Сборник материалов международной научно-практической конференции

84 
 
шаруалардың  саны  еселеп  артқандығын  тарихи  деректер  дәлелдей  тҥседі. 
Жаңадан  келетін  қоныстанушыларды  қалаған  жерлеріне  орналастыруды  іске 
асыру  жолында  оларға  қолайлы  жерлерді  дайындау  ісі  кең  кӛлемде  бастау 
алды.  Болашақта  алынатын  жерлерді  айқындау  ҥшін    арнайы  экспедициялар 
жабдықталынды.  Мҧндай  саясат  қазақ  халқының,  соның  ішінде  оның  зиялы 
тобының наразылығын тудырды. Олардың қатарында Ә. Бӛкейханов та болды. 
Осындай  озбырлық  қызметтің    мақсатын  айқындау  жолында  ол  Ф.  Щербина-
ның    қоныстанушылар  мҥддесіне  қажетті  жерлерді  анықтауға  арналған  экспе-
дициясының жҧмысына қатысты. ―Бӛкейханов мырза, – деп кӛрсетті  Ф. Щер-
бина, – оның экспедицияға қажеттігі туралы И.И. Тихеевке жазған ... хатында, – 
экспедицияға  аса  керекті  маман-статистик.  ...  Тегі  қырғыз  бола  отыра  және 
қырғыздар  тҧрмысын    аса  жақсы    білу  арқылы    Бӛкейханов  ӛлкенің    табиғи-
тарихи  жағдайын    зерттеуге  арналған  білім  алды,  ...‖  Міне  осылай  
Ә.Н.  Бӛкейханов    экспедицияға  басынан,  яғни  1896  жылдан  қатысты.    ...  
Ф. А. Щербинаның экспедициясынан жинаған  тәжірибесі  Ә.Н. Бӛкейхановтың  
ғалым ретінде  қалыптасуына  ҥлкен әсер етті. ... Ә.Н. Бӛкейхановтың  маңызды 
еңбектерінің  бірі,  1910  жылы  шыққан  ―Казахи‖  аталған    экспедицияның  
далалық облыстарды  зерттеудің негізінде жазылды‖[1]. 
Осы және т.б. шығармаларында ол Ресей империясының  осындай басқын-
шылық әрекеттерінің мақсатын, халқымыздың мҥшкіл жағдайларын  барынша 
баяндады.  
Ал,  бҧған  керісінше  осындай  ауқымды  отарлау  саясатын  іске  асыруға 
империяның  барлық  мемлекеттік  орындары,  орыс  қауымы  қҧлшыныспен 
кірісті.  Кӛрсетілген  ӛңірлерді  орыстандырудың  жаңа  кезеңі  мемлекеттік 
басылымдардың,  ғылыми  қоғамдар  жинақтарының,  мерзімді  баспасӛздің  айы-
рықша  тақырыптарына  айналды.  Оларда  орыс  шаруаларын  жаңа  жерлерге 
қоныстандырудың  қажеттігі,  мақсаты,  барысы,  болашағы,  жекелеген 
қорытындылары кеңінен баяндалды.  
Атап  айтқанда  ―Всеподданнейший  доклад  Министра  Земледелия  и 
государственных иммуществ по поездке в Сибирь осенью 1895 года‖[2] деген 
сипаттамада Дала ӛлкесі, Алтай аймағына орыс шаруаларын жіберудің, аталған 
ӛңірлердің жер асты байлығын игеріп, ӛндіріс орындарын молайтудың барысы, 
атқарылар  істер  сараланып,  талдау  жасалынды.  Империялық  ―Жер  және 
мемлекеттік  мҥлік‖  министрінің  осы  арнайы  сапарының  қорытындысы 
жарияланды  Онда:  ―Сібірдің  село  тҧрғындарын  жерге  орналастыру 
қоныстандыру ісі ҥшін аса маңызға ие: Сібір темір жолына жақын, қазіргі кҥні 
ол  жерлерге  қоныстанушылар  молынан  жіберілген  егін  шаруашылығына 
қолайлы  жерлерде  белгілі  тҧрғындардың  тығыз  тҧруы  байқалып,  жер 
қатынасын реттеудегі ... орын алып отырған нақты анықтамалардың болмауына 
орай  елеулі  тҧрғыда  қиындықтар  тудырғанына  қарамастан  бҧрынғы 
тҧрғындардың  пайдалануында  отарлауға  қажетті  едәуір  тҧрғыда  артық  жер 
қалғанымен, бҧл артық жерлерді кӛне тҧрғындардан алу (қажет, – Ғ.Қ.). 
Ӛткен 1895 жылы Челябинск арқылы Сібірге 91000-ға дейінгі екі жынысты 

85 
 
адамдар  ӛтті,  сонымен  қатар  Тюмень  арқылы  ӛткендерді  есептегендегі  қоныс 
аударушылардың  саны  109000-нан  асты.  Болашақтағы  қоныс  аударудың 
уақытша  бәсеңдеуі  емес,  керісінше  кҥшейе  тҥсуін  кҥтуге  болады.  Сонымен 
қатар  қоныс  аударушылар  осы  кҥнге  дейін  бет  алған  Батыс  Сібір 
губернияларының  қазыналық жерлері  аймағында  межеленгеннен  тыс 143  мың 
адамға  арналған  жер  бӛліктерінен  басқа  қоныстандыруға  арналған  жерді 
дайындау  мҥмкін  емес,  ...  темір  жолға  жақын  Тобольск  және  Томск 
губернияларының 
округтеріне 
таяу 
жерлерде 
неғҧрлым 
қолайлы 
қоныстанушылар бӛліктерін негіздеу ...   
Далалық  облыстардағы  қоныстанушыларды  орналастыру  ...  отырықшы 
тҧрғындарға  және  егіншілікпен  айналысатын  қоныстанушыларға  арналған 
жерлер  анықталып,  атап  айтқанда  Далалық  облыстардың  Омбы  және 
Петропавел  уездеріндегі  қоныстанушыларға  арналған  жер  бӛліктерін 
дайындаудағы  жҧмыс  тәжірибесіне  орай  бҧл  ӛңірге  қоныс  аудару  кӛп 
жағдайларда сумен қамтамасыз етудің кҥрделілігімен ерекшеленеді.  
...Тобол  губерниясы  және  Ақтӛбе  облысындағы  дайындалған  жер 
бӛліктерінің 10000 ер жынысты адамға арналған, 39 жер бӛлігінде су мҥлдемге 
жоқ немесе жартылай қамтамасыз етілген және толық суландырылғаннан кейін 
ғана қоныстандырылуы мҥмкін.  
Ал,  қҧрғату  жҧмыстарына  келетін  болсақ,  Барабы  даласының  солтҥстік 
бӛлігін қамтитын қҧнарлы жерлер ӛтуі қиын, (болашақта қҧрғатылуға жататын) 
батпақпен және сансыз  кӛп ӛзендермен жалғастырылады. Қҧрғату жҧмыстары 
жҥргізілуге тиісті аймақ кӛлемі 4000000 десятинадан асады және осы адамдар 
саны  аз,  сонымен  бірге  қарлы  боранға  жиі  ҧшырайтын  аудандарды 
қоныстандыру  бҧл  жерлер  арқылы  ӛтетін  Сібір  темір  жолының  батыс  бӛлігін 
дҧрыс пайдаланудың нәтижесіне байланысты.  
 1895  жылы  Пенза  губерниясынан  келген  қоныстанушылар  тобы  Семей 
облысының  далаларына  жіберіліп,  олардың  кӛпшілігі  ормандардың  және  қара 
топырақтың болмауынан мҧнда қоныстанудан бас тартты.  
 Қоныстанушыларды  анықтау  және  оларды  орналастыру  барлық  жерде 
бірдей    жылдам  іске  асырылмауда,  осы  тҧрғыдан  алғанда  Ресейдің  әр 
жерлерінен  келгендер  арасында  ҥлкен  айырмашылықтар  бар.  Ең  ҥлгілі  
қоныстанушылар  малоросстар,  соның  ішінде  әсіресе  полтавалықтар  мен 
черниговтықтар  ...,  белгіленген  жерге  келе  сала    полтавалықтар  ...  ҥй  салып, 
астық  себеді,  жер  жыртумен  айналысады,  олардың  кӛпшілігі  ӛздерімен  бірге 
жетілдірілген плугтар, бақша ӛнімдерін, тҧқымдарын, жеміс ағаштарын әкеледі.  
Қоныстанушыларды  жерге  орналастыру  кезінде  жасалатын  кӛмек  қаржы 
берумен  ғана  шектелмей,  қарыз  немесе  тікелей  ақша  есебінен  алғашқы 
мерзімдегі  қажеттіліктерді  еске  ала  отыра  толығымен  қанағаттандырылуы 
қажет,  соның  ішінде  аталған  мақсатты  іске  асыруда  бҥкіл  қоныстандыру 
аймағында  тҧқым  және  қазыналық  қҧрылыс,  ауылшаруашылық  қҧрал-
жабдықтары  қоймалары  болуына,  жылқы  және  ірі-қара  малдарын,  сонымен 
бірге  тағы  да  басқа  шаруашылық  қҧралдарын  алуды  жеңілдетуге  жағдай 

86 
 
жасалуы  тиіс.  
Қазіргі,  1896  жылдан  отарлау  ҥшін  келетін  тҧрғындардың  талабына  сай 
жаңа жер қорын беретін далалық облыстарды зерттеу басталды.  
Қоныстанушылардың  жаңа  жерлерге  келіп,  орналасқаннан  кейінгі 
мақсаттары  қайтадан  қайту  емес,  олар  шіркеулер  салу  мен  мектептер  ашуды 
сҧрайды.  
Сапар  кезінде  жекелеген  қоныстардағы  (Тобол  губерниясы  Тоқалы 
округінің  Михайловск,  Антоновск  және  Красно-Никольск,  Томск  губерниясы 
мен  округінің  Ново-Рождественск  қоныстары)  бір  бӛлігі  Сібір  темір  жолы 
(қызметкерлері, – Ғ.Қ.), келесі бӛлігі статс-хатшы Куломзин арқылы жекелеген 
адамдардың  қаржылары  негізінде  салынып  жатқан  шіркеулер  мен  мектептер 
қҧрылысының  барысымен  таныстым.  Әр  жерде  бҧл  жҧмыс  тҧрғындардың  зор 
қҧрмет сезімін тудырды. 
 Сібірдің  әр  тҥрлі  пайдалы  қазбаларға  бай  екендігі  ертеден  белгілі,  алайда 
олардың  ішінде  ӛнеркәсіптік  алтынға  ғана  назар  ерекше  аударылады,  басқа 
металлдардан  –  кҥміс,  қорғасын,  патша  Кабинеті  жерлеріндегі  Алтай  және 
Нерчинск    тау  округтері  шеңберінде,  сонымен  бірге  жеке  адамдар  қаржысы 
арқылы Cемей облысында (Қарқаралы уезі) ӛндіріледі. Алтай таулы округінде 
кӛмір  ӛндіру  орындары  (Бочатск  және  Кольчугинск),  кҥміс  ӛндіру  зауыттары 
(Гурьев және Гаврилов) жҧмыс істейді.  
Атап  айтқанда  Батыс  Сібірдегі  Семей  облысында  соңғы  уақытта  бірнеше 
кӛмір  ӛндіру  орындары  (Қарқаралыға  таяу  жерде)  Қушек  және  Екібастҧз 
аңғарында зерттелуде және тағы басқа  кен және қазба байлықтары (кҥміс, мыс, 
қорғасын, темір, қҧрылыс тастары, гипс) белгілі.  
 Ӛкінішке  орай  аталған  тас  кӛмір  және  тағы  басқа  кен  орындарының 
барлығы Сібір темір жолының батыс бӛлігінен 500-600 шақырым қашықтыққа 
орналасқан.  Сондықтан  да  бҧл  кен  орындарын  игеру  одан  бҧрынғы  белгілі 
Семей  (Қарқаралы  уезі)  және  Ақмола  облыстарындағы  кҥміс-қорғасын  және 
мыс  кен  орындары  сияқты  Сібір  жолының  батыс  бӛлігін  (Омбыдан  немесе 
Петропавловскіден) Тҥркістан ӛлкесі жҥйесімен қосқанда ғана іске асырылады. 
Мҧндай  темір  жол  бӛлігі  оның  (Батыс  Сібір,  Алтайдың,  –  Ғ.Қ.)  қазіргі 
байлықтарын  тасуға  арналған  арнайы  мақсатына  орай  далалық  облыстардағы 
тау-кен  ісінің  дамуына  жағдай  жасап,  империяның  Орта  Азиялық  шет 
аймақтары  мен  Сібір  арасындағы  аса  нашар  дамыған  сауда  айналымын 
жандандыра тҥсер еді. 
Жолдың Орта Сібір аңғарындағы таукен партияларының атқарған еңбектері 
нәтижесінде  кӛптеген  тас  кӛмір  кен  орындары:  Томск  губерниясының 
Марийнск  округіндегі  Мазаловск  Китат  ӛзені  арқылы  ӛтетін  темір  жолдың 
Суджинка станциясынан 17 шақырымдағы Лебедянка селосы маңынан; Алгедат 
ӛзені  жағалауынан  4  шақырым  жерден;  Правый  конюх  ӛзені  аңғарынан; 
Убьенка, Вавилонка, Барандат, Полуденной және Северный Серт  және Итатк  
ӛзендері аңғарларынан табылды. 
...Алтай  тау  округінде  игеріліп  жатқан  Колчугинск  кен  орнынан  басқа 

87 
 
кӛптеген,  соның  ішінде  Томидың  сағасы  Балахонка  ӛзені  жағалауындағы 
маңызға ие кен орындары бар.  
 Алтай  округіндегі  Гурьев  зауыты  ...  200000  пҧдқа  дейін  шойын  ӛндіреді,  
Николаеевск зауыты 200000 пҧд шойын ӛндіріп, 125000 пҧд темір дайындайды.  
Алтын ӛндіру жеке адамдар арқылы жолға қойылған Алтай таулы округінен 
басқа  соңғы  жылдары  бірнеше  алтын  кен  орындары  ашылған  Томск 
губерниясының Мариинск округінде орналасқан.  
...Дала ӛлкесінде алтын ӛндіру ісі аса ҥлкен емес, кен іздестіру жеке адамдар 
ӛндірумен  айналысып  келе  жатқан  Ақмола  облысының  Кӛкшетау  уезінен 
немесе  Семей  облысының  Ӛскемен  және  Зайсан  уезіндегі  ҧсақ  кәсіпкерлер 
арқылы жҥргізіліп келді, соңғысында алтын ӛндіру баяу да болса дами тҥсуде 
(1884 жылы 7 пҧд, ал 1894 жылы 28 пҧд). 
...Табиғи  байлығы  осы  уақытқа  дейін  алынбаған  және  тҧрғындары  оған 
қоныстанушылар  легінің  ҥнемі  қосылуына  қарамастан  бос  жерлері  аса  мол 
және  негізгі  ӛндірістік  кҥштері  жеткіліксіз  Сібірдің  Ҧлы  Сібір  жолы 
салынуымен  жаңа  ӛмірі  басталды.  Шығыс  мҧхитты  Еуропалық  Ресейдің 
орталығымен  жалғастыра  отыра  бҧл  жол  Сібірдің  ғана  емес,  бҥкіл  әлемнің 
экономикалық ӛміріне тҥбірінен ӛзгеріс әкеледі, сонымен қатар әзірге бос және 
жартылай  тағы  облыстар  Батыс  пен  Шығыс  арасындағы  байланыс  буыны 
болып,  ӛзінің  жер  ҥсті  және  жер  асты  байлықтарын  халықаралық  тҧрғыда 
айырбастаудың негізіне айналуы тиіс.     
Болашақтағы  Сібірдің  жандануы,  оны  қоныстандыру,  егін  шаруашылығы, 
тау-кен  ісі,  тағы  да  басқа  ӛндіріс  тҥрлерін  негіздеуге  байланысты‖  [2.4-53] 
деген сипатама жасалынып, кӛрсетілген ӛңірлерді ресейлік отарлаудың барысы, 
оның  империя  ҥшін  алар  маңызы,  осыған  орай  алдағы  жоспарлар 
тҧжырымдалған.  
1907 жылы орыс шаруаларын жаппай қоныстандыруға орай сол мерзімдегі 
Дала  ӛлкесінің  қҧрамына  енген  Семей,  Ақмола,  Торғай  облыстары,  Батыс 
Сібірдің Алтай аймағының жайылымдықтарынан айырылған қазақтарын жерге 
орналастыруға  арналған  кеңес  ӛткізіліп,  оның  нәтижесі  арнайы  журналда  [3] 
жарияланды. 
Кеңесте  Батыс  Сібір  ӛңіріндегі    қазақтардың  бірнеше  жҥздеген  жылдар 
бойғы  ата  мекендері  болып  қалыптасқан  отырықшы  шаруашылыққа  қолайлы 
жерлерді алудың жоспары қаралып, оны іске асырудың міндеттері талқыланды.   
1906  жыл  бойы  200000  адамға  айналған  қоныстану  қозғалысы  бҧрын 
болмаған дәрежеге жетті, ал биылғы жылдың бірінші жарты жылдығында жеке 
жер  іздеушілердің  жаңа  жерлерге  ҧмтылуы  (ходоктар)  кҥткендегінің 
барлығынан  артып,  жалпы  жаңадан  келушілер  саны  433000  адамға  жетіп, 
соның  ішінде  жанҧялы  қоныстанушылар  311500  адам  немесе  50750  жанҧя,  ал 
жеке жер іздеушілер (ходоктар) 121500 адам болды.  
1907  жылдың  бірінші  жартысында  ӛз  беттерімен  жаңа  жер  іздеушілердің 
Оралдан  ары  ӛтуі  Ресейдің  Еуропалық  бӛлігінен  ӛтушілердің  Сібір  жеріне 
деген сҧранысын айқындай тҥседі. 

88 
 
Ӛз  еріктерімен  жер  іздеушілердің  (ходоктардың)  екіҥш  ҥйдің  ӛкілдері 
болатындықтарын  ескерсек,  олардың  осы  тҧрғыдағы  жерге  деген  талабы  10 
миллион  десятинаны  қҧрайды  (700000-1000000  адамға  арналған)‖[3.65-66]-
делініп,  орыс  шаруаларын  жаңа  жерлерге  қоныстандырудың    міндеттері 
сараланды  
 Мәжіліс  қорытындысында:  ―...  Қоныстанушыларды  тоқтату  мҥмкін  емес‖ 
[3,  б.131],  –  деген  нақты  шешім  қабылданды.  Міне  осылай  Ресей  патшалығы 
жаңа  жерге  ие  болғысы  келетін  орыс  шаруаларының  барлығына  мемлекет 
тарапынан  жағдай  жасауды  қолға  алды.  Оның  айқын  кӛрінісі  –  ХХ  ғасырдың 
басынан  Батыс  Сібір  аймағына,  соның  ішінде  қазақ  даласына  орналасушы-
лардың  саны  еселеп  артты.  ―Егер  1864-1885  жылдар  аралығында    Оралдың 
шығыс  жақ  бетіне    қоныс  аударушылардың  саны  300000  адам  болса,  бҧл  сан 
1885-1910 жылдары – 2,5 миллионға ӛсті. 
Қоныс аударушылардың ҥлкен бӛлігі қазақ  жерлеріне ҧмтылды. Егер 1896-
1905 жылдары Қазақстанның  Ақмола, Торғай,  Орал және  Семей облыстарына 
294296  адам  келіп  қоныстанса,  1906-1910  жылдары    770000  адам  кӛшіп  келіп 
орын тепті‖ [4, б.11] 
Нәтижесінде ХХ ғасырдың басында қазақ даласының барлық аймақтарының 
негізгі  тҧрғындары  орыстар  болып  қалыптасты.  Халқымыз  ата  қоныстарынан 
кҥшпен  қуылды.  Әсіресе  отарлаушыларды  ҥнемі  қызықтырып  келген  Қазақ-
станның шығысы мен Алтай аймағы байырғы тҧрғындарының жағдайлары ӛте 
шиеленісті.  Халқымыздың  басына  тҥскен  ресейлік    қанаудың  қасіретін  
Ә. Бӛкейханов: ―Әр қазақ руымен ата қонысында  отыра беріп еді. Казак – орыс 
пайдасына  аздап  ақша  тӛлеп,    Ертістің  бар  пішенін  біз  шауып  алушы  едік.  
Малды Ертіске бағушы едік.  Ата мҧрасы болған жеріміз еді.  31 майда  1904 
жылғы  патшамыз    жарлығымен  он  шақырым    Сібір  казак-орысына  берілді.  
Мҧнда  отырған  қазақ    ӛзге  тҥрмен  орналасқанша,  тӛлеп  отырған  ақша 
ӛзгермесін  деген  закон  болмады.    Осы  кейінгі  он  жылдың    ішінде  қазақтың  
жерге тӛлейтін ақшасы  тӛрт есе кӛбейді. 1897 жылы  Щербина жазғанда  қазақ 
ҥй басына  казак-орысқа 10 сом жылына тӛлеуші еді. Енді осы 10 сом 20-40 сом 
болды.    Пайдаланған  жер  баяғы  он  шақырым,  біз  осыған  қарамай    Ертіс 
бойында  отырмыз.    40  сом  ҥй  басына  тӛлеу  оңай  емес.    Барар  жер  жоқ.    Қан 
тӛгіп,  кір  жуып,    кіндік  кескен  ата-қонысымыз    Ертіс.  Мҧнан  кетсек,  мҧнан 
неше есе  бақытсыздыққа  кез болуымыз анық.  ... Бізге ақырзаман туды білем‖, 
[4, б.159] – деген сӛздермен білдірді. Ал, оның ―Қырғыз тҧрғындары  біртіндеп 
ӛз қыстауларынан қуыла бастады,  мешіттері тартып алынып, қоныстанушылар 
оларда бҧзауларын ҧстайды.   
 ...  Қоныстандыру  басқармасы  15000  десятина,  10000,  т.б.  жер  бӛліктерін 
дайындап, оларды әр тҥрлі адамдарға бере бастады. Атап айтқанда  Мемлекет 
Дума  тӛрағасының  кӛмекшісі    Варун-Секрет  Ақмола  облысының  Петропавел 
уезінен аса мол жер бӛлігін алды. Граф Потоцкий 15000 десятин жер  ... алды.  
...Қырғыздар  ӛз  жерлерін  жалға  алуға  мәжбҥр  болуда‖,–  деген  ашық 
мәлімдемесінен  ӛктем  империялық  биліктің  салдарынан  қазақ  жерінің 

89 
 
толығымен отарлаушылар мҥддесіне орай талан-таражға салынғандығы белгілі 
болады.  
Қорыта  айтқанда,  жоғарыдағы  деректерден    Ресей  патшалығының  қазақ 
жерін ХІХ ғасырдың соңы  - ХХ ғасырдың басындағы одан ары отарлап, орыс 
шаруаларымен қоныстандыру, жер асты байлығын игеру жоспарының мақсаты, 
оның барысы, жергілікті халыққа әкелген зардаптарының  барынша айқындала 
тҥсетіндігі анық. 
Әдебиет 
1. Всеподданнейший доклад Министра Земледелия и государственных иму-
ществ  по поездке  в Сибирь осенью 1895 года. – Спб., 1896., С.53. 
2. Журнал совещания о землеустройстве киргиз. – Спб., 1907, С.145. 
3. Бӛкейханов Ә. Шығармалар - Алматы: Қазақстан, 1994. – 384 б. 
4. Алаш-Орда: Сборник документов /Сост.Н.Мартыненко. Алма-Ата: Малое 
издательство  ―Айкап‖, 1992 г. – с.140. 
 
ӘОЖ 94(574) 
Каримов М. Қ. 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің  
karimov_51@mail.ru 
 
РАЙЫМЖАН МӘРСЕКОВКЕ ҚАТЫСТЫ КЕЙБІР ДЕРЕКТЕР ТУРАЛЫ 
 
XX  ғасырдың  алғашқы  онжылдығынан  басталатын  халқымыздың 
тәуелсіздік жолындағы кҥресінің жаңа кезеңінің аса кӛрнекті ӛкілдерінің бірі – 
Райымжан  Мәрсековтің  ӛмір  жолына,  оның  ішінде  саяси  қайраткер  ретіндегі 
тҧлғасына бҥгіндері ҥлкен қызығушылық бар.  
Райымжан  Мәрсеков  1879  жылы  бҧрыңғы  Семей  облысы,  Ӛскемен  уезіне 
қарасты  Айыртау  болысында  Сасықҧлы  Мәрсектің  ауқатты 
отбасында  дҥниеге  келген.  Оның  анасы,  XIX  ғасырда  бҥкіл 
Орта  жҥзге  белгілі  атақты  ел  билеушісі,  кӛрнекті  қоғам 
қайраткері  Тана  Тілемісҧлының  Омар  деген  ҧлынан  туған 
немере-қызы  Бейілхан  деген  кісі  болған.  Осы  жолдардың 
авторы  1987  жылы  Семей  қаласында  Тана  мырзаның  аталас 
туысы  Оқап  молда  Торайғыров  ақсақалмен  кездесіп,  одан 
біраз  деректерді,  оның  ішінде  Райымжан  Мәрсековке  және 
Сҧлтанмахмҧт  Торайғыровқа  қатыстыларын  да  жазып  алған 
еді.  
Бҧл  жерде  біз  Тана  мырзаның  қайраткер  ретіндегі 
қызметтеріне  тоқталуды  мақсат  етпегендіктен,  кейбір 
мәселелерге  ғана  ҥңілуді  жӛн  кӛрдік.  Жалпы  Райымжан  Мәрсекҧлының  тҥрі, 
яғни  бет  пішіні  ҧлы  нағашысы  Тана  мырзаға  ҧқсас  болған  сияқты.  Райымжан 
Бірінші фотосурет.  
Р. Мәрсеков – 
Омбы 
гимназиясының 
оқушысы 

90 
 
Мәрсекҧлының  әр  кезеңдегі  суреттеріне  ҥңіле  қарағанда  оның  бет-бейнесінің 
қазақтардың ҥлкен бӛлігінде кездесетін ортаазиялық  тҥрге жататынын кӛреміз. 
Әсіресе,  оның  1918  жылы  жазда  Шәуешекте  тҥскен  суретінде  осы  тҥр  басым. 
Ал  кезінде  Тарбағатай  мен  Алтайға  саяхат  жасаған  Григорий  Потанин  ӛзінің 
естелігінде Тана мырзаның бет-бейнесі «қырғыздық пен тҥріктіктен гӛрі, тіпті 
семитке ҧқсас» – деп жазған  1, б. 276 .  
Райымжан Мәрсекҧлының бҥгінгі біздерге жеткен ҥш суреті мәлім.  
Оның  біріншісі  –  Омбы  гимна-
зиясында  оқып  жҥрген  кезіндегі 
суреті.  Екіншісі  –  Семейде  Әлихан  
Бӛкейхановтармен  қатар  отырып 
тҥскен  топ  суреттен  алынған 
фотосуреті.  Бҧл  фотосуретте  заман 
ҥлгісімен  шырттай  киінген,  бет-
бейнесі  ӛте  салмақты  ӛрімдей  жас 
жігіттің  кескіні  кӛрініс  береді. 
Сурет  1918  жылы  тҥсірілген  деп 
ресми  айтылып  жҥр.  Ал  ҥшінші 
фотосурет 
1918 
жылы 
жазда 
Шәуешек  қаласында  тҥсірілген  топ 
суреттен  алынған.  Бҧл  суретке  Райымжан  Ахмет  Байтҧрсынов,  Міржақып 
Дулатов  және  Садық  Аманжолов  сияқты  белгілі  Алаш  азаматтарымен 
Қытайдағы қазақтар ӛмірімен танысуға сол елге барғанда тҥскен. Осы суреттегі 
Райымжан Мәрсеков мосқал тартқан адам.  
Сонда  қалай?  Неге  бір  жылда 
тҥскен екі суреттің бірінде Райымжан 
ӛрімдей жас та, ал екіншісінде мосқал 
тартқан 
бейнеде? 
Бір 
қызығы, 
алаштанушылар  осы  екі  фотосурет-
тегі бейненің Райымжандікі екенін де 
және  екеуінің  де  1918  жылы  тҥсіріл-
генін мойындайды. Тіпті осы суреттер 
Алаш  қайраткерлері  ӛмірінен  бірша-
ма  хабар  беретін  «Алашорда»  фото-
альбомында да сол кҥйі беріліпті  3, б. 
185 .  
Фотосуреттерді  салыстырып  және  деректерге  ҥңілгенде  Райымжанға 
қатысты  екінші  және  ҥшінші  суреттердің  әр  кезеңдерге  жататындықтарына 
кӛзіміз жетті. Ҥшінші сурет, сӛз жоқ, 1918 жылы жазда Шәуешекте тҥсірілген. 
Ал  екінші  фотосурет  Райымжанның  Семейде  1902-1908  жылдары  округтік 
сотта  қызмет  істеген  кезеңіне  жатады.  Суреттен  ортада  отырған 
Ә.Бӛкейхановты,  Кӛкбай  ақынды,  Абайҧлы  Тҧрағҧлды,  «Правда»  газетінің 
Екінші фотосурет. 1905 жыл. Ә.Бӛкейханов Семейде 
Ҥшінші фотосурет. 1918 жыл. А .Байтҧрсынов,  
М. Дулатов, С. Аманжолов және Р. Мәрсеков 
Шәуешек қаласында 

91 
 
тілшісі  болған  Жҧбандық  Болғанбаевті  және  т.б.  азаматтарды  кӛреміз.  Бҧл 
суретте  Тҧрағҧлмен  қолтықтаса  тҥскен  Ә.Бӛкейхановтың  жігіт  ағасы  болған, 
қырықтың ҥстіне енді шыққан жастағы кезі екенін байқаймыз. Суреттің нақты 
тҥсірілген  уақыты,  ӛзі  сол  кездегі  семей  жерінікі  бола  тҧра  Семей  қаласымен 
толық  танысуға  енді  ғана  реті  келген,  Тҧрағҧлмен  дос  болатын,  I-ші 
Мемлекеттік Думаға Семей облысынан сайланатын сонау-бір аса кҥрделі 1905 
жыл деп толық айтуға негіз бар.  
Әлихан  Бӛкейхановпен  Райымжан  Мәрсековтің  таныстықтары  алыстағы 
Петербургтан басталғаны белгілі. Туған халқына тәуелсіздік әперу жолындағы 
кҥресте  бҧлталақсыз  жҥрген  осы  екі 
ҧлы адамның саяси-идеялық кӛзқарас-
тарының  бірлігі  Ресейдің  астанасы 
Санкт-Петербургтан  басталып,  Алаш 
қозғалысы мен Алаш партиясына және 
Алашордаға 
ҧласатынын 
кӛреміз. 
Райымжан  Мәрсеков,  Әлихан  Бӛкей-
ханов  бағыт  берген  азаттық  идеясын  
Семей жерінде табанды іске асырушы-
лардың және оның сенімді серіктерінің 
бірі  болды.  Осы  жерде  тағыда  бір 
фотосурет  туралы  айтуды  да  жӛн 
кӛрдік.  Осы  фотосуреттің  жылына 
байланысты да жансақ тҧжырым орын 
алып  келеді.  Суреттің  астындағы 
жазудан  «Перед  поездкой  А.  Байтурсынова  и  М.  Дулатова  в  город  Шауешек. 
Семей,  1918  год»  деген  сӛздерді  оқимыз.  Бҧл  тағыда  қисынға  келмейді.  Осы 
жерде  Ахмет  Байтҧрсынов  пен  Міржақып  Дулатовтың  Шәуешекте  тҥскен 
суретін  мына  суретпен  салыстырғанда,  бҧл  суреттердің  аралық  мерзімінің 
біршама алыс болғандығын байқауға болады. Ең бірінші кӛзге тҥсетіні аталған 
тҧлғалардың  суреттердегі  әртҥрлі  жас  мӛлшеріндегі  қалыптары.  Мына  соңғы 
суретте  Ахметте,  Міржақыпта  1918  жылғы  Шәуешекте  тҥскен  суреттеріне 
қарағанда  әлдеқайда жас кӛрінеді. Шыны солай. Себебі, бҧл сурет 1918 жылы 
емес, әлдеқайда бҧрын тҥсірілген.  
Алаш  қозғалысының  дҥниеге  келуі  XX  ғасырдың  басы  екендігі  белгілі. 
Дәлірек  айтсақ  барлығы  Қарқаралы  петициясынан  басталады.  1905-1909  жж. 
аралығында  біздің  Семей  ӛңірінде  тағдырдың  жазуымен  Ахмет  Байтҧрсы-
новтың  да,  Міржақып  Дулатовтың  да  және  т.б.  кӛрнекті  азаматтардың 
болғанын  білеміз.  Бҧлар  Қарқаралы  петициясының  негізгі  ҧйымдастыру-
шылары  болды.  Осы  кезеңде  олар  Семей  қаласының  және  аймақтағы 
зиялылармен  етене  араласып,  жақын  болған.  Мына  жоғарыдағы  фотосурет 
шамамен  1907-1908  жылдары  Семейде  тҥсірілген.  Қажымҧқанның да  Семейге 
циркпен келуі осы кезеңге жатады.  
Тӛртінші фотосурет. Семей, 1907 немесе 1908 жыл.  Бірінші 
қатар, сол жақтан оңға қарай: Жақабай Әтікеҧлы, Тҧрағҧл 
Абайҧлы, Кӛкбай Жанатайҧлы, Мҧқан Жәкежанҧлы, Ахмет 
Байтҧрсынов. Екінші қатар: Елдес Омарҧлы, Сейдәзім 
Қадырбайҧлы, Қажымҧқан Мҧңайтпасҧлы, Міржақып Дулатов, 
Жҧбандық Болғанбайҧлы. 

92 
 
Біз  жоғарыда  аталған  екі  фотосуретке    не  себептен  1918  жылы  тҥсірілді 
деген  тҧжырым  жасалғанын  және  кім  жасағанын  Семейдегі  Абайдың 
мемлекеттік  тарихи-мәдени  және  әдеби-мемориалдық  қорық-мҧражайының 
қызметкерлерінен  сҧрағанымызда  олар  осы  мҧражайдың  бір  кездегі  жетекші 
маманы,  марқҧм  Мҧздыбай  Бейсембаевтың  атын  атады.    Мықты  ӛлкетанушы, 
зерттеуші  болған  Мҧздыбай  Бейсембаевтың  осы  фотосуреттерге  байланысты 
70-ші  жылдардағы  жансақ  тҧжырымын  біз  бір-ақ  нәрсемен,  ол  кезде  Алаш 
қозғалысының  туу  мәселелерінің,  оның  ішінде  1905  жылы  қабылданған  және 
патша  атына  жіберілген  петиция  туралы  мҥлде  айтылмауымен  және 
деректердің жабық болуымен байланыстырамыз.  
Райымжан  Мәрсеков  ӛмірінің  екінші  бір  қалтарыста  қалып  келген  жағы 
оның Қытайдағы ӛмірі, соның ішінде сол елде қҧрған жанҧясы. 1991 жылы 13 
қаңтарда  шыққан  «Семей  таңы»  газетінің  кезекті  нӛмірінде  «Сҧрау  саламыз» 
деген  айдармен  Ресейде  оқыған  қазақтардың  тізімі  берілген  мақала  шықты. 
Онда  жҧртшылықтан  тізімдегі  адамдарды  білетіндер  болса  хабарласуды 
ӛтінген.  Тізімнің  ішінде  Петербург  университетін  1902  жылы  алтын  медальға 
бітірген  Райымжан  Мәрсековтің  де  аты  тҧрды.  Сол  кезде  осы  нӛмерді 
ақсуаттық,  Қызылкесік  ауылының  тҧрғыны  (қазіргі  Тарбағатай  ауданы), 
қазақтың  дәстҥрлі  тарихынан  хабары  аса  мол,  шежіреші,  Тарбағатай 
ауданының  қҧрметті  азаматы  болған,  қарт  ҧстаз  марқҧм  Қарпық  Кәрімҧлы 
Егізбаев  кӛреді.  Кӛрген  бетте  ол  кісінің  есіне  бір  кездерде  ӛзіне  Әжібаев 
Ӛрісбай  деген  кӛп  нәрсені  білетін  ақсақалдың  «Әй,  Қапан!  Мына  ӛзіміздің 
ауылдағы  Молдахан  шалдың кемпірі бір  кезде  ӛзінің  Райымжан  Мәрсековтың 
әйелі болғанын айтады» дегені есіне тҥседі.  
Сӛзді  осы  жерде  менің  әкем  Қарпық  ақсақалға  берейік.  Ол  ӛзінің 
мақаласында  былай  дейді:  «Ӛрісбай  ақсақалдың  айтқаны  ойыма  оралып, 
Нұржамал  шешейдікіне  тарттым.  Ол  кісіге  ақсақалыңыз  енді  халықтың 
кӛсемі  ретінде  танылатын  болады  деп  газетті  оқып  бердім.  Тӛсектен  тұра 
алмай,  аяғын  баса  лмай  қалса  да,  ақыл-есі  сол  қалпы  екен.  Әуелі  кӛзіне  жас 
алып, артынан жадырап сӛйлей бастады.  
Ұзын ӛмірінің  ең бақытты шағы – Райымжанмен ӛткізген 14 жыл болды. 
Ол кісінің ақылға да, білімге де байлығы мені тәнті ететін. Райымжанмен 17 
жасымда  қосылдым.  Райымжан  ол  кезде  қырықтан  асып  кеткен.  Жас 
айырмашылығымыз  сонша  алшақ  болса  да,  бір-бірімізбен  аса  сыйласымды 
болдық. Кейде мен ӛзімді тым еркін ұстаймын деп ашуландыратын да қылық 
жасайтынмын. Пенде ғой, сол кезде аузынан орысша сӛз шығатын, - деп еске 
алды Нүкен шешей, – сол кезде  мен де одан әрі ӛрбітпей: 
– Мынауың не сӛз? Орысшалап боқтағаның ба? – дегенімде: 
– Жоқ, боқтық емес. Оның мағынасы: «Қоқым-соқым, бопыр-сопыр», – деп 
қалжыңға айналдырып, ӛзі де күліп, мені де күлдіретін.  
Нұржамал  шешей  одан  кейін  кезіккенімде:  Қызыр  тӛреден  бастап, 
Райымжанды  ел  аса  құрметпен  қарсы  алатын.  Бас  қосқан  жерде  Қызыр 
үкірдай маған: «Қарындасым, асылды бағалай біл, сыйлай біл», – деп қоятын.  

93 
 
Райымжан  толық,  бірақ  сымбатты  еді.  М.  Жұмабаевтың  жинағында 
айтылатын:  «Қарны  ысылып,  жаны  қысылып,  Раймәрсек,  Қашқар  барды, 
сәлде салды, мінді есек», – деген әзіл ӛлеңінде осы жайды аңғартса керек.  
Райымжан қасында әнші, ақын, күйшілерді топтап ертіп жүретін.  Ӛзі де 
шебер  домбырашы,  гармоншы,  әнші  еді,  кейде  үйде,  кейде  жиын  жерде 
«Кӛкпекті, Тарбағатай, Қалба, Бӛкен, Қызығын қайта айналып кӛрер ме екем» 
деп  аяқталатын бір мұңлы әнді нақышына келтіре айтқанда, сӛзі мен әуеніне 
тыңдап  отырғандардың  кӛңілдері  босап  жылайтын.  Рекең  ӛзі  де  артынан 
ауыр ойға бататын. 
Елін  жиі  ойлайтын.  «Жасымнан  оқу  соңына  түстім.  Таң  атса,  күн 
батпайтын, күн батса, таң атпайтын жерге де барып оқыдым. Сондағым  – 
халқыма  пайдалы  адам  болу  еді.  Ешқандай  пайда  таппадым.  Ең  ауыры  – 
елімнен  кеттім.  Одан  да,  оқымай-ақ,  бір  байдың  қойшысы  болсамшы»,  –  деп 
налитын деп сыр тарқатты»  4, б. 39-40 . 
Бір  ӛкініштісі,  Қытайдан  Қазақстанға  1962  жылы  ӛткен  Райымжан 
Мәрсековтің  ең  жақындарының  біздің  Қызылкесік  деген  ауылда  ҧзақ  жылдар 
ешкімге  белгісіз  инкогнито  болып,  тҧрып  жатулары.  Заман  ӛзгермегенде 
жабулы  қазан,  жабулы  кҥйінде  қалар  ма  еді?  Осыдан  кейін  «Семей  таңына» 
әкейдің  мақаласы  шығып,  іштерінде  зерттеушілері  де  бар  жҧртшылық 
жаңалықпен  танысты.  Райымжан  ҧрпақтары  мақаладан  кейін  Семейдегі  және 
Ҧландағы туыстарымен жақын білісіп, араласа бастады.    
Нҧржамал шешейдің айтуынша, Райымжан ҧсталғанға дейін Текес ӛңірінде 
мҧғалім  болыпты.  Шэн  Шицайдың  тҥрмесінде  1945  жылы  қапқа  салып 
ӛлтірілген. Оның ӛліміне байланысты зерттеушілер әртҥрлі болжамдар айтады. 
Біздің білетініміз Нҧржамал шешейдің айтқаны. Сонымен бірге Нҧржамалдың 
Райымжанның  інісі  Шериязданға  әменгерлікпен  қосылды  деген  сӛз  де 
шындыққа  жанаспайды.  Райымжан  «Мен  енді  қайтпаспын.  Балалар  –  жас, 
біреудің  етегінен  ҧстасын»  деген  тҥрмеден  жолдаған  сәлемін  де  Нҧржамал 
шешей айтқан. Ол кісі сҥйегі мҧрын ішіндегі мырзас болатын Молдахан деген 
ақсақалға қосылған және сол кісінің елінде ӛмірінің соңғы кҥніне дейін болды.  
Қорыта  айтқанда,  Алаш  идеясына  ӛмірінің  соңғы  сәттеріне  дейін  адал 
болған, Әлихан Бӛкейхановтың айнымас, сенімді серігі, халқымыздың біртуар 
перзенті Райымжан Мәрсековтың тағылымға толы ӛмірі ҧрпақ ҥшін ӛнеге және 
оны одан әрі тереңдете зерттеуді қажет етеді.  
Әдебиет 
1.
 
Потанин Г.Н. Избранные сочинения в 3-х т. Т 1. Павлодар, 2005.  
2.
 
Мәрсекҧлы Р. Қазақ қайда бара жатыр? Алматы: «Арыс», 2001. 
3.
 
Мҥрсәлім Б. «Алашорда» фотоальбомы. Алматы: «Орхон», 2012. 
4.
 
Қарпық  Егізбай.  Алаштың  арысы  –  Райымжан  Мәрсеков  //  Қазақ 
тарихы.1999. №2.   
 

94 
 
УДК 21/29:94 
Лысенко Ю.А. 
Алтайский Государственный университет (Барнаул, РФ) 
iulia_199674@mail.ru
 
 
РЕЛИГИОЗНАЯ ПОЛИТИКА РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ  
В СТЕПНОМ КРАЕ И ПРОБЛЕМА ИСЛАМИЗАЦИИ  
КАЗАХСКОГО ОБЩЕСТВА 
(XIX – НАЧАЛО XX ВЕКА) 
 
В  первой  четверти  XVIII  в.,  в  результате  ряда  внутри-  и  внешне-
политических факторов начался процесс присоединения Младшего и Среднего 
жузов  –  казахских этнополитических  образований  –  к  Российской империи. К 
этому  периоду,  благодаря  своеобразному  историко-культурному  развитию 
региона  на  протяжении  предшествующего,  средневекового  периода,  здесь 
активно шел процесс исламизации казахского общества.   
Огромное  влияние  на  закрепление  позиций  данной  религиозной  системы 
среди  кочевников  оказали  два  исламских  центра  –  среднеазиатский  и  южно-
сибирский. Казахи Младшего и Среднего жузов попали в зону развития «южно-
сибирского»  ислама,  носителями  которого  выступали    тоболо-иртышские, 
барабинские  и  томские  татары,  татары и  башкиры  Волго-Уральского  региона. 
Данный  вариант  формировался  на  базе  местных  архаических  верований,  а  в 
процессе  эволюции  испытал  огромное  влияние  культуры  номадизма,  с 
носителями которой – тюркским миром – граничил на южных рубежах, а так же 
пришедшего  из  Средней  Азии  суннизма  с  его  суннитскими  братствами  и 
орденами.  
В  Южном  Казахстане  на  религиозное  сознание    казахов  Старшего  жуза 
воздействие  оказывал  другой  исламский  центр  –  среднеазиатский.  Бухарский 
эмират, Хивинское и Кокандское ханства, расположенные в регионе, являлись 
классическими  примерами  мусульманской  государственности  центрально-
азиатского типа. 
Однако,  несмотря  на  влияние  региональных  исламских  центров,  процесс 
исламизации  казахского  населения  принял  специфические  черты  формы,  что 
объяснялось целым рядом обстоятельств. Во-первых, как, например,  отмечает 
Г.В.  Милославский,  «кочевники  никогда  не  входили  в  ареал  мусульманской 
цивилизации,  сопровождавшейся  ломкой    местных  общественных  структур 
(прежде  всего,  хозяйственно-культурных  типов).  Во-вторых,  кочевники  не 
вступали  в  тесные  контакты  –  политические,  экономические,  культурные  –  с 
региональными  центрами  ислама.  В-третьих,  существовал  языковой  барьер 
между  мусульманским  центром  и  периферией.  И,  наконец,  процесс 
исламизации  в  среде  кочевников  носил  вторичный  характер,  проповедниками 
ислама выступали не арабы, а принявшие ислам персы» [1].  
В  результате  к  началу  XVIII  в.  Казахстане  сложился  собственный  вариант 

95 
 
регионального  (бытового/народного)  ислама  [1],  который  характеризовался 
синкретизмом  исламских  и  языческих  культов  и  определялся  следующими 
особенностями.  Во-первых,  здесь  не  получила  распространение  ни  полити-
ческая  система  в  виде  халифата,  ни  исламская  система  сбора  налогов  и 
перераспределения  общественного  продукта,  ни  институт  вакуфной 
собственности.  Во-вторых,  казахское  общество  продолжало  функционировать 
по нормам обычного права – адату, здесь не были известны шариатские суды.  
В-третьих, в отличие от мусульманских оседло-земледельческих стран, где 
сословие  ходжа  (кожа)  занимали  видное  место  в  политической  системе 
общества и выполняли важные социально-регулятивные функции, в казахских 
жузах его представители не играли сколько-нибудь значимой социальной роли, 
ограничиваясь  поддержанием  культурно-бытовых  и  идеологических  традиций 
ислама  в  степи  [2].  В-четвертых,  слабое  распространение  канонов  ислама 
накладывало  определенный  отпечаток  на  религиозную  обрядность  и  на 
характер семейно-брачных отношений. В частности в казахской степи к XVIII 
в. отсутствовали культовые учреждения – мечети, медресе и т.д., не соблюдался 
пятикратный  ежедневный  намаз,  наряду  с  исламскими  религиозными 
праздниками продолжали отмечаться традиционные праздники календарного  и 
жизненного  циклов.  Значительно  отличались  роль  и  поведение  женщины  в 
казахском кочевом обществе. Даже в конце ХIX в. в этнографических заметках 
указывалось,  что  «…киргизские  девушки  пользуются  несравненно  большею 
свободой, чем татарские, хотя считаются магометанского вероисповедания, они 
показываются  в  народе  с  открытым  лицом,  и  при  весенних  перекочевках  и 
различных праздниках участвуют в играх с молодежью» [3]. Слабо был развит 
в казахском обществе и институт многоженства. 
В  конечном  итоге,  по  мнению  ряда  исследователей,  на  протяжении  XVII-
XVIII  в.  «ислам  не  раскрыл  в  полной  мере  духовный  и  интегрирующий 
потенциал  в  среде  казахов-кочевников,  не  создал  предпосылок  формирования 
этносоциальной общности, не уничтожил родоплеменные институты и вместе с 
ними ―родовое‖ сознание» [4].  
В  процессе  военно-экономической  колонизации  территории  казахских 
жузов,  Российская  империя  вплоть  до  70-х  гг.  XVIII  в.  мало  интересовалась 
внутренними  социальными  проблемами  казахского  общества,  в  том  числе  и 
вопросами  его  религиозности.  Ситуация  изменилась  в  связи  с  разгром 
Джунгарского ханства в середине XVIII в. и последовавшим урегулированием 
пограничных вопросов между Россией и Китаем. Эти события способствовали 
началу  интеграционных  процессов,  связанных  с  вовлечением  казахов  в 
политико-правовое пространство Российской империи. В рамках нового курса 
правительство стало использовать огромный арсенал методов и средств, одним 
из  которых  являлась  религиозная  составляющая,  направленная  на 
социокультурную инкорпорацию кочевников. 
Вместе  с  тем,  изменение  позиций  государства  к  вопросам  религиозного 
развития казахского общества, произошедшее в 70–80-е гг. XVIII в.,  во многом 

96 
 
определялось  трансформацией  общего  курса  империи  в  отношении  ислама.  В 
период  правления  Екатерины  II  был  провозглашен  принцип  веротерпиости.  В 
его  рамках  получило  признание  право  мусульман  империи  на  религиозную 
самобытность, произошло включение исламских институтов в общеимперскую 
структуру  [5].  Таким  образом,  «постепенно  оформлялся  (концептуально  и 
институционально)  основополагающий  принцип  имперской  политики  – 
неизменное  требование  от  подданных  лояльности  "центру"  при  готовности 
последнего  признавать  определенную  "культурно-религиозную  автономию" 
нерусских народов» [6]. 
В  отношении  казахского  населения  вектор  религиозной  политики империи 
изменился в сторону административного распространения ислама.  Закрепление 
его позиций в степи должно было способствовать интеграции населения степи в 
состав  империи.  Предполагалось,  что  строительство  мечетей  для  публичной 
молитвы  привлечет  «…прочих  в  близости  кочующих  или  обитающих  на 
границах  наших,  а  сие    может  послужить  со  временем  к  воздержанию  их 
своевольства лучше всяких строгих мер» [7].  
Кроме этого, исламизация должна была снизить межэтнические разногласия 
в вопросах землепользования между поволжскими мусульманскими народами – 
башкирами, татарами с одной стороны, и казахами Младшего жуза с другой [8]. 
И, наконец, распространение монотеизма в форме ислама в казахском обществе 
мыслилось  как  масштабный  культуртрегерский  проект.  Считалось,  что 
привлекаемые  мечетями,  казахи  станут  чаще  посещать  русские  города  и  со 
временем  перейдут  к  оседлому  образу  жизни;  мечеть  должна  была  стать 
своеобразным  центром  притяжения,  вокруг  которого  могло  бы  в  степи 
образоваться казахское сообщество или целое поселение. В дальнейшем, через 
ислам казахское общество предполагалось привести к православию.  
Для реализации проекта духовные дела казахов-мусульман были переданы в 
компетенцию  Оренбургского  мусульманского  духовного  собрания  –  органа 
управления  мусульманами  Азиатской  части  России,  созданного  в  1788  г. 
Распространение  идеологии  ислама  было  возложено  на  татарских  и 
башкирских  мулл,  которые  активно  развернули  свою  миссионерскую 
деятельность  в  степи  [9].  В  приграничной  с  Южной  Сибирью  зоне,  в 
Семипалатинской,  Петропавловской  и  Омской  крепостях  были  построены 
первые исламские культовые учреждения – мечети. 
Однако,  в  целом  административное  воздействие  на  религиозное  сознание 
кочевников  не  принесло  ожидаемых  результатов.  На  протяжении  первой 
половины 
XIX 
в. 
традиционное 
казахское 
общество 
оставалось 
индифферентным  к  исламской  составляющей  своего  быта,  продолжало 
регулировать  социальную  сферу  нормами  адата,  который  исключал  действие 
многих  норм  мусульманского  права  и  влиял  на  его  отдельные  ритуальные 
стороны.  Важной  причиной  низкой  эффективности  религиозной  реформы 
Российской империи явилось то, что проводниками ислама в степи выступили 
муллы  –  представители  татарского  и  башкирского  народов,  с  которыми  у 

97 
 
казахского этноса были достаточно сложные отношения. 
Со второй половины XIX в. позиция правящих кругов Российской империи 
к  проблеме  «российского  ислама»  подверглось  серьезной  трансформации. 
Важнейшим  внешнеполитическим  фактором,  выступившим  причиной 
концептуальных  изменений  государственного  курса  в  этом  вопросе  стало 
расширение  границ  империи  и  включение  в  ее  состав  территорий  со 
значительным по численности мусульманским населением (Кавказ, Казахстан, 
Туркестан).  Завершение  присоединения  Юго-Восточного  Казахстана  и  захват 
Кокандского  ханства  привели  к  увеличению  протяженности  российской 
границы с китайской провинцией Синьцзян. В 1864–1871 гг. здесь прокатилась 
волна  антицинских  мусульманских  восстаний,  активными  участниками 
которых  выступили  казахи,  в  том  числе  казахи  –  российские  подданные, 
откочевавшие в Китай.  
Российские власти были весьма обеспокоены событиями, происходящими в 
Синьцзяне,  не  без  основания  опасаясь,  что  волнения  перекинуться  в  пределы 
империи, и будут поддержаны, прежде всего, казахами-мусульманами. В разгар 
волнений,  в  1865  г.,  военный  губернатор  Семиреченской  области  
Г.А. Колпаковский писал начальнику штаба Сибирского корпуса А. Кройерусу: 
«Казахи  находятся  в  напряженном  выжидательном  положении,  готовые 
броситься  при  первой  возможности  на  сторону  инсургентов  (участников 
восстания  –  Ю.Л.),  говоря,  что  настало  время  мусульманского  величия.  Все 
противное мусульманской религии истребляется… В Кульджинской фактории 
церковь  наша поругана, на ней более двух  недель развивалось  мусульманское 
знамя» [10].   
Серьезные  последствия  для  судьбы  российского  ислама  имела  и  весьма 
неудачная для  России Крымская кампания  1853-1856  гг.,  которая  значительно 
ослабила позиции империи в «восточном вопросе». Ее результатом явился рост 
антироссийской  пропаганды  среди  мусульман  Крыма,  Поволжья,  Кавказа  и 
усиление агитации в пользу турецкого султана. 
В  результате  у  определенной  части  правящих  кругов  империи  стало 
формироваться  негативное  восприятие  российского  ислама,  подъем 
национального  сознания  и  общественно-политической  активности  мусульман 
империи  стал  рассматриваться  как  фактор,  «способствующий  соединению 
национального  и  конфессионального  самосознания  восточных  народов  и 
порождению угрозы территориальной целостности империи» [11]. 
Новые  тенденции  правительственного  курса  в  отношении  мусульманских 
народов страны, безусловно, отразились на содержании религиозной политики 
государства  в  казахской  степи.  Так,  во  Временном  положении  об  управлении 
Оренбургским  и  Западно-Сибирским  генерал-губернаторствами  1868  г., 
духовные  дела  казахов  изымались  из  компетенции  Оренбургского 
мусульманского  духовного  собрания,  их  заведование  передавалось  местным 
муллам,  избираемым  из  представителей  местной  этнической  среды  и 
утверждаемым местным начальством. Они подчинялись общему Гражданскому 

98 
 
управлению Министерства внутренних дел. Разрешалось иметь не более одного 
муллы  в  волости.  Таким  образом,  деятельность  татарских  мулл  в  казахской 
степи  запрещалась,  звание  указных  мулл,  назначаемых  на  должность 
Оренбургским  мусульманским  духовным  собранием,  было отменено.  Брачные 
и семейные дела казахов были изъяты из ведения мусульманского духовенства 
и подчинены традиционному народному суду биев [12]. 
В  утвержденном    25  марта  1891  г.    Положении  об  управлении  Степным 
генерал-губернаторством  к  исполнению  религиозных  обрядов  допускались 
лица, даже не признанные официально духовными. Обязанности мулл не были 
определены,  что  лишало  их  статуса  представителей  органов  управления,  а, 
следовательно, и былой социальной значимости. Муллы также отстранялись от 
ведения метрических книг, от рассмотрения брачных и семейных дел, обязаны 
были  выплачивать  налоги  и  нести  повинности  наравне  с  остальным 
населением.  Закон  предусматривал  наказание  мулл  за  вмешательство  в 
названные выше дела, как за самовольное присвоение власти.  
Ст.  99  Положения  1891  г.  регулировала  правила  строительства  мечетей  в 
Степном крае. Их возведение разрешалось в Акмолинской и Семипалатинской 
областях  Степным  генерал-губернатором,  в  Семиреченской  области  – 
Туркестанским  генерал-губернатором,  а  в  Уральской  и  Тургайской  – 
Министром  Внутренних  дел.  Допускалось  сооружение  не  более  одной  мечети 
на  волость.  Мечети  и  школы  при  них  должны  были  содержаться  за  счет 
добровольных  пожертвований,  дотаций  из  государственной  казны  для  их 
функционирования не предполагалось [13].  
Вся  данная  совокупность  мер  диктовалась  политическими  соображениями 
«…с  целью  возможного  ослабления  мусульманской  пропаганды  в  степи  и 
разрыва духовной связи магометан, проживающих внутри империи с кочевым 
киргизским  населением,  где  магометанство  находиться  еще  в  весьма  слабом 
развитии» [14]. 
Однако  предпринятые  государством  решительные  меры,  направленные  на 
ограничение  сферы  распространения  ислама  в  степи  и  вычленение  казахского 
общества  из  общероссийского  мусульманского  движения,  имели  обратные 
эффект.  С  80-х  гг.  XIX  в.  резко  возросло  количество  обращений  со  стороны 
казахского  населения  в  Департамент  духовных  дел  иностранных  исповеданий 
Министерства  внутренних  дел  с  просьбами  о  «назначении  для  него  особого 
Муфтията  и  об  учреждении  при  нем  Духовного  собрания»  [15].    Наиболее 
активно  казахи  стали  настаивать  на  реализации  данной  идеи  в  период 
революции 1905–1907 гг., провозгласившей, как известно, свободу отправления 
религиозных культов. Так, например, в этот период мулла Акмолинской мечети 
№ 1 Абдрахман Аюпов разослал письма волостным управителям Акмолинской 
области  с  предложением  составить  соответствующие  приговоры  и  собрать 
деньги  на  расходы  по  ходатайству  «об  учреждении  проектируемых 
должностей»[16].  В  1905  г.  в  г. Кокчетаве  было  возбуждено  уголовное  дело в 
отношении  муллы  Таласова  и  его  помощника  Кощегулова,  которые  также 

99 
 
призывали  открыть  для  казахов  специальное  религиозное  управление  – 
Муфтият.    Они  «проводили  беседы  и  распространяли  прокламации»  в 
результате  чего  «религиозное  движение  под  влиянием  агитации  охватило 
значительную массу киргизского населения в Петропавловском и Кокчетавском 
уездах» [17].  
На рубеже XIX–XX  в. в казахской степи развернулось массовое движение 
по  строительству  мечетей  и  открытию  духовных  школ  при  них.  Данный 
процесс  регламентировался,  как  указывалось  выше,    в  Степном  крае 
Положениями об управлении 1868 и 1891 гг., по которым разрешалось иметь не 
более  одной  мечети  волости.  Проект  Положения  об  управлении  в 
Семиреченской  и  Сыр-Дарьинской  областях  1867  г.  не  касался  религиозных 
вопросов  и  не  вторгался  в  эту  сферу  жизни  местного  населения.  И  только  с 
октября  1893  года,  когда  на  Семиреченскую  область  было  распространено 
действие  Положения  об  управлении  в  Степных  областях  25  марта  1891  г.  
процесс строительства новых культовых заведений стал определяться ст. 97-99 
указанного Степного положения. 
В 80-е гг. в Российской империи был принят Строительный устав, в рамках 
которого  были  упорядочены  правила  и  процедуры  получения  разрешения  на 
строительство  любых  объектов,  в  том  числе  культовых.  Для  сооружения 
построек  последнего  типа  (православных,  исламских  и  т.д.),      мусульманское 
общество  (несколько  казахских  аулов  или  волость)  должно  было  представить 
приговор,  по  которому  оно  обязывалось  за  собственные  средства    возвести 
мечеть и содержать при ней муллу, а также представить в областное правление 
проект  мечети,  подписанный  областным  архитектором  с  приложенной  сметой 
расходов на строительство. С собранными документами общество обращалось  
к  губернатору  области  с  ходатайством  о  разрешении  строительства  мечети. 
Военный  губернатор  делал  свое  заключение  о  законности  ходатайства  –  как 
правило,  в  нем  содержалась  информация  о  полноте  предоставленных  по 
номенклатуре  документов  и  заключение  о  правомочности  обращения,  т.е. 
отсутствии  в  волости  на  момент  подачи  прошения  мечети.  Затем  документы 
направлялись в Департамент духовных дел иностранных исповеданий МВД где 
их  обязаны  были  рассмотреть  по  действующему  законодательству  в  течение 
трех месяцев и дать ответ. 
Несмотря  на  стремление  правительства  сдерживать  процесс  строительства 
мечетей в казахской 
 степи,  формальных  препятствий  к  удовлетворению 
ходатайств мусульманских обществ, как правило, не было. Поэтому, обязанное 
действовать  в  рамках  закона,  МВД,  в  подавляющем  большинстве  случаев 
удовлетворяло  их  просьбы.  Это  привело  к  небывалому  росту  количества 
мечетей  в  степи.  Так,  например,  в  г.  Туркестане  в  1864  г.  насчитывалось  20 
мечетей,  в  1910  г.  их  было  уже  41;  в  г.  Чимкенте  в  1868  г.  насчитывалось  18 
мечетей,  в  1910  г.  –  36.  В  Перовске  в  1910  г.  действовало  4  мечети,  в 
Казалинске – 5, в Аулие-Ате – 21 [18]. В Семиреченском уезде, включавшем г. 
Пржевальск  и  Пишпек,  к  1912  г.  имелось  228  мечетей  [19].  В  Уральской 

100 
 
области в 1912 г.  разрешение на строительство мечети получили 15 волостей, в 
Тургайской  области  –  11  волостей  [20];  в  1915  г.  –  в  Уральской  области  –  6, 
Тургайской – 7 волостей [21].  
Как правило, при построенных мечетях сразу же открывались и начальные 
школы – мектебы. Например, в 1886 г. в Семиреченской области Степного края 
среди  оседлого  мусульманского  населения  функционировало  144  мектеба  с 
общим  количеством  учащихся  4552.  В  г.  Верном  и  Копале  таких  школ 
насчитывалось  пять.  У  казахов-кочевников  области  под  руководством 
переходящих из волости в волость мулл, преимущественно из татар, обучалось 
4670  человек.  В  Семипалатинской  области  при  мечетях  в  1886  г. 
функционировало  15  мектебов:  13  –  в  городах  области  и  2  –  в  татарских 
деревнях, с общим количеством учащихся 798 человек [22]. По сведениям Б.М. 
Расулова, в 1908 г. на территории Туркестанского генерал-губернаторства было 
268  медресе,  из  них  44  –  в  Сырдарьинской,  10  –  в  Семиреченской  области, 
населенных преимущественно казахским кочевым населением [23]. 
С  развитием  исламских  институтов  и  мусульманского  образования  в 
Степном  крае  и  Туркестане  все  большее  значение  в  духовной  жизни  казахов 
стало играть паломничество к святым местам. Этому во многом способствовала 
деятельность  турецких  эмиссаров,  которые  оказывали  за  умеренную  плату 
услуги  по  организации  поездок  в  Мекку  и  Медину  –  фрахтовали  суда, 
организовывали  паломнические  группы,  покупали  билеты  и  сопровождали 
паломников по всему маршруту.  
Процедура 
получения 
разрешения 
на 
паломничество 
казахами-
мусульманами  осуществлялась  в  рамках  общеимперского  законодательства, 
получившего  детальную  разработку  в  70-е  гг.  XIX  в.  Они  должны  были 
предоставить  уездному  начальнику  свидетельство  об  отсутствии  денежных  и 
налоговых  долгов  перед  областной  администрацией,  а  также  долгов  перед 
частными  лицам,  об  отсутствии  судимости.  Далее  трое  надежных  свидетелей 
должны  были  дать  письменное  подтверждение  о  том,  что  отъезжающий 
ежемесячно  оплачивает  налог,  что  он  в  состоянии  обеспечить  семью,  которая 
остается  без  него  на  некоторое  время,  оплатить  проезд.  Свидетели  должны 
были также взять на себя обязанность погашения  долгов паломника, в случае, 
если  он  задолжает  в  дороге.  После  соблюдения  этих  требований  и  получения 
разрешения  от  уездного  начальника,  ходатай  обращался  к  военному 
губернатору  области  для  получения  билета.  В  свою  очередь,  военные 
губернаторы областей Степного и Туркестанского  генерал-губернаторств один 
раз  в  четыре  месяца  представляли  отчет  генерал-губернатору  о  количестве 
выданных билетов. 
 В  80-х.  XIX    в.  сложились  основные  маршруты  паломничества  в  Мекку: 
через  Закавказье  и  Северную  Персию,  Среднюю  Азию  и  Афганистан  и  из 
портов  Черного  моря.  В  зависимости  от  маршрута  сумма  расходов  на  дорогу, 
получения  паспорта  и  визы  составляла  от  100  до  300  рублей.  Мусульманское 
население  Туркестана,  как  правило,  следовало  к  святым  местам  по  второму 

101 
 
направлению,  через  Самарканд  и  Бухару  на  Афганистан,  с  проездом  от 
Пешавера  до  Бомбея  по  железной  дороге  и  далее  по  морю  до  Аравии.  Столь 
длительный  и  тяжелый  маршрут  передвижения  паломники  этого  региона 
выбирали потому, что, «не смотря на всю продолжительность его, дороговизну 
и  трудность»  он  давал  возможность  «обхода  всех  паспортных  требований»  и 
посещения  по  пути  следования  г.  Мазари-Шерифа,  где  находилась  одна  из 
мусульманских  святынь  –  «гробница  зятя  пророка  Мухаммед-Алия,  обладаю-
щего,  по  сказанию  мусульман,  чудодейственною  силою  исцелять  слепых  и 
немых» [24]. 
Казахи  Степного  края  по  сообщению  Тургайского  военного  губернатора 
выбирали  третий  маршрут  проезда  к  святым  местам  –  через  порты  Черного 
моря в Турцию. При этом, как правило, они также нарушали правила хаджа, не 
оформляя  заграничных  паспортов,  и  ограничивались  лишь  тем,  что  брали  «у 
своих волостных управителей билеты на  отлучку в пределах Империи и затем 
направлялись,  чаще  всего  в  Одессу».    Здесь  они,  как  писал  губернатор, 
«неизвестно  почему  беспрепятственно  получали  заграничные  паспорта»  и 
отправлялись к святым местам. 
Правящими  кругами  Российской  империи  рост  числа  поездок  к 
мусульманским святым местам среди казахского населения рассматривался как 
нежелательная    тенденция.  Считалось,  что  в  результате  проездки  казахи 
«заражались  мусульманским  фанатизмом»  и  начинали  влиять  «на  народную 
массу  лиц»  «растлевающе,  так  как  известно,  что  своими  дикими  и 
чудовищными  рассказами  о  священных  местностях  Аравии  они  расстраивают 
воображение простых невежественных киргиз и поселяют в них то религиозное 
настроение, которое при благоприятных условиях весьма легко может перейти 
в  фанатизм»  [25].  Считалось,  что  после  посещения  святых  мест  паломники 
попадали  под  религиозное  влияние  Турции  и  становились  ее  агентами, 
распространяя  по  возвращении  на  родину  антироссийские  лозунги  и  лите-
ратуру. Значительная часть паломников предпочитала вообще не возвращаться, 
поощряя тем самым движение российских мусульман к переселению в Турцию, 
особенно получившее развитие на рубеже XIX–XX вв. среди крымских татар.  
Важно  отметить,  что  помимо  охранительных  мер,  направленных  на 
пресечение распространения паломнического движения в казахской степи, его 
регламентация со стороны государства объяснялась и сугубо прагматическими 
целями.  Путешествие  паломников  к  святым  местам  проходило  по  странам  и 
регионам  с  низким  уровнем  развития  медико-санитарных  норм  и  правил, 
организация их быта в местах концентрации также оставляла желать лучшего. 
Поэтому очень часто возвратившие на родину из поездки паломники привозили 
с собой инфекционные заболевания. 
 Этими  обстоятельствами  во  многом  объяснялось  стремление    государства 
поставить  под  контроль  паломническое  движение  российских  мусульман 
посредством  введения  мер,  правил  и  процедур,  направленных  на  его 
упорядочение,  регламентацию.  Так,  в    1881  г.  специальным  законом  право  на 

102 
 
совершение  хаджа  предоставлялось  лицам,  которые  получили  для  этого 
официальное  разрешение  государственных  органов  и  заграничный  паспорт. 
Кроме этого, основной капитал паломников должен был составлять 20 золотников 
золота  или  140  золотников  серебра,  что  гарантировало  его  семей  в  случае  его 
невозвращения на родину из паломничества безбедное существование [26].   
В ноябре 1890 г. правила совершения паломничества мусульман Российской 
империи  к  святым  местам  изменяли  маршруты  передвижения  –  запрещался 
сухопутный путь через Аравию вследствие разразившейся там эпидемии чумы. 
В декабре 1900 г. определялись четкие маршруты паломничества, обслуживать 
которые  должны  были  только  российские  транспортные  кампании:  Русское 
пароходство  и  торговли  на  Черном  море  и  Общество  добровольного  флота. 
Отправление  пароходов  предусматривалось  из  Одессы  и  Батуми  в  Джидду. 
Сохранялась и сухопутная трасса из Баку через российско-персидскую границу 
Закавказья [27].  
С  начала  ХХ  в.  усложнялась  процедура  получения  разрешения  на 
паломничество  и  более  жестко  регламентировалось  поведение  паломников 
заграницей.  В  частности,  выдача  загранпаспортов    возлагалась  теперь  на 
губернское  правление,  вместо  волостного;  совершавшие  хадж  российские 
мусульмане обязаны были являться к консулу России в Константинополе для их 
регистрации;  российские  губернаторы  обязывались  два  раза  в  год  сообщать  в 
Константинополь  обо  всех  выданных  мусульманам  загранпаспортах;  вводились 
жесткие правила проживания российских паломников в Константинополе. После 
возвращения  на  родину  за  паломниками  устанавливался  административный 
контроль с целью пресечения религиозной пропаганды с их стороны.  
Динамику  процесса  паломничества  казахов-мусульман  во  второй половине 
XIX  –  начале  ХХ  в.  к  святым  места  установить  достаточно  сложно.  По 
сведениям  Н.  Лыкошина  в  конце  XIX  в.  «число  ежегодно  отправляющихся  в 
хадж мусульман обыкновенно колеблется, …число паломников в Чимкентском 
уезде  достигло небывалой цифры в 188 человек из одного уезда. Заслуживает 
внимание, что не одни только жители городов Чимкента и Туркестана, сплошь 
населенных  сартами,  двинулись  в  хадж  в  большом  числе  (62  человека),  но  и 
самые  отдаленные  кочевья  волости,  занятые  исключительно  киргизским 
(казахским  –  Ю.Л.)  населением,  дали  значительный  процент  религиозных 
паломников. Так, например, из Чуйской волости ушло в Мекку 20 человек, а из 
всех  волостей  уезда  насчитывается  126  паломников»  [28].  Эти  цифры 
фиксируются и для казахов западных регионов. Так, казахи Букеевской орде в 
конце  XIX  в.    совершали  паломничество  до  30  человек  в  год.  По  отчету 
Тургайского  военного  губернатора    в  1898–1899  г.  только  из  Кустанайского 
уезда хадж совершил 21 человек [29].  
В  начале  ХХ  в.  с  связи  со  строительством  Оренбургско-Ташкентской  и 
Западно-сибирской железных дорог паломничество для мусульман Степного  и  
Туркестанского  краев  открыло  еще  большие  возможности.  Дешевизна 
железнодорожных билетов до портов Черного моря сделала поездку к святым 

103 
 
местам доступной для менее зажиточных слоев казахского общества [30]. 
Рост  религиозного  сознания  и  консолидации  казахского  этноса  на  рубеже 
XIX–XX  в.  выразился  в  появлении  совершенно  нового  для  него  явления 
социальной жизни – создании мусульманских общественно-благотворительных 
организаций.  Мощный импульс  этому  процессу  дали  события  первой русской 
революции 1905-1907 гг. и утвержденный императором Николаем II Манифест 
о  свободе  вероисповедания,  предоставивший  народам  неправославного 
исповедания  широкие  возможности  для  сохранения  своей  религиозно-
культурной  самобытности.  В  постреволюционный  период  казахи  Кустаная, 
Актюбинска,  Семипалатинска,  Копала,  Верного  и  других  городов  Степного 
края  и  Туркестана  стали  подавать  заявления  в  Областные  правления  с 
ходатайствами о регистрации их мусульманских общественных организаций.  
Для  успешности  прохождения  процедуры  регистрации  необходимо  было 
предоставить  Устав  общества,  список  его  учредителей,  определить  юриди-
ческий адрес. Анализ Уставов данных обществ позволяет говорить о благотво-
рительно-просветительской  направленности  их  деятельности.  В  частности,  на 
средства обществ  предполагалось финансировать обучение юношей в высших 
учебных  мусульманских  заведениях  России  –  медресе,  выплачивать  им 
стипендии,  издавать  литературу  и  периодические  издания  богословского 
содержания, финансировать строительство мечетей в казахской степи и т.д. 
Таким образом, все попытки государства, предпринятые во второй половине 
XIX  –  начале  ХХ  в.  и  предполагающие  создание  системы  сдержек  и 
противовесов распространению ислама в Степном крае имели обратный эффект 
и  простимулировали  исламизацию  казахского  общества.  Рост  популярности 
данной  религиозной  системы  среди  казахов  в  это  период  объяснялся,  на  наш 
взгляд,  рядом  обстоятельств.  Но  главным  является  то,  что  ограничительные 
мероприятия  России  в  развитии  исламских  институтов  в  степи  совпали  по 
времени с реформами, направленными на интеграцию ее населения в политико-
правовое  и  социально-экономическое  пространство    Российской  империи.  В 
результате  в  казахском  обществе  началась  глубокая  трансформация 
традиционной системы жизнеобеспечения,  патриархально родовых институтов 
и формирования новых социальных структур и отношений.  
Оказавшись  в  кризисной  ситуации,  казахский  этнос  был  вынужден 
активизировать 
внутренние 
адаптационные 
и 
защитные 
механизмы, 
выразившиеся  в  процессах  этнической  консолидации,  росте  этнического 
самосознания  и  появлении  представления  о  собственной  монолитности  и 
обособленности.  Крестьянская  колонизация  региона  в  пореформенный  период  и 
распространение  институтов  Русской  православной  церкви  углубили  данную 
тенденцию  и  привели  к  четкому  противопоставлению  казахов-«себя»  русским-
«чужим».  В  кардинально  изменившихся  условиях  жизни  важной  посылкой 
формирования  у  казахского  народа  нового  образа  «себя»  выступило  четкое 
представление о единстве с тюркско-мусульманским миром Российской империи. 
Именно  поэтому  в  процессе  этнической  консолидации  казахского  общества  на 

104 
 
рубеже  XIX-XX  вв.  религиозная  составляющая  оказалась  доминантной,  а  ислам 
достаточно быстро и прочно занял лидирующие позиции в его духовной жизни.  
Литература 
1.  Милославский  Г.В.  Интеграционные  процессы  в  мусульманском  мире. 
М., 1991. С. 24–25. 
2.  Ерофеева  И.В.  Родословные  казахских  ханов  и  кожа.  XVIII–XIX  вв. 
Алматы, 2003. С. 31–32. 
3.  Царская 
колонизация  в  Казахстане  (по  материалам  русской 
периодической печати XIX в.) Алматы: Рауан, 1995. С. 300. 
4.    Ушаков  В.Н.  Политический  ислам  в  Центральной  Азии.  М.  –  Бишкек, 
2005. С. 45. 
5.    Дякин В.С. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (XIX 
– начало ХХ вв.). СПб., 1998. С. 16.  
6.  Курныкин  О.Ю.  Исламский  фактор  в  «империостроительстве»  России  // 
Центральная Азия и Сибирь / научные чтения памяти Е.М. Залкинда. Барнаул, 
2003. С. 124. 
7.  Добромыслов.  А.И.  Тургайская  область.  Исторический  очерк.  Оренбург, 
1898. С. 164. 
8.  Первые  указы,  запрещающие  казахам  занимать  междуречье  Урала  и 
Волги,  были  изданы  в  середине  XVIII  в.  Казахи  считали  эти  указы 
необоснованными,  поскольку  в  предшествующее  время  –  XVI–XVII  вв.  – 
данный регион занимали кочевья ногайцев, участвовавших в этногенезе казахов 
и ставших ядром родовых подразделений Младшего жуза.  
9.  Г.  Султангалиева,  изучавшая  место  и  роль  татар  в  распространении 
ислама  среди  казахов-кочевников,  отмечала,  что  в  течение  1800–1820  гг.  
Оренбургским  губернским  правлением  сюда  было  назначено  из  третьего 
мещеряцкого  кантона  пять  мулл,  а  из  девятого  башкирского  кантона  – 
семнадцать.  В  тоже  время  определить  точное  число  мулл,  выехавших  для 
проповеди  канонов  ислама  в  казахскую  степь,  представляется  затрудни-
тельным,  поскольку  оренбургское  губернское  правление  не  владело  механиз-
мом  контроля  за  их  назначением  и  передвижением.  /  Султангадиева  Г. 
«Татарская»  диаспора  и  конфессиональные  связи  казахской  степи  (XVIII–XIX 
вв.) // Вестник Евразии. 2000.  №. 4 (11). С. 25. 
10.  Цит.  по:  Моисеев  В.А.  Россия  и  Китай  в  Центральной  Азии.  Барнаул: 
изд-во Азбука, 2003. С. 70–71. 
11.  Ремнев  А.  В.  Татары  в  казахской  степи:  соратники    и  соперники 
Российской империи // Вестник Евразии. М., 2006. № 4. С.7. 
12.  Рыбаков  С.Г.  Устройство  и  нужды  управления  духовными  делами 
мусульман  России  //  Ислам  в  Российской  империи  (законодательные  акты, 
описания, статистика) / Под ред. Д.Ю. Арапова. М., 2001. С. 271. 
13.  ЦГА Республики Казахстан. Ф. 25. Оп. 1. Д. 1383. Л. 32. 
14.  РГИА Ф. 821. Оп.8. Д. 602. Л. 21. 

105 
 
15.  Так, например, в 1888 г. группа казахских аксакалов во главе с ишаном 
Д.  Кошаковым  обратилась  с  письмом  к  Министру  внутренних  дел,  в  котором 
затрагивался  ряд  проблем,  связанных  с  религиозной  ситуацией  в  казахской 
степи. В частности, в письме указывалось, что «Временное положение» 1868 г., 
вводившее  в  степи  звание  указных  мулл  из  местной  этнической  среды,  на 
практике  делало  фактически  невозможным  реализацию  этого  положения, 
поскольку  назначавшиеся  на  должность  муллы  должны  были  в  рамках 
действующего  законодательства  соответствовать  определенному  образова-
тельному  цензу  –  сдавать  экзамены  на  знание  русского  языка  и  получать 
соответствующее  подтверждение  в  Оренбургском  мусульманском  духовном 
собрании.    Большинство  претендующих  на    эту  должность  казахов  не  знали 
русского  языка.  Кроме  того,  семейно-брачные  дела  казахов,  переданные  в 
компетенцию администрации, 
16.  РГИА. Ф. 821. Оп. 8. Д. 624. Л. 250–252 об. 
17.  РГИА. Ф. 821. Оп. 8. Д. 624. Л. 208–247. 
18.  Добромыслов  А.И.  Города  Сырдарьинской  области.  Казалинск, 
Перовск, Туркестан, Аулие-Ата, Чимкент, Ташкент, 1912. С. 97, 135–136.  
19.  Сабитов И. Мектебы и медресе у казахов. Алма-Ата, 1950. 
20.  РГИА. Ф. 821. Оп. 133. Д. 499. Л. 142–143 об. 
21.  РГИА. Ф. 821. Оп. 133. Д. 499. Л. 144–145. 
22.  ЦГА РК. Ф. 64. Оп. 1. Д. 290. Л. 142. 
23.  Расулов  Б.М.  Из  истории  мусульманских  мектебов  и  медресе  в 
Узбекистане  (конец  XIX  –  20-е  гг.  ХХ  вв.)  :  автореф.  дис.  …  канд.  ист.  наук. 
Андижан, 1996. 18 с. 
24.  РГИА. Ф. 821. Оп. 133. Д. 500. Л. 67об. 
25.  ЦГА РК. Ф. 25. Оп. 1. Д. 561. Л. 43–46об. 
26.  РГИА. Ф 821. Оп. 8.  Д. 1174. Л. 128–129об. 
27.  Тихонов  А.К.  Католики,  мусульмане  и  иудеи  Российской  империи  в 
последней четверти XVIII – начале ХХ в. Спб., 2008 С. 248. 
28.  Цит. по: Мухтарова Г. История казахского хаджа // Наш мир. 2007. 30 авг. 
29.  ЦГА РК. Ф. 25 Оп. 1. Д. 338. Л.41. 
30.  РГИА. Ф. 821. Оп. 133. Д. 458. Л. 85–93об. 
 
ӘОЖ 94(574) 
Смағҧлова С.О. 
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Алматы қ. 
adep_s68@mail.ru
 
 
КЕҢЕСТІК БИЛІК ЖӘНЕ ҚУҒЫНДАЛҒАН АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ 
 
ХХ  ғасыр  басында  қазақ  қоғамында  саяси  кҥреске  шыққан  ҧлт 
зиялыларының  әрбір  қадамы  патша  ҥкіметі  тарапынан  бақылауға  алынып, 
ҥкімет саясатына қарсы шыққандар қуғындалып, алдына айыппҧл салынса, «аса 

106 
 
қауіпті»  атанғандардар  ҧзақ  мерзімге  басқа  ӛнірге  жер  аударылды  немесе 
абақтыға  қамалды.  Ҧлтымыздың  алдыңғы  қатарлы  зиялылары  Ә.  Бӛкейханов, 
А.  Байтҧрсынов,  М.  Дулатов,  Ж.  Ақбаев  және  т.б.  патша  ҥкіметінің    жҥргізіп 
отырған  отарлау,  қоныстандыру,  орыстандыру  саясатына  қарсы  шығып, 
мерзімді 
баспасӛзге 
мақалалар 
жариялап, 
патша 
атына 
ҥндеухат 
ҧйымдастырғаны ҥшін тҥрлі жазаларға тартылды.  
Кеңестік жҥйе  орнағаннан кейін бҧрынғы алашордашыларды қудалау одан 
әрі жалғасты. Негізінен алашордашыларға 1919 ж. 4 сәуіріндегі және 1920 ж. 15 
кӛкектегі    бҥкілодақтық  Орталық  Атқару  комитетінің  қаулыларымен  кешірім 
жарияланып,  олардың  кӛпшілігі  мемлекет  қызметіне  тартылып,  коммунистік 
партия  қатарына  ӛткен  болатын.  Дегенмен  де  ҥкімет  тарапынан  оларға  деген 
сенімсіздік  басым  болды.  Сондықтан  алаш  қайраткерлерінің  қызметіне 
кҥдікпен қарап, әрбір істері жіті тексеріліп отырды.  
Ҧлт  зиялысы  А.  Байтҧрсынов  1920  ж. 17  мамырында  В.И.  Ленинге  жазған 
хатында  кеңес  ҥкіметінің  қазақ  интеллигенттеріне  әлі  сенімсіздікпен  қарап 
отырғандығын  айқын  айтқан  болатын.  «...  қазақтардың  арасында  халық  сенім 
артатын,  қателесетін  де,  адасатын  да,  бірақ  ӛз  елінің  игілігі  мен  табысын 
ешқашанан  сатпайтын  интеллигент  тобының  барлығын»  жаза  келе,  орыс 
пролетариаты қазақтардың сеніміне осы қазақ зиялылары арқылы кіретіндігін, 
ол  ҥшін  кеңестік  билік  оларға  сеніммен  қарау  қажеттігін  білдірді.  
А.  Байтҧрсынов  қазақтардағы  басты  қиындық  олардың  кешегі  қанаушыларға 
сенбесе,  ал  кеңестік  билік  кешегі  ӛздерінің  қарсыласына  сенімсіздікпен 
қарайтындығын,  оның  себебін,  «интеллигенттер  кеңестік  жҥйені  бірден 
мойындап,  большевиктердің  соңынан  ермеді,  революцияға  дайындықсыз 
болғандықтан, тәуекелге баруға қорықты» деп тҧжырымдаған [1].  
Шындығында  да  Алаш  зиялыларына  деген  сенімсіздік  оларды  қызметтен 
шектеді.  1920  жылдың  2  маусымында  Пестковскийдің  қол  қоюымен  қазақ 
облбюросы  Ж.  Досмҧхамедов  басқарған  Батыс  Алашорда  ҥкіметінің 
мҥшелерінің  арасынан  қызметке  жарамдыларды  ғана  таңдап,  ал  қалғандарын 
белгілі уақытқа мҥлдем оқшаулау керектігі жӛнінде қаулы қабылданды [2]. 
Қыркҥйек  айында  қазақ  облбюросына  қазақ  интеллигенциясы    арасында 
тҥрлі  саяси  ағымдардың  барлығы  жӛнінде  мәлімдеме  тҥсті.  Оның  бірі 
шовинизмен  араласқан  ҧлтшылдықты  кӛксеген  ағым  болса,  екіншісі 
интернационалдық  рухтағы  коммунистердің  бағыты.  Кеңес  ҥкіметі  тҧсында 
Ҧлтшылдықты  кӛксеген  бағыттағы  бҧрынғы  Алаш  партиясының  мҥшелері  
ақгвардияшы  бандылармен  бірігіп,  кеңестік  жҥйені  жақтаушыларды  аяусыз 
қырғынға  ҧшырауда.  Қулықпен  партия  қатарына  ӛтіп  алып  іріткі  салуда 
делінді. Бҧлардың қатарынан Бӛкей облысындағы Орда ҧйымына патша ҥкіметі 
тҧсында  ірі  қызмет  атқарған  Батырхайыр  Ниязов,  Мәжит  Шомбалов,  Досғҧл 
Темірәлиевтер  аталып,  оларға  барлық  саяси  жҧмысты  ӛз  қолдарына  алмаққа 
бекініп, кеңес жҧмысына кедергі келтіріп отыр деген айып тағылды. Тез арада 
осындай элементтерден партия қатарын тазарту керектігі келтірді [3].  
 1920  ж.  20  қазанында  халық  комиссарлар  кеңесінің  қаулысында  бҧрынғы 

107 
 
Алашорда ҥкіметін жақтаушылар қуғындауға тҥспейтіндігі айтылған болатын [4].   
Дегенмен  кеңестік  билік  «алашордашылар  кеңес  ҥкіметін  қҧлатуға  әрекет 
жасауы  мҥмкін»  деген    кҥдіктен  арылмады.  Керісінше  мемлекет  қызметіне 
тартылған алаш мҥшелерінің сыртынан астыртын бақылау орнату, қызметтерін 
тексеру сияқты тәсілдер кеңінен қолданды.  
Ҥкімет  бҧрынғы  алашордашылардың  мемлекеттің  жауапты  қызметте 
отыруынан  қауіптеніп,  олардың  саяси  ықпалының  коммунистер  арасына 
жайылып  кетуі  мҥмкін  деген  қорқынышта  болды.  Бастапқы  кездерде  бҧл 
мәселе  ашық  тҥрде  айтылмаса  да,  бірте-бірте  жаймен  ӛлкелік  партияның 
конференциялары  мен  жиналыстарында  қозғала  бастады.  1921  ж.  11-18 
маусымында  Орынборда  ӛткен  РК(б)П  Қазастан  облыстық  бірінші 
конференциясында 
Ҧлт 
мәселесіне 
орай 
Қазақ 
облбюросы 
мен 
Қазақобкомының  жауапты  (бірінші)  хатшысы  М.  Мырзағалиев  жасаған 
баяндамасында  «қылмыскер  алашордашылардың  қазақ  арасында  қызметке 
кірісуі қателік емес пе» деген сауал қойған [5].  
Алашордашыларды  қудалаудың  басталуы  20-шы  жылдары  партия  қатарын 
жат  элементтерден  тазарту  барысында  байқалды.  Мәселен,  1921  жылдың 
қарашасында  А.  Байтҧрсынов  партия  қатарынан  шығарылған.  Оған  бҧрынғы 
Алашорда  мҥшесі  болған,  әрі  партия  жиналыстарына  бармады,  уақытылы 
мҥшелік  жарна  тӛлемеді  деген  айыптар  тағылды.  А.  Байтҧрсынов    аудандық 
партия ҧйымына жазған ӛтінішінде бҧл айыптарды жоққа шығармайтындығын, 
бірақ оның ӛзіндік себебі барлығын  дәлелдеуге тырысты. Партия ҧйымы ӛзін 
партия  қатарына  қабылдарда  Алашорданың  бірден-бір  ҧйымдастырушысы 
болғандығын  білгендігін,  ал  партия  жиналысына  қатыспауының  себебі  қазақ 
оқулықтарын  жазуға  кӛп  кӛңіл  бӛліп,  осы  істі  маңызды  санағандығынан, 
жарнаны  уақытында  тӛлеу  партия  ісінде  ешқандай  да  маңызды  рӛл 
атқармайтындығын    тҥсіндіре  келе,  коммунистік  идеяға  қарсы  келетін 
әрекеттермен  партия  қатарынан  шығаруды  негізсіз  деп  санап,  бҧл  шешімді 
жоюды ӛтінді [6, 98-101-бб.].  
1922  жылы  19  ақпанда  Қазақстан  облыстық  екінші  партия  конференция-
сында  ҧлттық  мәселені  шешу  мәселесі  бойынша  сӛз  сӛйлеген  Авдеев  партия 
ҧйымында  алашордашылардың  жаңа  рухы  басым  екендігін,  «біз  оларды  емес, 
олар  бізді  пайданып  отыр»  деп  байбалам  салған  [7].  Бҧл  жерде  Қазақстанда 
болып  жатқан  қиыншылықтардың  шығу  себебіне  осы  алашордашылар  кінәлі 
деген де пікірлер туындағаны айдан анық.   
Мемлекеттік  қызметке  бҧрынғы  алашордашылардың  тартылуы  шынды-
ғында да партия қатарындағыларды мазасыздандырды. Мысалы, 1922 жылы 16 
қазанда  болған  Қазақ  облыстық  комитетінің  президиумы  отырысында  А. 
Кенжиннің Алашордадағы қызметі талдауға алынған [8].  
1922  жылдың  2  желтоқсанында  ӛткен  РК(б)П  Комитетінің  ӛкілдері  мен 
Торғай  уезінің  Атқару  комитетінің  тӛтенше  мәжілісінде  бҧрынғы  алашорда-
шыларды  жауапты  қызметтерден  аластату  мәселесі  қарастырылды.  Осындай 
шешімдерден  кейін  баспасӛздерде  бҧрынғы  алашордашылардың  кеңес 

108 
 
саясатына  аса  қауіптілігін  дәлелдей  кӛрсеткен  мақалалардың  жариялануына 
жол ашылды.  
Қҧпия  тҥрде  алашордашылардың  әрбір  басқан  қадамдары  бақыланды. 
Мемлекеттік  саяси  басқармасының  шығыс  бӛлімі  алашордашылардың  ҥстінен 
тҥрлі  мәліметтер  жинап  отырған.  Мәселен,  12  желтоқсандағы  мәлімдемеде  
Ә. Бӛкейханов 7  желтоқсанда Москваға Сталинге жолығуға жол жҥріп кеткен. 
Агенттің  айтуынша,  Бӛкейханов  Москвада  қалып,  Ҧлттар  жӛніндегі  Халық 
комиссариатында  қызметке  кіріспекке  бел  буған,  Ә.  Бӛкейхановтың  
алашордашылар  М.  Дулатов,  А.  Байтҧрсынов,  А.  Кенжин  және  т.б.  кездес-
кендігі де айтылды [9].  
1923 жылдың 1 қыркҥйегі мен 15 қараша аралығында Біріккен Мемлекеттік 
Саяси  басқарманың  (ОГПУ  –  С.С.)  қысқаша  мәліметінде  алашордашылардың 
кейбір кӛрнекті ӛкілдері экономикалық жағдайдың жайсыздығын пайдаланып, 
қазақ  жҧртшылығының  арасына барып,  кеңес  қҧрылысына  қарсы  ҥгіт-насихат 
жҧмыстарын жҥргізіп отырғандығы айтылды [10, 132-б.].  
1925  жылы  Қазақ  Ӛлкелік  партия  комитетіне  Ф.И.  Голощекин  хатшысы 
болып келгеннен кейін де ҧлт зиялыларын «жікшілдік» пен «ҧлтшыл» ретінде 
айыптау  ушыға  тҥсті.  1927-1929  жылдар  аралығында  қазақ  зиялыларының 
арасында ӛзіндік пікірі бар азаматтардың барлығы да «ҧлтшыл» деген айыппен 
қызметтен қуыла бастады. Олардың қызметінен кемшілік, қателік ізделінді.  
Мерзімді  баспасӛз  арқылы    сынды,  ӛзара  сынды  кҥшейту  мәселесі  қолға 
алынып,  ҧлтшылдарға  соққы  беру  науқаны  пәрменді  тҥрде  жҥргізіле  бастады. 
Нәтижесінде  бір-бірінің  сынын  әшкерелеген  материалдар  ҥзіліссіз  басылды. 
Сӛйтіп 20-жылдың соңында жоғарғы партиялық нҧсқау бойынша Мемлекеттік 
саяси басқарма (ГПУ) қоғамдағы «әлеуметтік жат топтарды» анықтап, оларды 
жаппай қамауға алуға қҧлшына кірісті. Әрбір  облыста, аудандарға ҥкімет ісіне 
қарсы  әрекет  етушілерді,  оның  ішінде  бҧрынғы  Алашордашыларға  ниеттес 
болғандарды  нақтылау  мәселесі  тапсырылып,  айқындалғандардың  ҥстінен 
қылмыстық іс қозғалды.  
1928  жылдың  наурызында  Донбастағы  Шахта  ісі    бойынша  «контррево-
люциялық ҧйым» әшкереленіп, 55 инженерлер мен техниктер қамауға алынып, 
оның бесеуі атылып, кӛпшілігі 10 жылға сотталды [11, 175-б.].  
 «Еңбекші  қазақ»  газетінің  1928  жылғы  11  нӛмірінде  Шахты  оқиғасының 
Қазақстанда  қайталанбауына  жол  берумеу  ҥшін  қырағылықпен  кҥресуге 
шақырды.  Ол  ҥшін  сын  мен  ӛзара  сынды  кҥшейту  маңызды  саналды.  Сын 
арқылы алашордашылардың ықпалынан туындаған топтар мен жіктердің халық 
арасындағы  «ҧлтшыл»  іс-әрекеттерін  тҥп-тамырларымен  тез  арада  қҧртуға 
болады деп сендірілді [12].  
Әшкереленген жіктер мен топтардың іс-әрекеттері алашордашылармен тығыз 
байланыста  болды деп мәлімделінді [13]. 1929 жылы Қазақ ӛлкелік комитеті мен 
БК(б)П  Ӛлкелік  Бақылау  комиссиясының  мҥшелерінен  арнайы  тексеру 
комиссиясы 
қҧрылып, 
К. 
Тоқтабаев, 
Ғ. 
Тоғжанов, 
А. 
Кенжин,  
Ә.  Байділдин  және  тағы  басқалардың  қызмет  барыстары  тексеріліп,  13 

109 
 
маусымында  ӛткен  мәжілістеоның  қорытындысы  айтылды.  Комиссия  жҧмысы 
барысында  Кәрім  Тоқтабаев  1917  жылы  Торғайдағы  Алашорда    бӛлімінің  белді 
мҥшесі болып, Ә. Бӛкейханов, М. Дулатовтармен бірге тығыз байланысты, 20-шы 
жылдары  «сәдуақасовшылар»  жігінде  болғандығы  айтылса,  ал  Аспандияр 
Кенжинге 1918-1919 жж. кеңес ӛкіметіне қарсы қарулы кӛтеріліс ҧйымдастырған 
Алашорданың  Торғай бӛліміндегі Әскери кеңестің белді мҥшесі [14], Әбдірахман 
Байділдинге алашордашыл «Бірлік» жастар ҧйымында болып, Колчак армиясына 
белсенді  кӛмектесті,  Ә.  Бӛкейхановпен  бірге  адъютант  есебінде  Уфа  мен 
Самарада  болған  демократиялық  мәжілістерге  Алашорда  отрядтары  ҥшін  қару-
жарақ  пен  әскери  киім-кешек  алу  ҥшін  қатысты,  1919  жылы  Сібірдегі  Колчак 
ҥкіметі  әскерінің  барлау  штабының  қызметкері  болды,  1924  жылға  дейін 
Алашорда  қайраткерлерімен  байланысын  ҥзбеді,  1925  жылдан  «садуақасов-
шылдық»  топқа  белсенді  қатысқандығы  айқындалды.  Тексеру  комиссия 
шешімімен аталған  зиялылар партия қатарынан шығарылды [15].  
Осы  жылдың  жаз  айының  ортасына  дейін  бҧл  комиссияның  тексеруіне 
ҥкімет орындарының жауапты қызметіндегі А. Бӛкейханов, Т. Жаманмҧрынов 
М. Жолдыбаев, А. Мусин, Т. Рысқҧлов, М. Саматов, А. Сейітов, А. Сейдалин, 
А.  Кенжин,  К.  Тоқтабаев,  Ӛтемісов,  Ӛмірғазин,  Х.  Ф.  Фазылбаев  және  тағы 
басқа  қайраткерлер  ілігіп,  бҧларға  бай,  тӛре,  билердің  тҧқымы,  Алашорда 
ҥкіметінің  қҧрамында  болған,  кейбіреулері  кеңес  ӛкіметіне  қарсы  шығып, 
большевиктерді қыруға қатынасқан деген айыптар тағылып, айтылған фактілер 
тексерілді.  Бҥлардың  кейбірі  партия  қатарынан  шығарылып,  жауапты 
жҧмыстардан аластатылды [16].  
Алаш мҥшелері тҧтқындалып, тергеліп, 1930 жылдың 4 сәуірінде 44 азамат 
жауапқа  тартылып,  тҥрлі  жазаға  кесілді.  Алаш  қозғалысының  белді  мҥшелері 
А. Байтҧрсынов, М. Дулатов, Х. Ғаббасов,  М. Есполов, Ж. Аймауытов, барлы-
ғы 20  адам бастапқыда ату жазасына кесіліп, ол ҥкім кейін  10 жылға концла-
гермен алмастырылды.   
1928-1930  жылдардағы  алаш  қайраткерлерін  жаппай  қуғындау  халықтың 
арасына ҥрей туғызып, ҥкімет билігіне сенімсіздікпен қарау орын алды.   
1931  жылдың  10  шілдесінде  Саясибюроның  шешімімен  1928  жылы 
айыпталып қуғындалған инженерлер мен техниктерге қатысты істі тоқтатылып,  
тез  арада  тҥрмедегілер  босатылып,  қайтадан  ӛз  орындарына    қызметке 
қабылдана  бастады.  Олардың  отбасына  қатысты  қойылған  шектеуліктер  
(мәселен, балаларын жоғары оқу орындарына қабылдамау және т.б.)  жойылды. 
Ендігі жерде  халкомның  сәйкес  келісімінсіз  тҧтқындауға  тыйым  салынды  [11, 
189-б.].    Бҧл  сәл  де  болса  ҥйрейлене  бастаған  халықтың  арасында    тыныштық 
әкелгендей болды. 
Уақытша  орнаған  тыныштықтың  артында  ҥлкен  дауыл  болары  анық  еді. 
Ҥкімет  алашордашылардың  ҥстінен  тағы  да  жат  әрекеттерді  іздестіріп,  
мерзімді  басылым  арқылы  әшкерелеу  науқанына  қайта  кірісіп,    алашордашы-
ларға  қарсы  жазылған  материалдар  жариялана  бастады.  Мәселен,  1932  жылы 
Асан  Сексенбайҧлы  Ташкентте  шығарған  «Орта  Азия  республикаларының 

110 
 
баспасӛзі 15 жыл социализм кҥресінде» атты кітабында 20-жылдардың басында 
алашордашылар кеңестік ҥкіметке қарсылық ҧйымдастырып, мерзімді баспасӛз 
арқылы  қарсы  шыққандығын:  «...қазақтан  шыққан  байшылдар  да 
(алашордашылар да) ескі Тҥркістанда (Тәшкенде) 1920 жылы қазақ тілінде «Ақ 
жол»  атты  газет,  «Шолпан»,  «Сана»  сияқты  кӛркем  әдебиет  журналын 
шығарып  тҧрды.  Бҧл  айтылған  газет-журналдар  кеңес  ӛкіметінің  баспасынан 
басылып,  кеңес  ҥкіметінің  ақшасының  кҥшімен  шығарылы,  олар  ӛз  тап-
тілектеріне, ӛз тап мақсаттарына пайдаланып, кеңес ҥкіметіне қарсы қойды.  
Бҧл газет-журналдар аты  шулы «алашордашылардың» ардақты ардагерлері 
Міржақып  Дулатҧлы,  Мағжан  Жҧмабайҧлы,  Қошке,  Досмҧхаметҧлы  Халел 
сияқтылар  басқарған»,  –  деп  келтіруі  [17,  16-б.].      оларға  қарсы  қудалаудың 
тағы  бір  науқаны  басталатынын  кӛрсетіп  берді.  Кітапта  келтіріген  «Сана» 
журналын  ҧйымдастырып,  шығарушы  Х.  Досмҧхамедовқа  «журналға  ҧлтшыл 
бағыттағы  алашордашылардың  мақалалаларын  жариялады»  деген  желеумен 
айып тағылды [18, 376-377-бб.].  
Алашордашыларға  мерзімді  баспасӛзді  кеңнен  ӛз  пайдасына  қолдануға 
тырысты  деген  де  айыптар  тағылған.  Ҧлтшыл  газет  атанған  «Ақжол»  газеті 
алашордашылардың  насихат  қҧралы  болды  делінуін  мҧрағат  қҧжаттары  да 
растайды. Газет партия мен ҥкімет тарапынан алашордашылар А. Байтҧрсынов, 
М.  Дулатов,  Ә.  Бӛкейханов,  М.  Әуезовтармен  тығыз  байланыста  болып, 
ҧлтшыл бағыттағы материалдарын жариялап отырды деп сыналған.  
1936 жылдан бастап бҧрынғы алаш қозғалысының қатарында болған ҥкімет 
пен партия қайраткерлері, жазушыларды айыптау одан әрі ӛрши тҥсті. Ӛлкелік 
партия  комитеттерінің  мәжілістерінде  алашордашылардың  қателіктері 
әшкереленіп,  олардың  ҥкімет  ісіне  қарсы  астыртын  әрекеттері  ҥшін  жаза 
қолдану  мәселесі  де  кӛтеріле  бастады.  «Ҧлтшылдыққа»  қарсы  кҥресу 
барысында  ҥкімет  тарапынан  арнайы  тапсырмалар  беріліп,  «ҧлтшылдарды» 
әшкерелеуге барлық кеңес азаматтарын белсене кірісуге шақырды. Бҧл «ӛзіңді 
ӛзің  әшкереле»,  «ӛзі  қателігіңді  мойныңа  ал»  дегенді  нҧсқап  тҧрған,  ҧлтты 
қорлаған,  азаматтың  намысын  аяққа  таптаған,  ҧлттың  ӛз  бетінше  ӛмір  сҥруін, 
билеуін жою деген ҥкіметтің айла-шарасы еді. Ӛзара сын ақыр аяғы 1937-1938 
жылғы алапат қуғын-сҥргінге алып келді.  
30-жылдың  басында  тҧтқындалып,  жазасын  ӛтеп  келген  алашорашылар 
1937  жылы  екінші  рет  тҧтқындалып,  бҧл  жолы  ату  жазасына  кесілді.  Алаш 
қайраткерінің бірі Ғазымбек Бірімжанов 1928 жылы желтоқсанда тҧтқындалып, 
1930 жылдың 4 сәуірінде ОГПУ коллегиясының  58 бабының № 11 тармағымен 
ату  жазасына  кесілген  еді.  Алайда  1931  ж.  қаңтарында  бҧл  ҥкім  10  жылға 
концлагерге  ауыстырылды.  Ол  1937  жылы  «халық  жауы»  ретінде  тағы  да 
тҧтқындалып, ҥштіктің шешімімен ату жазасына кесілді [19, с.56].  
Ҥкімет  мәжілістерінде  жауапты  басшылықта  жҥргендердің  ӛздеріне 
қателіктерін  мойына  алу  талап  етілді.  Аз  уақыт  ішінде  ӛз  қателігін  мойындаған 
және  ӛзгенің  қателіктерін  әшкерелегендердің  қатары  кӛбейе  тҥсті.  Ӛзара  сын 
барысын  кҥшейтуде  ӛтірік  қаралау  фактілері  орын  алды.  1937  жылдың  29 

111 
 
шілдедегі  ҚК(б)П-ның  Оталық  Комитеті  шешімі  бойынша  алашордашылардың 
және  ҧлтшыл  бағытта  жазылған  әдебиеттерді  кітапхана,  кітап  дҥкендерінен,  оқу 
орындарынан  қолданыстан  алу  ҥшін  арнайы  комиссия  қҧрылып,  ҥкімет  пен 
партия  ісіне  жат  деген  кітаптардың  барлығын  алынып  [20],  С.  Асфендияров,  
А.  Әлибаев,  Ә.  Байділдіин  О.  Беков,  І.  Жансҥгіров,  Н.  Нҧрмақов,  Т.  Шонанов  
және т.б. қайраткерлердің кітаптарын қолдануға тыйым салынды [21, 221-229-бб.].  
ХХ  ғасырдың  20-30  жж.  кеңестік  жҥйенің  бҧрмалаушылық,  қысаң 
саясатының  салдары  халықтың  рухани  санасына  қайғы-қасірет  әкеліп,    ҧзақ 
уақыт  бойы  ешкімнің  кӛзін  аштыртпады.  Қазақ  зиялыларының  басына  тӛнген 
қауіпке ешкім де қарсы тҧра алмады. 
Әдебиет 
1. ҚР ПМ. 811-қ., 20-т. 568-іс. 46-48-пп.  
2. ҚР ПМ. 140-қ., 1-т., 46-іс. 8-п.   
3. ҚР ПМ. 140-қ., 1-т., 11-іс. 9-10-пп. 
4. ҚР ПМ. 811-қ., 20-т. 463-іс. 4-6-пп.  
5. ҚР ПМ. 139-қ., 1-т. 2-іс. 90-91-пп.  
6.  Алаш  қозғалысы.  Қҧжаттар  мен  материалдар  жинағы.  Сәуір  1920-1928 
жж. Алматы, 2007.  
7. ҚР ПМ. 139-қ., 1-т. 254-іс. 38-п.  
8. ҚР ПМ. 139-қ., 1-т. 263-іс. 86-88-пп.   
9. ҚР ПМ. 139-қ., 1-т. 488-іс. 183-183 қайыр.-пп.   
10.  Қазақстан  Коммунистік  партиясы  съездерінің,  конференцияларының 
және  пленумдарының  қарарлары  мен  шешімдері  (1921-1927).  Алматы,  1987. 
Т.І. 239 б. 
11. Стефан Куртуа, Николя Верт и др. Черная книга коммунизма. Перевод с 
французского. Москва: «Три века истории», 2001. 710 c. 
12. Еңбекші қазақ. 1928. №11. 25 май.    
13. ҚР ПМ. 719-қ., 5-т., 5-іс. 11-18-пп.  
14. ҚР ПМ. 719-қ., 1-т., 1432-іс. 11-18-пп.  
15. ҚР ПМ. 141-қ., 1-т., 2406-іс. 46-54-пп.  
16. ҚР ПМ. 719-қ., 1-т., 1432-іс. 1-6-п.  
17.  Сексенбайҧлы  Асан.  Орта  Азия  республикаларының  баспасӛзі    15  жыл 
социализм кҥресінде. Т., Ӛзбек КСр Мембаспасы, 1932.  
18. Досмҧхамедҧлы Х. Таңдамалы (Избанное). –Алматы, 1998.  
19.  Красный  террор:  Политическая  история  Казахстана  (Сборник 
документальных  материалов  политических  репрессий  20-50-х  годов  ХХ  века). 
/Составители:  Койгелдиев  М.К.  и  др.  –  Алматы:  ТОО  «Типография 
оперативной печати», 2008. – 307 с.  С. 56.  
20. ҚР ПМ. 708-қ., 1-т., 33-іс. 13-п.  
21.  Политические  репресии  в  Казахстане  в  1937-1938  гг.  Сборник  доку-
ментов. А., 1998.  

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: