 

Литература 

1  Узбекистан  и  международные  договора  по  правам  человека:  Сборник  международных  договоров 

по правам человека, к которым присоединилась Республика Узбекистан / Составители: Б.У. Мингбаев, Н.Х. 

Пулатов, Ж.Б. Норбоев; отв. ред. д.ю.н., проф. А.Х. Саидов. – Т.: Адолат, 1998. – 624 с. 

Аңдатпа.  Мақалада  жастарда  құқықтық  тәрбие  беру  негізінде  сын  тұрғысынан  ойлау  мәселелері, 

жастардың  құқығын  және  азаматтардың  бостандығын  реттейтін  нормативті-құқықтық  базасы  белгіленіп 

қарастырылады. 

Аннотация.  В  данной  статье  освещены  вопросы  формирования  критического  мышления  у  молодежи 

в  контексте  правового  воспитания,  обозначена  нормативно-законодательная  база,  регламентирующая 

использование прав и свобод граждан, в частности, молодежи. 

Abstract.  This  article  highlights  the  issues  of  formation  of  critical  thinking  among  young  people  in  the 

context of legal education, designated regulatory legal framework regulating the use of the rights and freedoms 

of citizens, in particular young people. 

жүктеу/скачать 23,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: