Сборник материалов IV международной научно-практической конференции «Роль физико-математических наук в современном образовательном пространстве»

303
 
 
Жер  асты  суларының  қозғалыс  теориясының  дамуының  фундаментальды  нәтижелері  Полубаринова-
Кочина  жұмыстарында  [9]  алынған  мұнайлы  және  газды  кен  орындарында  жұмыстар  жүргізу  мәселелеріне 
тікелей  қатысты  сүзінді  теориясының  дамуымен  айналысатын  мамандар  мен  ғалымдардың  мектебінің  негізін 
салушы. Жұмыста газдалған сұйықтықтың сүзіндісін алғаш зерттеу мұнай мен судың әсерлесуі кезіндегі мұнайлы 
қосындының контуры есебі, табиғи газ сүзіндісі теориясының дамуындағы фундаменталды нәтижелері келтірілген.  
Мұнай-газ  кен  орындарындағы  сүзінді  теориясының  дамуына  С.А.  Христианович  [10],  Б.Б.  Лапук  [11], 
И.А.  Чарный  [12],  В.Н.  Щелкачев  [13]  өз  үлестерін  қосты.  Кейінгі  кезеңде  газ,  мұнай  және  су  сүзіндісі 
теориясының  дамуына  кеңестік  ғалымдар  айтарлықтай  зор  үлес  қосты.  Олардың  ішінде  А.А.  Абасов  [14],  Е.Ф. 
Афанасева [15], Г.И. Баренблатт [
16
], С.Н. Бузинов [
17
], М.М. Глоговский [
18
], және т.б. жұмыстарын жатқызуға 
болады.  Бұл ғалымдардың  және  олардың шәкірттерінің жұмыстары жер асты гидромеханикасының  дамуына  зор 
жетістік  әкелді.  Ол  мұнайлы  және  газды  аумақтардың  жұмыс  практикасы  және  теориясының  негізі  болып 
саналады. 
Изотропты  және  анизотропты  сүзгілеу  қасиеттерін  беретін,  уақ  кеуек  орта  үшін  Рейнольдстің  сүзгілеу 
санының әр түрлі нұсқалары М.Н. Дмитриев [
20
], Н.М. Дмитриев [
21
] жұмыстарында зерттелген. Г.И. Баренблатт 
[
16
],  еңбектерінде  табиғи  қабаттағы  мұнайлар  мен  газдардың  нақты  қасиеттерін  есептегендегі  қозғалыс 
теориясының негізі алынған.  
О.Ю. Динариев [
22
] жұмысында сұйық сығылмайтын көлем ретінде қарастырылған, бір фазалық сығылуы 
аз  сұйықтың  фрактальды  геометриясын  қоса  есептегендегі  сызатты  ортадағы  ағу  есебі  қарастырылған, 
осесимметриялық ағыстың ұңғы маңына жақындауы, қысымның қисық қалыптасуы есебі шығарылған. Фракталды 
құрылыммен  берілген  біртексіз  уақ  ортада  бір  өлшемді  стационарлы  сүзгілеу  жағдайы  зерттеліп,  фракталдық 
өлшемінің өсуімен  ортаның  кедергісі өсетіндігі, сұйықтың  шығыны бірден  төмендейтіндігі  жайлы  Б.А.Сулейманов 
А.А.Абасов [
23
]  жұмыстарында сипатталынған. 
А.А. Кошеваров зерттеулерінде [
24
] жер асты суларының жазықтық сүзгілеудің гидродинамикалық моделі 
үш өлшемді Ричардсон теңдеуіне негізделген. Теңдеу жерасты су ағысының барлық аумағында орындалатындығы 
көрсетілген.  
Қабаттардың біртекті еместігінің екі формасы бар: қабаттылық және жарықшақтық. Қабаттардың аталған 
формалары  қазіргі  кезде  мұнайды  сумен  ығыстыру  процесстерінде  кеңінен  қолданылуда.  Бұл  моделдердің 
мұнайлы жерді өңдеуде қолданылуы А.П. Крылов [
25
]  және т.б. жұмыстарында қарастырылған. Нақты қабатты 
өңдеу процесін моделдеу бойынша зерттеулер  М.И. Швидлер еңбектерінде [
26
] келтірілген.  
Біртексіз  қабатты  өңдеудің  есебін  шешуде  сандық  әдістерді  қолдану  Г.Г.  Вахитов  [
27
]  жұмысында 
ұсынылған. Қатпарлы қабат моделінен мұнайды сумен ығыстыру процесі экспериментті түрде тұжырымдалған. 
Горизонталь  және  көп  діңді  скважиналарға  сұйықтықтың  ағысын  отандық  ғалымдар  Ш.С.Смағұлов 
[
29,30
], Б.Т.Жұмағұлов [
31
], Н.Т.Данаев [
32
] және шетелдік ғалымдар В.Н.Щелкачев [
13
], Х.Азиз, Э.Сеттари [
33
], 
П.Я.Полубаринова-Кочина [
9
], Г.И.Баренблатт [
16
], К.С.Басниев [
34
] теориялық және эксперименталды тұрғыдан 
зерттеген. 
Н.Я  Полубаринова–Кочина  ұсынған  [
9
]  теориялық  зерттеулер  нәтижелерін  қабат  күштілігі  ұңғы  діңінің 
ұзындығынан  көп  есе  артық  болған  жағдайда  ғана  қолдануға  болады.  Егер  де  қабат  күші  ұңғының  көлбеу 
ұзындығымен  тең  келетін  болса  қолдануға  болмайды.  Тұрақталған  сұйықтық  ағысын  көлбеу  және  көлбеу 
ұңғыларда шешу экспериментальды түрде де жүзеге асырылады.  
В.П.Меркуловтың  [
35
]  жұмысында  кез-келген  графиктер  мен  кестелерді  қолданғанда  дебиттер 
есептеулерін  сұранбайды.  Егер  ұңғылар  бір-біріне  өте  жақын  ара-қашықтықта  орналасатын  болса,  онда 
есептеулерде  кейбір  қателіктерді  жіберуге  болады.  Дұрыс  емес  есептеулерді    сынау  мүмкін  емес. 
В.П.Меркуловтың нәтижелері тек көлбеу ұңғылардың қатпарлы қабаттарында берілген.  
Дебитті анықтайтын есептің шешімін немесе көлденең ұңғының өнімділігін анықтау П.Я. Полубаринова – 
Кочина  [9],  В.П.  Меркулов  [
35
],  ,  S.D.Joshi  [
36
],  M.J.Economides  [
37
],  және  т.б.  жұмыстарында  қарастырылған. 
Кез-келген  конфигурациялы  діңдері  бар  ұңғылар  үшін  Х.Азиз  [
33
],  қабаттың  гидродинамикалық  сипаттамасын 
есептеудің біріккен алгоритмін ұсынды.  
Көп  діңді  ұңғылардың  негізгі  артықшылығы  негізгі  көлденең  діңнен  тармақталуынан  болатын  сүзгілеу 
кедергілерінің  төмендеуі  болып  табылады.  Алиев  З.С.,  Бондаренко  В.В  [
38
]  өнімі  төмен,  қуаты  аз  үлкен  шоғыр 
аумақтары үшін көп діңді ұңғыларды қолдану, іс жүзінде ең тиімді шешім болатынын негіздеген.  
Анизотропты  ортада  стационарлы  сүзгілеу  есебі  нің  қойлымын  тұжырымдайық.  Сүзгілеу 
қасиеті  әр  бағытта  әр  нүктеде  әр  түрлі  болатын  ортаны 
анизотроптыорта
  деп  атаймыз.  Мұнайлы  ұңғылардың 
гидродинамикалық  зерттеулер  1920  жылдардың  соңы  мен  1930  жылдың  басында  жүргізілді.  Сол  уақыттарда 
бірінші рет мұнай ұңғыларын зерттеу тәсілдері сипатталған болатын, ол кездерде  гидрогеологтармен артезианды 
ұңғылар  арқылы  тартып  алу  тәсілдерімен  жүзеге  асырылатын  еді.  Мұндай  тәсілдер  ұңғы  маңындағы  қысым 
қалыптасқанға  және  сүзгілеу  тұрақталғанға  дейін  жалғасатын.  Сондықтан  тәсіл  белгіленген  сынамалар 
әдістемелері атауларын алады немесе индикаторлық диаграма құрылымын қолданады.  
Оның мәні әртүрлі бір уақыттағы дебитті өңдеуден және оған сәйкес ұңғы маңындағы қысымнан тұрады. 
Сұйықтық алудың жеткілікті көлемін келтіре отырып және ол арқылы алынған 
q
дебитін абсцисса өсі бойынша, ал 
∆
р
(қысым)  деңгейін  ординатасы  өсі  бойынша  төмендетіп  дебит-қысым  тәуелділігін  алуға  болады,  ол  индикатор 
қисығы деп аталады.  
Табиғи  тасқындардың  геометриясы  қабатта  және  вертикаль  ұңғы  маңындағы  ерекше  түрде  радиалды 
түрге  жақын  болып  келеді.  Тәуелділіктер 
q
  және  ∆
р
  радиальды  сүзгілеуші  сығылмайтын  сұйықтың  біртүрлі 
қабаттағы жағдайында келесі теңдеумен өрнектеледі [
39
].  

304
 
 
p
)
r
r
ln(
μ
kh
π
q
e
k
Δ
2
=
                                                                                                         (1) 
мұнда ∆
р
 - қабаттағы депрессия (қабат арасындағы және ұңғы түбіндегі) қысымдары, 
k
- өткізгіштік,
k
r
 - қорек 
контуры радиусы; 
c
r
- ұңғы радиусы; 

 - жабысқақтық коэффициенті. 
Өлшенген  мәліметтер  [
i
i
p
q ,
]  және 
]
;
[
p
q 
  координаталарында  өңделеді.  Индикаторлық  сызықтар 
координата  басынан  өтеді.  Бұрыш  көлбеуі  турадан  алынған  ұңғының  өнімділігін  анықтайды.    Ұңғы  жағдайына 
модификация бар сипаты мен ашылуы жағынан толық ашылмаған болып саналады. 
Идеал  газ  жағдайында  ұңғы  маңындағы  қысымы  мен  қабат  квадраттары  арасындағы  айырмашылық 
2
3
2
2
p
p
p
l




 көлемдік дебит аумағы ұңғысына атмосфералық жағдайда  тура пропорцианалды  
Aq
q
r
r
ln
kh
π
p
μ
p
t
k
=
=
Δ
2
 
 
 
                   (2) 
Дарси заңынан ауытқу нәтижелерінде ұңғылардағы стационарлы газ ағысы мына түрде болады:  
2
2
2
2
2
+
=
2
+
=
Δ
Bq
Aq
q
r
h
π
k
p
βρ
q
r
r
ln
kh
π
p
μ
p
c
ат
ат
t
k
 
                    (3) 
мұнда 
β 
– кеуектік айналмалылығы коэффициенті.  
]
;
[
2
q
q
p

  координаттарында  мәні  тура  сызықты  береді.  Бұл  оған 
А
  және 
В
  коэффициенттер  мәнін 
көлбеу  бұрышы  мен    қима  үлкендігіне  орай  ордината  осін  қияды.    Сүзгілік  қарсыласу  коэффициенттері  кіші 
квадраттардың  көмегімен  анықтала  алады.  Қабаттық  қысым  жөніндегі  ақпараттың  болмауы  жағдайында  
жеткілікті өлшеулердің арқасында өңдеу 
]
;
[
2
q
q
q
p
пл


 координаталарда жүреді.                  
Шынайы  қабаттық  жағдайларда  тапсырмаларына  қарай  бөлінеді,  олардың  шешімі  (1)  және  (3) 
теңдеулерде  берілген.  Индикаторлық  диаграммалар  коллекторлық  және  флюидалды  қысым  құрамына 
байланысты  сызықтықтан  өзгеше  түрде  болуы  мүмкін;  еріген  газдың  шығару  көлеміне  қарай  мұнайдың  құрамы 
өзгереді; бірнеше өнімділікті горизонттар пайдалынылуы және толық емес режимнің қалыптасуы;  қабаттық және 
ұңғы  маңындағы  қысымды  өлшегенде  қателіктер  жіберілу  және  т.с.с    [
40
]  және  [
41
]  жұмыстарында  газдың, 
мұнайдың және қабаттың қысымға байланысты құрам тәуелділігінің базалық тәсілінің модификациясы келтірілген. 
Горизонталь ұңғы  діңдеріндегі  қысым шығынын  өңдеу әдістемелері вертикаль  ұңғы  әдістемелерінен  көп 
айырмашылығы жоқ. Ортақ жағдайда ол біршама күрделенеді. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1  Darcy H.Les fontaines publiques de la villede Dijon. - Paris, 1856. - 647 p. 
2  Dupuit J. Etudes theoriques et practiques sur le movement des eaux.  - Paris, 1863. 
3  Буссине  Ж.  Теоретические  исследования  движения  подпочвенных  вод  //  «J.de  Mathem.pure  et  appliquce».  - 
1904.-№ 2. 
4  Форхгеймер Ф. Гидравлика.  - М.: ОНТИ, 1935. -  616с. 
5  Слихтер  У.  Теоретическое  исследование  движения  грунтовых  вод  //  «Nineteenth  Animal  Report  of  the  United 
States Geol.Survey».  -  1897-1898.  - Part II. 
6  Жуковский Н.Е.О влиянии давления на насыщенные водою пески //  Собр. сог. т.г.м. -  Гостехиздат, 1950. –С.  
73-89. 
7  Павловский  Н.Н.  Теория  движения  грунтовых  вод  под  гидротехническими  сооружениями  и  ее  основные 
положения // Собр. сог. т.г.м. – Изд. АН СССР, 1956. -  352 с. 
8  Лейбензон Л.С. Движения природных жидкости и газов в пористой среде. - М.: Гостехиздат, 1947. -  214 с. 
9  Полубаринова-Кочина  П.Я.  Теория  движения  грунтовых  вод.    –  М.:  Издательство  «Наука»  Главная  редакция 
физико-математической литературы, 1977. 
10  Христианович С. А. О движении газированной жидкости в пористых породах // Прикл. мат. мех.  – 1941. -  Т. 
5. –С.  277-282. 
11  Лапук Б. Б. К итогам по подземной газификаций нефтяных пластов // Азерб. нефт. х-во. -  1939. -  №2. –С.  
31-36. 
12  Чарный И. А., Крылов А.П., Глоговский М.М., Мирчинк М.Ф., Николаевский Н.М. Научные основы разработки 
нефтяных месторождений. – М.; Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2004. – 416 с. 
13  Щелкачев В.Н., Лапук Б.Б. Подземная гидравлика. -М.: Гостоптехизд.1949.-524 с. 
14  Абасов  А.  А.  Распределение  температуры    при  вытеснений  нефти  горячим  агентом    из  пласта  //  Изв.  АН 
СССР, сер. физ.-матем. и техн. – 1962. - №4. –С. 105-111.  

305
 
 
15  Афанасева  Е.  Ф.К  обоснованию  теории  нелокально-упругого  режима  фильтрации  при  помощи  уравнений 
теории упругости // ПМТФ. 1971–год. - №4.-С. 82-86. 
 
 
БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ОЙЫН ТҮРЛЕРІН АҚПАРАТТЫҚ-КОМПЬЮТЕРЛІК  
ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ 
 
Махатова В.Е., Бекбаева З.Ә., Қабдолова А.Е., Қожабай Ж.Қ. 
 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Қоғамдағы бүгінгі күндегі ақпараттық-компьютерлік технологияларды тиімді де нәтижелі пайдалану үшін 
біріншіден, жалпы білімділік және кәсіби сауаттылық қажет. Ол үшін ең алдымен белгілі бір программа тілін ойлап 
тауып, оның қажеттілігі мен маңызын ескеріп, жұмыс жасау ерекшелігін ойластыру керек. Ол тек өзіне арналған 
арнайы бағдарламалау тілдерінің алфавитінде жазылған алгоритм-бағдарламаны ғана орындайды. Сонымен бірге 
қолданушы  бағдарламалардың  көмегімен  шектеулі  ойын  түрлерін  жасай  алу  мүмкіндігіне  ие.  Ал  ақпараттық-
компьютерлік технологиялар көмегімен бұл міндеттерді дұрыс шешу үшін бір программаны ойластыра білу керек. 
Бұл  кезде  біздіңше  мәселенің  математикалық, ақпараттық, компьютерлік  модельдерін  құру  мақсатқа сай келеді. 
Сондықтан  болашақ  мамандарға  ақпараттық-компьютерлік  және  программалық  модельдеу  негізінде  DELPHI  
программалау  тілінде  ойын  түрлерін  ұйымдастыра  отырып  даярлау  бүгінгі  күн  сұранысынан  туындап 
отырғандығын айғақтайды. 
Білім беру үдерісінде компьютерлердің, ақпараттық технологиялардың кеңінен қолданылуы интерактивті 
жүйе  құруға  алып  келді.  DELPHI    программалау  тілінде  ойын  түрлерін  жеке  компьютерді  пайдалану,  сондай-ақ 
әдеби  материалдардың  кешендері  негізінде  құрылады.  Мұндай  қазіргі  заманғы  кешендер  компьютерлік оқытуда 
аса қымбат тұрғанымен, көрнекілік пен кері байланысты қамтамасыз етеді. 
DELPHI  программалау  тілін  толық  меңгеру  барысында  көптеген  қажетті  іс-әрекет  түрлерін  ойлап  табуға 
мүмкіндік  туындайды.  Бұл  программаның  өзге  программадан  ерекшелігі  олардың  көмегімен  әр  түрлі  ойын 
түрлерін оңай есептеп құрастыруға болады. 
Бұл  ойындар  көбінесе  математикалық  альгоритмдерден  құрастырылады.  Сол  себепті  ол  жастардың  бұл 
программаны  қолдану  арқалы  математикалық  есептеулерді  тез  арада  меңгере  алуын  қамтамасыз  етеді.  DELPHI  
программалау тілінде ойын түрлері барлық ғылым салаларының атасы математиканың негізінде құрылғандықтан 
өмір қажеттілігінен туындап отыр.  
DELPHI  программалау тіліндегі ойын түрлерінің маңыздылығы жұмыс жасап отырған адамды зарығудан, 
шаршаудан, психологиялық ауытқулардан қорғап, сабырлылық пен төзімділікке баулиды. 
DELPHI    программалау  тілін  толық  меңгеру  үшін  оның  теориялық  негіздерімен  танысып,  тәжірибеде 
қолдану керек. Программаны меңгеруде ойындарды пайдаланған өте тиімді, әрі қолайлы. DELPHI  программалау 
тіліндегі ойын түрлері жалпы екі топқа бөлінеді, олар математикалық және логикалық. Математикалық ойындар 
тек есептеулер мен есте сақтауды талап етеді, ал логикалық ойындар ойлану мен ұтқырлықты қажетсінеді. 
DELPHI  программалау тіліндегі ойын түрлерін күнделікті өмір шындығымен байланыстырып, құрастыруға 
болады. Әр түрлі геометриялық фигураларды қолданып күрделендіріп, қиындатуға болады. Ойынды тез меңгеру 
үшін  ең  алдымен  түсінік  беріп,  мысалдар  келтіріп,  ойын  шартын  толық  көрсетіп,  қарсыласын  қалай  жеңе  алу 
айлаларына назарларын аударту керек. Ойынның негізгі мақсаты қарсыласына қарағанда ұпай санын көп жинап, 
қателіктер жібермеу екендігін осы бағдарлама арқылы көрсете алу қажет. 
DELPHI    программалау  тілінде  ойын  түрлерін  ақпараттық-компьютерлік  оқыту  бағдарламалары  оқу 
үдерісін  талдау  мүмкіндігін  кеңейтеді,  яғни  ол  теориялық  негіздерін  құрайтын  бағдарланған  оқытудың  мынадай 
жалпы ұстанымдарын қолдануға ыңғайлы: 
 
Бірінші  ұстаным  -  өзара  тығыз  байланысты  материалдарды  үзінді-блоктарға  бөлу  (қадамдарға). 
Бағдарламаны  автордан  оқу  материалын  тиянақты  талдауды,  мәтін  бөліктері  арасындағы  байланыстың  тығыз 
қисыны мен мазмұнын анықтауды талап етеді. 
 
Екінші ұстаным – алгоритмдерді (бағдарланған мәтіндерді) оқып үйренуге білімгерлер белсенділігін арттыру, 
яғни жеке қадамдар мазмұны үйренушіде терең талдаулар дағдысын қалыптастыруға бағытталады. 
 
Үшінші  ұстаным  –  білімгердің  әрбір  жауабына  артынша  баға  беру,  яғни  жауабына  баѓасын  тез  арада 
хабарлап, дұрыс жауап берген болса келесі қадамға өтуіне рұқсат береді. 
 
Төртінші  ұстаным  -  оқудың  қарқыны  мен  мазмұнын  дараландыру,  яғни  ұтымды  оқу  қарқынын 
дараландыруды қамтамасыз етеді. 
 
Бесінші ұстаным – бағдарланған мәтіндердің эмпирикалық сенімділігін тексеру, бағдарламашы авторға әрбір 
студенттің мүмкіндігіне орай қиындық дәрежесін реттеуді міндеттейді. 
Компьютерлік  сауаттылыққа  сүйене  отырып  оқытудың  әдіс-тәсілдерін  қолданады.  Бұл  үшін  жекелеген  пәндерді 
оқытудың  сапасын  көтеруге,  екіншіден,  компьютерлік  сауаттылықты  дамытуға,  студенттердің  компьютерлік 
мәдениетін қалыптастыруға ұмтылады. 
Зерттеу  барысында  байқалғаны  оқыту  үдерісінде  арнайы  мамандық  пәндерді  оқытуда  ақпараттық-
компьютерлік  технологиялар  құралдарын  қолдана  отырып  ақпараттық-компьютерлік  және  программалық 
моделдеу негізінде білім беру электронды оқулықтар, мультимедиялы және ақпараттық-компьютерлік құралдарды 
да өздері жасау керектігін білдірді. 

306
 
 
Қазақстан  Республикасының  «Жоғары  білім  беру  туралы»  заңының  9  бабында  «Жоғары  оқу  орны 
мамандар  даярлауда  білімді,  ғылым  мен  білімді  ұштастыру,  оқытудың  белсенді  әдістері,  жаңа  ақпараттық 
технологиялар  кешенін  қолдана  отырып  даярлау  негізінде  студенттердің  шығармашылық  және  практикалық 
қабілеттерін  де  дамыту,  қалыптастыру  және  дамыту  үшін  мүмкіндіктер  туғызу  арқылы  жүзеге  асырылады»,- 
делінген. 
DELPHI  программалау тілінде ойын түрлерін жасау кезінде білім берудегі ақпараттық-компьютерлік және 
бағдарламалау моделдеуді жеделдету қажеттілігін анықтайтын негізгі факторлар:  
  Бірінші  фактор  –  ЭЕМ-ді  пайдалану  аймағындағы  жоғары  білікті  мұғалімдерді  кәсіби  даярлаудың  сапасын 
арттыру, жалпылама ақпараттық-компьютерлік оқытулар жүргізуді қамтамасыз ету; 
  Екінші  фактор  –  жалпылама  математикалық,  ақпараттық-компьютерлік  модельдеу  бойынша  сауаттылық 
мәселесін жетілдіру қажеттілігімен; 
  Үшінші  фактор  –  педагогикалық  ғылымдардың  логикалық  дамуын  анықтайтын,  білім  жүйесінің  ішкі 
қажеттіліктерімен анықталады. 
 
Жалпы  бағдарламалық  ойын  түрлерін  жасау  кезінде  ақпараттық-компьютерлік  және  математикалық 
модельдеу  әр  түрлі  педагогикалық  міндеттерді  шешу  үшін  мультимедиялы  электронды  оқулықтар  базасында 
ақпараттық  технологияны  пайдалану  және  оны  жасаумен  байланысты  мәселелерді  шешетін  педагогикалық-
психологиялық әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-технологиялық деңгейде қарастырылады.  
Ақпараттық-компьютерлік  және  программалау  модельдеу  технологиясын  енгізу  арқылы  зерттеу  және 
тәжірибе  жүргізетін  мәселелердің  үлкен  ортасы  бірінші  кезекте  білім  беру  практикасына  қажетті  ақпараттық 
технологияларды құру концепциясын жасауды талап етеді. 
DELPHI    программалау  тілінде  ойын  түрлерін  жасау  үдерісінде  ақпараттық-компьютерлік  және 
программалық моделдеуді қолдану негізінде болашақ мұғалімдерді дайындаудың тұжырымдамасын жүзеге асыру-
ұзақ, әрі күрделі үдеріс және ол келесі кезеңдерден тұрады: 
1)  DELPHI  программалау тілінде ойын түрлерін жасау үдерісінде қолданылатын ақпараттық-компьютерлік және 
бағдарламалық модельдеудің құралдарын игеруге және оны жасауға; кәсіби білім беру мазмұнында оқу жұмысын 
ұйымдастыру түрі мен жаңа әдістерін игеру туралы зерттеу жұмыстарын жүргізу; 
2)  дәстүрлі  жолмен қолданылатын ақпараттық-компьютерлік және бағдарламалық жобалау негізінде ақпараттық 
технология  құралдарын  жасау  және  оны  белсенді  түрде  оқу  үдерісіне  енгізу;  осының    негізінде  оны  оқу-тәрбие 
үдерісінде практикалық жүзеге асыру; 
3)  DELPHI   программалау тілінде  ойын  түрлерін жасау  деңгейінде түбегейлі қайта құру;  ақпараттық технология 
құралдарын қолдануға сәйкес келетін білімді ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде 
оқытудың әдістемесін толықтыру. 
Қазақстан  Республикасындағы  білімді  ақпараттандыру  жүйесін  әрі  қарай  дамыту  ақпараттық  ресурстар  болып 
табылатын  оқытуға  арналған  бағдарламалық  құралдарды  дайындамай  жүзеге  асыру  мүмкін  емес.  Олардың 
атқаратын қызметтері және ауқымы да өте кең және оған мыналар жатады:  
  аутоматтандырылған және сараптамалық жүйелер,  
  электрондық оқулықтар, 
  мультимедиялық бағдарламалық құралдар. 
Осылайша  қазіргі  кезде  ғылым  мен техниканың жетістіктерін  кәсіби  маман  даярлау  үрдісінде  пайдалану 
маңызды  екендігі,  ал  бірақ  сол  негізде  болашақ  мамандарға  компьютерлік  бағдарламаларда  ойын  құрастыруда 
тәжірибе  әлі  де  жеткіліксіз  екендігі  айқындалды.  Бұл  бағытта  арнайы  тұжырымдамалардың  негізін  анықтап 
арнайы модельді ұсыну қажеттігі туады.  
Delphi  программалау  тілінде  шашки  ойынын  құрастыру  жалпы  моделдеудің  дербес  жағдайы  болып 
табылады.  Ол  түпнұсқаны  зерттеудің  арнайы  құралы  ретінде  оның  моделін  қолдануды  қажет  етеді,  яғни  оны 
оқып-үйренуде  таным  объектісі  оның  заңдылықтары  туралы  жаңа  ақпарат  береді  (Штоф  В.А.).  Delphi 
программалау  тілінде  шашки  ойынын  модельдеу  кезінде  оқып-үйрену  пәні  жүйенің  құраушы  элементтерінің 
(түпнұсқа мен модель) бір-бірімен байланысқан құрылымының изоморфизмі болатын «түпнұсқа – математикалық 
модель» жүйесі болып табылады. 
Сонымен Delphi программалау тілінде шашки ойыны моделін құру барысында: 
1. 
қосымшаны сипаттауды анықтайтын ақпараттық модель құру; 
2. 
қосымшадағы  объектілердің  қасиеттері  мен  олардың  арасындағы  қатынастарды  абстракциялауға  қатысты 
болжамдар талаптарын құрастыру; 
3. 
қосымшаның  баламалы  математикалық  теориясын  анықтау, таңдалған  программалық  теорияның  ұғымдары 
мен белгілеулерін қолдана отырып қосымшаның негізгі ұғымдарын формальды сипаттау; 
4. 
Delphi  программалау  тілінде  шашки  ойыны  моделін  құратын  алгоритімді  шешуде  қосымшалардың  тәуелсіз 
қасиеттері (аргументтер немесе бастапқы мәліметтер) мен тәуелді қасиеттерін анықтау; 
5. 
нәтижені бастапқы мәліметтермен байланыстыратын математикалық қатынастарды (формулалар, теңдеулер, 
теңсіздіктер және т.б.) құру керек. 
6. 
Қорытынды  кезеңде  алынатын  қосымшалардағы  кейбір  қатынастарды  Delphi  программалау  тілінде  шашки 
ойыны  моделі  ретінде  қарастырылады.  Қосымшаның  ақпараттық  моделіне  қойылатын  талаптардан  тәуелді 
болатын  үдерістер  мен  құбылыстарды  әртүрлі  дәлдікпен  болжау  мүмкіндігін  беретін  бірнеше  математикалық 
модельдер болуы мүмкін.  

307
 
 
Келтірілген кезеңдерді болашақ ойын құрастыру мамандарын дайындау барысында жүзеге асыру таным 
үдерісіндегі ақпараттық модель түрінде ұсынылған нақты білімнен, математикалық немесе программалық модель 
түрінде  ұсынылған  формальданған  білімнің  жоғары  дәрежесіне  көтерілетін  практикалық  дағдыларды 
қалыптастыру мүмкіндігін береді. 
Модель  объективті  шындықты  сипаттаудың  нәтижесі  ретінде  пайда  болады.  Модельдің  бұл  әрекетін  – 
«модельдің  интерпретациясы»
  деп  атайды.  Ақпараттық  компьютерлік  бағдарламалармен  модельдерді,  олар 
қолданылатын  идеалды  объектілер  мен  олардың  көмегімен  шешуге  болатын  есептерден  тәуелді  болатын 
математикалық модельдерді келесі түрде классификациялауға болады: 
1)  Динамикалық  (дескриптивті).  Объект  ретінде  қарастырылатын  құбылыстың  қасиеттерінің  мәнін  және 
олардың  өзгеруін  сипаттайтын  сандар  мен  теңдеулер  қарастырылады.  Модельдер  әртүрлі  үдерістерді  немесе 
динамикалық  объектілерді  сипаттауға  арналады.  Мысалы,  сандық  әдістер  саласы  бойынша  есептерді  шешудің 
негізінде дифференциалдық және алгебралық теңдеулер теориясы жатады. 
2)  Оптимизациялық  (экстремальды).  Модельдердің  объектілері  ретінде  заттардың  (үдерістердің) 
қасиеттерінің  арасындағы  қатынас  түрінде  берілген  және  қасиеттердің  мүмкін  мәндерінің  аймағына  шектеу 
түрінде  берілген  қатынастар  жиыны  ұсынылады.  Ойындар  құрастырылатын  бағдарламалардың  бұл  класы  үшін 
қосымша объектілер қасиеттері арасындағы әртүрлі қатынастарды ескеретін басқару түрін таңдау қажеттілігінде 
болып  табылады.  Бұл  қажетті  нарсені  шешу  негізінде  сызықты  және  динамикалық  бағдарламалау  әдістері, 
сонымен бірге сызықты емес және бүтін санды бағдарламалау әдістері жатады. 
3)  Ойын  модельдері. Жүйенің  объектілері стратегиялар  мен  ойын  ситуацияларын  сипаттайтын  ережелер  мен 
қатынастар болып табылады. Модельдер ойынға қатысушылардың көзқарастары бір-біріне сай келмегенде нақты 
жағдайды  зерттеу  үшін  қызмет  етеді.  Есептердің  бұл  класының  негізінде  ойын  теориясының  математикалық 
аппараты жатады. 
4)  Имитациялық.  Мұндай  жүйелердің  объектілері  –  құбылысты  оның  құрамдас  бөлімдерінің  өзара  әрекеттесу 
арқылы сипаттайтын күрделі теңдеулер жүйесі болып табылады. 
5)  Логикалық-лингвистикалық.  Мұндай  модельдердің  объектілері  символдар,  символдық  және  логикалық 
өрнектер  мен  мәтіндер  болып  табылады.  Олар  жүйелерді  автоматтандырылған  аударманы  пайдалануға, 
ақпаратты техникалық құрылғыға шығаруға арналады. 
 
Күрделі қосымшалармен байланысты есептерді математикалық модельдерді қолдану негізінде талдау және шешу 
есептеулерді  аутоматтандыруды  қажет  етеді.  Аутоматтандырудың  қажетті  деңгейін  қамтамасыз  ету  үшін  ЭЕМ 
қолданылады.  Математикалық  модельдерді  ЭЕМ  бағдарламаларының  жиынтығы  түрінде  іске  асыру  оның 
компьютерлік моделі деп аталады. 
Ақпараттық модель - бұл  сезімдік және теориялық ойлауға сүйенетін табиғи немесе арнайы тілдердің көмегімен 
оқып-үйренетін пәнді дәл, нақты сипаттау. Компьютерлік модель - ақпараттық-компьютерлік-ақпараттық модель 
арқылы ұсынылған пәндер мен құбылыстар туралы нақты білімдерді жалпылау нәтижесі ретінде қарастырылады. 
Объектілердің сыртқы түрі мен құрылымын компьютерлік модельдеу деп: 
1)  өзара  байланысқан  компьютерлік  суреттер,  кестелер,  сүлбелер,  диаграммалар,  графиктер,  анимациялық 
үзінділер, гипертекстер  және  т.б.  көмегімен сипатталатын  объектінің  шартты  бейнесін  түсінеміз.  Мұндай түрдегі 
компьютерлік модельдерді кейде құрылымдық-функциональдық деп атайды;  
2)  объектіге  әртүрлі,  кездейсоқ  факторлар  (бағдарламаны  қолданушы  ұсынатын)  әсер  еткенде  объектінің 
«қимыл-қозғалысын» жаңғырту (имитациялау) нәтижелерін графикалық бейнелеу және есептеу ретінің көмегімен 
мүмкіндік беретін жеке бағдарламаны немесе бағдарламалар кешенін түсінеміз.  
Осы  тұрғыда  оқыту  үдерісінде  бағдарламалау  тілінен  студенттердің  білімді  саналы  игеруі,  белсенділік 
көрсетуі  –  ақпараттық-компьютерлік  және  математикалық  моделдеу  негізінде  шебер  маман  даярлаудың  алғы 
шарттарының бірі.  
Модель  болашақ  мұғалімдердің  сапасына  қойылып,  зерттеу  идеясын  болашақ  маманды  дайындауды 
оңтайландыру  мәселесі  бойынша,  осы  қарастырылып  жатқан  проблеманықазіргі  уақытта  оқытудың  тұтас  бір 
әдістемелік  жүйесін  құруда  негізгі  роль  атқарады.  Техникалық,  ақпараттық  құралдар  туралы  мәселелер  басым 
қарастырылатындықтан  болашақ  мұғалімдерде  мотивациялық  компонент,  осы  тұрғыда  танымдық,  бейімділікке 
арнайы талап болатындықтан мазмұндық компонент, ал ең бастысы практикалық қолдану болғандықтан болашақ 
мұғалімдерде іс-әрекеттік компоненттер болуы қажеттілігін модельде ескердік. 
Мотивациялық  компонентке  танымдық  қызығудың  негізгі  қалыптастыру  бейнесі  жатады.  Оған  болашақ 
маманның  өзінің  кәсіби  шеберлігін  дамытуға  талпынуы,  кәсіби  жеке  біліктілік  деңгейін  көтеруге  бағыттылығы, 
инновациялық  іс-әрекетке  ұмтылу  әрекеттері,  ақпараттық-компьютерлік  және  математикалық  модельдеуге 
қызығушылығы кіреді. 
Мазмұндық  компонентке  болашақ  мұғалімнің  жалпы  мәдениеттілік  дайындығы  мен  пәндік  әдіснамалық 
дайындығының деңгейі, мамандығы бойынша білімі, педагогикалық біртұтас білім жүйесі, біртұтас педагогикалық 
үдерістің  заңдылықтары  мен  қозғаушы  күштерінің жалпы  теориялық  білім  негіздерімен  қарулануы, ақпараттық-
компьютерлік және математикалық модельдеу туралы түсінігі, білімдер жүйесі кіреді. 
Оған  біртұтас  педагогикалық  үдерістің  теориялық  негіздерін  меңгеруі,  жеке  тұлға  теориясының  ғылыми 
негіздерін  меңгеруі,  педагогикалық  іс-әрекет  теориясының  кәсіби  біліктілік  тұрғысындағы  негіздерін  білуі, 
оқушылардың  барлық  мүмкіндіктерін  пайдалануға  инновациялық  іс-әрекеттің  көбіне  нәтижелі  болатындығын 
сезіне алу жатады. 

308
 
 
Іс-әрекеттік  компонент  болашақ  мұғалім  өзінің  кәсіби  іс-әрекетін  инновациялық  тұрғыда  меңгере  алуы 
мен  міндетін  анықтай  алуы  және  ақпараттық-компьютерлік  және  математикалық  модельдеуге  негізделген 
педагогикалық үдерісті тиімді жүзеге асыра алуымен өлшенеді. Оған болашақ мұғалімнің өз пәнін жете меңгеруі, 
біртұтас  оқу-тәрбие  үдерісінің  психологиялық-педагогикалық  жағдаятын  жоспарлап,  жүзеге  асыра  алуымен 
сипатталады. 

жүктеу/скачать 12,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: