Сборник материалов международной научно-практической конференции

112 
 
УДК 94(574) 
Сдыков М.Н. 
Западно-казахстанский центр истории и археологии, г. Уральск 
msdykov@mail.ru
 
 
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИСТОРИИ ЗАПАДНОГО ОТДЕЛЕНИЯ  
АЛАШ-ОРДЫ 
 
1.
 
 Интерес  историков  к  первому  независимому  казахскому  государству  в 
новейшей истории – Алаш-Орда  не ослабевает. Появилась значительная научная 
литература, проводятся многочисленные конференции, выявляются  все новые и 
новые документы, растет количество статей в СМИ  и т.д. Интерес не случаен. С 
одной  стороны  –  объективный  интерес  к  важнейшим  страницам  отечественной 
истории,  которые  оказались  самым  благородным  и  романтическим  этапом  в 
истории казахского народа в сложном ХХ столетии, а с другой – имена казахских 
политических деятелей и сама история Алаш были окутаны такой завесой тайны, 
лжи и полуправды, что обращение к этой проблеме  было «обречено» на внимание 
общественности. 
2.
 
В изучении истории движения Алаш и самого государства, на мой взгляд, 
можно  выделить    несколько  аспектов.  Огромный  интерес  отечественных 
историков    был  неизбежен  и  объективно  оправдан.  Он  дал  ряд  положительных 
результатов, главным из которых стало возвращение из небытия движения Алаш, 
составление  единой  и  достаточно  целостной  картины  его  появления, 
формирования  и  развития,  восстановление  исторической  справедливости  по 
отношению  к  репрессированным  и  преданным  забвению  героям  казахского 
народа.    Но  возвращение  из  небытия  привело  к    излишней  героизации  как  всей 
истории  Алаш,  так  и  ее  отдельных  личностей.  Появляются  работы  в  которых 
отсутствует  критический  подход  к  анализу  документов,  не  «замечаются»  
отдельные  стороны    и  события,  дается  односторонне  позитивная  оценка  всем 
действиям и поступкам.  
3.
 
 Второй  аспект  –  отсутствие  единства  у  историков  в  толковании  идейно-
теоретических  основ  платформы,  как  движения,  так  и  партии.  Подтверждением 
этому  является  отсутствие  должного  анализа  влияния  панисламизма  и 
пантюркизма на политическую жизнь казахского общества.  Это произошло  из-за 
сильной  «зависимости»  казахстанских  историков  от  исторических  концепций 
советского  времени.  Больше  внимания  уделяется  европейским  политическим 
течениям и партиям и практически не анализируются национально – религиозные 
движения.  К  примеру,  политическая  деятельность  Мустафы  Чокая,  который 
выступал  активным  адептом  единства  тюрков  и  признавал  тюркский  народ,  не 
выделяя  из  его  среды  отдельно  казахов,    оценивается  однозначно  –  только  по 
отношению  к  движению  Алаш,  то  есть    к  идее  национальной,  тогда  как  его 
программа  единого  Туркестана  идет  в  явное  противоречие  с  утверждениями 
историков. Это стало возможным из-за слабости и непонимания частью историков 

113 
 
сущности и характера той эпохи. 
4.
 
 История  западного  отделения  Алаш  –  орды  в  большинстве  исторических 
работ  дается    как  история  отдельного  образования.  И  это  является  отражением 
объективного  процесса  политики  проводимой  Жаханшей  Досмухамедовым  по 
отношению  к  центральному  правительству  и  лично  к  Алихану  Букейханову. 
Обратимся к историческим событиям в их хронологической последовательности. 
В декабре 1917 года в Оренбурге состоялся второй всеказахский съезд, который 
провозгласил  создание  национально-территориальной  автономии  в  составе 
Букеевской  Орды,  Уральской,  Тургайской,  Акмолинской,  Семипалатинской, 
Семиреченской,  Сырдарьинской  казахских  областей,  казахских  уездов  Ферган-
ской,  Самаркандской,  Амударьинского  отдела  Закаспийской  области,  смежных 
казахских  волостей  Алтайской  губернии.  В  основу  этого  государственного 
образования, как написано в решении съезда, легли принципы единства сплошной 
территории  с  господствующим  населением  казахского  единого  происхождения, 
единства  культуры,  единства  истории  и  единства  языка.    В  мае  1918  года  в 
Джамбейте  по  инициативе  Жаханши  Досмухамедова  создается  временное 
правительство  по  управлению  особой  территорией  на  основе  казахской  части 
Уральской  области,  которую  назвали  Уильским  Ойялатом.  Этому  событию  в 
исторической литературе до сих пор дается разносторонняя оценка. В частности, 
Р.  Мажитов  пишет,  что  «созданное  правительство  «Уильского  Ойялата» 
считалось  самостоятельным  казахским  временным  правительством»  (Жаханша 
Досмухамедов.  –  Алматы,  2007.  –  С.  88).  Однако  до  сих  пор  документально  не 
установлено, каким было отношение центрального правительства Алеш-Орды на 
это  решение.  Практически  отсутствует  переписка  между  Досмухамедовым  и 
Букейхановым,  что  позволяет  сделать  вывод  о  самостоятельном  решении 
Жаханши  Досмухамедова,  без  согласования  с  правительством  Алаш.  
Отрицательное  отношение  А.  Букейханова  к  этому  образованию  видно  из  его 
отношения  к  созданию  Западного  отделения  Алаш,  которое  стало  возможным 
только под давлением Жаханши и Халела Досмухамедовых.      
5.
 
В условиях революции, а затем начавшейся гражданской войны, молодому 
государству,  каковым  была  Алаш  –  Орда,  необходимы  были  единство  и 
сплоченность.  В  результате  реформ  60-х  годов  XIX  века  территория  Казахстана 
была  неправомерно  разделена  между  тремя  генерал-  губернаторствами.  Это 
привело к сформированию такого административно – территориального деления, 
которое разделяло народ и его земли. Поэтому в решении II  всеказахского съезда 
были четко прописаны все территории, которые предполагалось объединить под 
единым  управлением  в  рамках  единого  государства.  Исторические  реалии  не 
позволили  правительству  Алаш  –  Орды  в  полной  мере  решить  эту  проблему. 
Поэтому  образование  Уильского  Ойялата,  на  мой  взгляд,  является  нарушением 
решений съезда и привело к ослаблению центральной власти   
6.
 
 Роль Жаханши Досмухамедова в  исторических работах дана односторонне. 
В  основном  дается  положительная  оценка  его  деятельности.    Не  умаляя  заслуг  в 
революционных  событиях  этой  исторической  личности,  его  личный  вклад  и 

114 
 
энергию  в  создание  казахской  государственности,  необходимо  более  объективно 
проанализировать  ход  исторических  событий  того  времени.    Противоречивая 
политика Ж. Досмухамедова, его «метания» между уральскими казаками, Советами 
и  центральным  правительством  Алаш,  на  мой  взгляд,  говорят  не  о  политической 
«интуиции»,  а  об  отсутствии  стойких  представлений  и  единой    программы  дейс-
твий.  Принятие им титула хана говорит об определенных амбициях этого человека, 
занимавшего открыто обособленную позицию от правительства Алаш-Орды. 
7.
 
 Образование  Западного  отделения  Алаш-Орды  отражает  объективный 
характер революционных событий в казахском обществе, которое не было единым 
в  понимании    перспектив  своего  будущего.    Многие  решения  Жаханши 
Досмухамедова  могут  быть  поняты  только  после  тщательного  анализа,  с 
установлением четкой хронологической последовательности, событий и фактов, но 
основе  новых  архивных  документов.  В  истории  этого  периода  отсутствуют 
документы  и  материалы  правительства  Алаш-Орды,  очень  мало  сведений  о 
взаимоотношениях  главных  исторических  личностей  казахского  народа  того 
времени.  На  допросе  в  НКВД  в  июне  1938  года    Досмухамедов  несколько  раз 
говорил    «Западная  и  Восточная  Алаш  -Орда»,    считая  их  равнозначными 
образованиями.  
8.
 
Весьма  поверхностно  исследована  история  партии  Алаш.  Во  многих 
работах  анализируются  известные  документы.  Практически    мало  фактического 
материала о деятельности партии.  Часто не делается различия между  действиями 
правительства  Алаш-Орды  и  партии  Алаш.    Интересна  позиция  Жаханши 
Досмухамедова в этом вопросе.   Там же в протоколе допроса зафиксирован его 
отказ  членства  в  партии:  «Тут  следует  отметить,  что  еще  во  время  Алаш-Орды 
группой  Букейханова,  Дулатова  и  др.  была  в  Оренбурге  выработана  программа 
политической партии Алаш и опубликована в газете «Казах».  Но эта программа 
осталась  мертвой  буквой  на  бумаге,  никто  из  алаш-ордынцев  к  этой  партии  не 
принадлежал. Не был членом этой партии и я.»  
9.
 
 Существование и действия  Западного отделения Алаш – факты истории. Они 
оказали  важную  роль  в  развитии  событий  того  переломного  времени,  составляя  в 
целом  один  из  героических  этапов    в  истории  казахского  народа,  в  становлении 
казахской государственности. Нужен объективный подход и научный анализ этого 
периода, выявление реального характера исторических процессов. Приукрашивание 
и замалчивание приведут к искажению исторической действительности.  
 
ӘОЖ 94(574) 
Салонен А. 
Loimaa қаласының музей кызметкері, білімі – жоғары, Финляндия 
aiken54@hotmail.com 
 
1917 ЖЫЛ ФИНЛЯНДИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАН ТАҒДЫРЫНДА 
 
 Балтық теңізіне ҥстемдік қҧру мақсатымен корольдық Швеция мен патшалық 

115 
 
Ресей 1700 жылдан бастап соғысып (1700-1721), сол соғыста Финляндия бӛліске 
тҥсті.  Россия  империясы  мен  Швед  корольдігінің  арасындағы  ең  соңғы  соғыс 
1808-1809  жылдары  тарихта  Фин  соғысы  деп  аталады.  Жеңіске  жеткен  Россия 
империясының қҧрамына Финляндия Ҧлы Княздық Финляндия болып кірді. 1880 
жылдары  патша  ҥкіметінің  саясаты  ӛзгере  бастап,  елде  орыстандыру  кҥшейе 
бастады.  1899-1905  ж.;  1908-1917  жылдар  Финляндия  халқының  тарихында 
"Қуғын жылдары" болып аталады. 
Орыстандырудың басты тетіктері:  
–  Февраль  айының  манифесті  (1899),  Патшалық  Ресейдің  ӛз  заңдарын 
Финляндия автономиялық ҥкіметінің келісімісіз-ак еңгізу. 
–  Тіл  туралы  манифест  (1900),орыс  тілін,  фин  және  швед  тіліне  қосымша 
мемлекеттік тіл ретінде енгізу. 
–  Әскери  қызмет  жӛніндегі  заң  (1901),  Фин  әскерінің  кейбір  бӛлімдері 
қызметін  тоқтатып,  азаматтарын  Орыс  патшасы  әскерінің  қҧрамында  қызмет 
етуді жҥктеді. 
– Фин сеймінің заңдық қҧқылығы шектелді. 
–  Парламент  таратылды,  1910-1914  жылдардағы  ҧлт-азаттық  қозғалысына 
қарсы репрессия кҥшейді. 
 Kagaali – атты жасырын ҧйым "қуғын жылдарының" бірінші кезеңінде (1899-
1905)  ҧйымдастырылған  қарсылық  ҧйым  еді.  Ол  орыстандыруға  және  оны 
жҥргізген  генерал-губернатор  Бобриковқа  қарсылықты  білдірген  кҥш  ретінде 
тарихқа  енді.  Оның  негізгі  қаруы  -  насихат  болатын.  Бҧл  қоғамға  әйелдер  де 
белсенді қатысып, жасырын басылған листовкалар ҥнпарақтар таратты.  
Империялық  қысым  ҧлт-азаттық  қозғалыстық  кҥшейуіне  әкеп  соқтырады. 
Бірінші Дҥние жҥзілік соғыстың кезеңіне тура келген бҧл қозғалыс Финляндия 
халқының  бостандық  алып  шығуына  себебін  тигізді.  1914  жылы  Егерлер 
қозғалысына,  әсіресе,  университет  студенттерінің  арасындағы  қызығушылық 
білдіреді.  Жастардан  қҧралған  еріктілер  тобы  Пруссия  корольдігінің  27  Егер 
батальонын  қҧрайды.  Елге  қайта  оралған  "Егерлер"  жасағының  ҥлкен  бӛлігі 
Қорғау  гвардиясына  қосылып,  азамат  соғысында  ӛздерінің  әскери  дайынды-
ғының қызылдардан басым екендігін дәлелдейді.  
1915  - 1918  жылдар  арасында  Германия  әскері  2000  Фин  азаматтарын  әскери 
дайындықтан ӛткізеді. Бҧл қозғалыстың міндеті, қарулы кҥшпен болса да, қажет 
кезінде немістер мен шведтердің кӛмегіне сҥйенсе де, кӛздеген мақсатқа жету еді. 
Саяси  партиялар,  әсіресе,  социал-демократтар  ҧлт-азаттық  қозғалыста 
ҧйымшылдық кӛрсетіп ӛздерінің реформасын ҧсынады. 1906 ж. әйелдер сайлауға 
қатысу  қҧқын  алды.  1907-1917  жылдары  Финляндияда  7  партия  жҧмыс  істейді. 
Социал-демократиялық партиясының белсенді қайраткері –  Oskari Tokoi. 
Ол  ӛзінің  шешендігімен  және  жҧмысшы-шаруалардың  жағдайын  жақсы 
тҥсініп  жақтай  білгендіктен  ӛз  партисынан  депутат  болып  сайланады.  1917 
кӛктемде  Финляндияның  сенатын  басқарады.  Oskari  Tokoi    толық  тәуелсіздік 
талап  ете  отыра,  "Ресей  халқы  бостандыққа  ие  болса,  басқа  халықтардың  да 
бостандық алуға қақысы бар!" дейді.  

116 
 
1894  жылы  қҧрылған  "Жасфин"  партиясының  белсенді  қайраткері  
K.J.  Ståhlberg.  K.J.  Ståhlberg-  1918  жылы  Финляндия  Республикасының 
алғашқы президенті болып сайланады.  
P. E. Svinhufvud - "Жасфин" партиясының белсенді қайраткері. 1918 жылғы 
мемлекет  ісін  атқарушы,  премьер-министр,  Финляндия  Республикасының 
ҥшінші  президенті.  1914-1917  жылдары  патша  ҥкіметінің  бҧйрығына 
бағынбағандықтан Сібірдің саяси тҧтқындар тҥрмесінде отырып шығады. 
Kyösti Kallio – Финляндияның тәуелсіздігі жолында кҥресушілердің бірі. 
Ауыл  шаруашылық  комитетінің  басшысы.  Финляндия  Республикасының 
тӛртінші президенті.  
Juho Kusti Paasikivi – Коалициялық партияның белсенді мҥшесі, саясатшы, 
ҥш  дҥркін  премьер-министрі  болып  сайланған,  Финляндия  республикасының 
жетінші президенті (1946-1956).  
Otto  Wille  Kuusinen  –  финн  саясаткері,  1908  жылғы  парламент  депутаты, 
социал-демократиялық  партиясының  1911-1913  жылдарғы  тӛрағасы.  Ҧзақ 
уақыт жетекшілік қызметін атқарған Финн коммунистік партиясының белсенді 
қайраткері. 
Eino  Rahja  –  орыс-финн  саясаткері,  металлург,  сарбаз.  Ол    азамат  соғы-
сында қызылдар бӛлімшесін басқарған , жеңілістен кейін Ресейге ӛтіп, Қызыл 
Армияға қосылған. Финн коммунистік партиясының белсенді қайраткері.  
1917  жылы  кӛктемде  Финляндияның  Ресейден  бӛлініп  шығу  жолдары 
жӛнінде қызу пікір талас туады. Жаз айында социал-демократиялық партияның 
жиналысында елдің тәуелсіздігін талап ететін  ҧсынысты, яғни, "Билік заңын" 
жариялауды  бекітеді. Бҧл ҧсынысты  жҧмысшылар мен  әскери кеңестің жалпы 
жиналысына салады, оны тек большевиктер ғана қолдайды. 
1917  жылы  20  мартта  орнаған  Ресейдің  Уакытша  Ҥкіметі  Финляндияға 
автономиялық қҧқын қайтаруға мәжбҥр болады. 
1917  жылғы  15  маусым  айында  В.И.Ленин  "Правда"  газетіне    Финлян-
дияның Ресейден бӛлінуін қолдайтыны жӛнінде алғаш рет  ашық жариялайды. 
В.И.  Ленин    Финн  социал-демократиялық  партияның  басшыларына  жазған  
ӛзінің  хатында"  жҧмысшылардың  жоғарғы  ҧйымдастыру  қабілеті  мен 
демократиялық тәжірибесінің молдығы, жаңа социалистік  Финляндия қҧруына 
мҥмкіндігін  береді"  деген.  Сонымен  қатар  В.И.  Ленин  финн  бауырларынан  ӛз 
ҥкіметіне  қол  ҧшын  беру  тілегін  білдіреді.  Финляндияның  жоғарғы  билігін 
парламентке беру деген,  Финляндияның Ресейге бағаныштылығының жойыла 
бастағаны деген мағына білдіретін еді.   
P.E.  Svinhufvud  сенатының  алдында  Финляндияның  тәуелсіздігін  шет 
елдердің  мойындауы  ҥшін  алдымен  оны  жариялау  міндеті  тҧрды.  Социал-
демократтардың  ӛз  ара  пікірталастарында  тәуелсіздікке  В.И.  Лениннің 
болшевиктер ҥкіметінің манифестіне  сҥйене отырып  жету керектігін айтады. 
Сонымен қатар, олар тӛңкеріске қарулы жолмен шыға ма жоқ па деген сҧрақ 
тҧрады. Буржуазиялық партия мен социал-демократтар партиясының арасында 
ҥлкен талас туады. Кӛбісі алдымен елден орыс әскерлерін шығару керек деген 

117 
 
пікір айтады.  
P.E. Svinhufvud сенаты тәуелсіздікті бір жақты ғана большевиктер ҥкіметтің 
қолдауынсыз-ақ жариялау керектігін білдірді. 
Juho  Kusti  Paasikivi  –  "тәуелсіздікті  мойындату"  сапарына,  Швецияға, 
Данияға  және  Норвегияға  аттанады.  Жол  жӛнекей  орыстардың  қолына  тҥсіп 
қалу каупін ескере отырып, "тәуелсіздікті жариялау" текстін жаттап алды. Ал, 
социал-демократтар тәуелсіздік мәселесін шешу ҥшін Петерборға аттанады.  
Онда В.И. Ленин мен Сталиннің қабылдауында болып, халықтың тәуелсіз-
дікті  аңсайтынын  жариялайды.  Оған  В.И  Ленин    социал-демократтардың  
халық  комиссариатының  кеңесіне  немесе  большевиктік  парияның  орталық 
комитетіне ӛтініш жазуды ҧсынады.  
Осы  кездесуде  Ленин  тӛңкеріс  жӛнінде  сҧрақ  қояды.Социал-демократтардың  
тӛңкерісті одан ары жалғап және оны аяғына дейін жеткізу қабілетін сҧрайды. 
Депутаттар  тобын  бастап  барған  K.Manner,  әзірше  ешқандай  шешім 
қабылданбағанын  және  социалистик-демократиялық  партияның  тӛтенше 
жағдайға дайын екенін жариялайды. 
1917 ж. аяғында Финляндияға Carl Gustaf Emil Mannerheim оралады
 
Орыс 
империялық  әскерінің  генерал-лейтенанты  (1889-1917),  саясаткер,  Финн 
азаматтық  соғысында  большевик  кҥшіне  қарсы  тӛтеп  берген  (1918), 
мемлекеттік әскери қайраткер.Жаңа республика жарияланғанша Финляндияның 
регенті  лауазымын  (1918-19)  атқарды.  Ҧлттық  қорғаныс  кеңесінің  тӛрағасы 
лауазымын  атқарып  жҥргенде  (1931-39)  Карель  мойнағы  арқылы  Маннергейм 
фортификациялық  жолының  салынуын  қадағалады.  Финн  әскерінің  бас 
қолбасшысы,  Маршал    (1939-1940,  1941-1944).  1944-1946  жылдардағы  Финн 
республикасының президенті болды. 
P.E.  Svinhufvud  сенаты,  ақыры,  тәуелсіздікті  большевиктер  ҥкіметінің  
ресми тҥрде колдауының керектігін мойындап, Петерборға аттанады. Сол жолы 
В.И.  Лениннің,  Сталиннің  және  Троцкийдің  қолдары  қойылған  ресми  тҥрде 
Финн халқының  тәуелсіздігін мойындайтын қҧжат алады. 
Қазақ  зиялыларының  қайраткерлігі  1917  жылы  тәуелсіздікке  қол  жеткізе 
алмады.  Олардың  қоғамдағы  қауқарсыздығының  бір  себебі  ҧлттық  буржуа-
зияның  қалыптаспауында  жатты.  Ҧстанған  жобалары  мен  бағдарламаларын 
жҥзеге асыру ҥшін арқа сҥйейтін материалдық-қаржылық тірек таппаған бҧлар 
мәдени-ағартушылық  бірлестіктер  қҧрудан  аспады.  Қажеттілігін  1905  жылы 
мойындаған  саяси  партияның  ӛзін  1917  жылы  ғана  қҧра  алды.  Кӛшелі 
буржуазиясының  байлығы  мен  қолдауына  ие  болған  Финляндия,  Польша, 
Балтық елдерінің зиялылары халқының кӛш бастаушысы дәрежесіне кӛтеріліп, 
мемлекетгік  тәуелсіздігін  жариялап  жатқан  ғасыр  басында  қазақ  оқығандары 
тҥрлі  идея  соңына  тҥсіп,  бір-бірін  жағадан  алумен  әуреленді.  Жалпы,  ҧлттық 
буржуазияның қалыптасуы мен тағдыры – кҥні бҥгінге дейін ғылыми тҧрғыдан 
зерделенбеген,  «ақтаңдақ»  кҥйде  қалып  келе  жатқан  мәселе.  Ӛлкеде 
капиталистік  қатынастармен бой  кӛтерген  жҧмысшы  табы  тарихынан  том-том 
кітаптар  кезінде  саяси  тапсырымға  сай  жарық  кӛрді  де,  медальдің  екінші 

118 
 
жағындай  буржуазия  табы  ескерусіз  қала  берді.  Тҥптеп  келгенде,  оның 
экономикалық  әлеуеті,  қалыптасу  кӛздері  мен  қҧрамы,  саяси  бағыт- 
бағдарлары,  XIX  ғасырдың  аяғы  –  XX  ғасыр  басындағы  орыс  және  шетел 
капиталымен  кірігуі,  жеңісі  мен  жеңілісі  зиялылар  тарихына  ғана  емес,  бҥкіл 
ӛлке тарихына тікелей қатысы бар, ӛзіндік ізін қалдырған қҧбылыс. 
Әдебиет 
1.
 
Martti Ruutu. Suomen historia 
2.
 
Jukka Tarkka. Alan Tiitta. Itsenäinen Suomi. 
3.
 
Matti  Ahola,  Veikko  Ahola,  Stiina  Frey,  Jorma  Keränen,  Jorma  Lempinen, 
Eero Ojanen, 
4.
 
Jari  Paakkonen,  Virpi  Talja,  Jorma  O.Tiainen,  Juha  Väänänen  ;  Suomen 
Itsenäistymiseen Kronikka. 
5. Jarkko Kemppi. Isänmaan puolesta. Jääkäriliikkeen ja jääkärien  historia. 
6. S.I. Baranovski. Suuriruhtinaanmaa Suomi. 
7. Seitsemän vuosikymmentä kansakunnan elämästä. Itsenäinen Suomi. 
 
ӘОЖ 63.3(2К) 
Ӛскембаев Қ.С. 
Е.А. Бӛкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ.  
k.uskembayev@gmail.com
 
 
ҚАЗАҚ ӚЛКЕСІНІҢ ТЕРРИТОРИЯСЫ МЕН ШЕКАРАСЫН 
АНЫҚТАУДАҒЫ Ә. ЕРМЕКОВТІҢ РӚЛІ 
 
Кеше ғана тәуелсіздік алған еліміз биылғы жылы оның 22 жылдығын тойлап 
ӛтпек. Бҧл тарих ҥшін қас-қағым сәт. Осы аз ғана тарихи қысқа мерзім ішінде 
республикамыз 100 жылға тең келетін жолды жҥріп ӛтті. Елбасымыз Нҧрсҧлтан 
Әбішҧлы:  «Қазақстан  осы  жылдары  Отан  тарихындағы  абыройлы  да  асқақ 
табыстарымен  ӛрнектей  алды.  Тӛрткҥл  дҥниенің  тӛрт  қҧбылысынан  тҧрақты 
дос,  айнымас  әріптес,  сапарлас  серіктер,  қақысы  бҧзылмас  кӛрші  тапқан 
Қазақстан  жаңа  мыңжылдықтың  ҧлы  кӛшінде  керуен  тартып  келеді»  –  деп 
бейнелі сӛзімен атап ӛткен болатын. 
Қазақстан Республикасының қазіргі мемлекеттік шекарасы осыдан тура 100 
жыл  бҧрын,  яғни,  ӛткен  ғасырдың  20-шы  жылдарында  РКФСР  қҧрамындағы 
Қазақ АКСР-інің әкімшілік-аумақтық шекарасы болып анықтала бастады. Осы 
жауапты  жҧмыстың  алғашқы  ізін  салғандар  қатарында  Алаш  партиясының 
кӛрнекті қайраткерлерінің болғаны белгілі.  
Бҥгіндер  туғанына  122  жыл  толып  отырған  Ә.Ермековтің  есімі  ӛткен 
ғасырдың  90-шы  жылдарына  дейін  кӛпшілікке  белгілі  болмады.  Оның  аты 
Қазақ  Совет  энциклопедиясына  кірмеді,  тарихшылар  ол  туралы  ҥнсіздік 
білдірді. Тек математиктер ғана Қазақстандағы математика білімі мен ғылымы 
тарихын қарастырғанда Ермековтің фамилиясын оқта-текте ауызға алып, оның 

119 
 
математика  саласындағы  еңбектеріне  тоқталатын.  Шындығында,  Ермековтің 
ғылыми-ағартушылық,  алаш  партиясы қатарындағы қызметін былай қойғанда, 
республикамыздың  шекарасының  ХХ  ғасырдың  20-жылдарында  анықталып, 
тиянақталуына біршама із қалдырғаны белгілі. 
Қырревком 1920 жылдың маусымында Қазақ Кеңестік Автономиясын қҧру 
туралы жобаға байланысты РКФСР Ҧлт істері Халық Комиссариатына «Қырғыз 
ӛлкесінің  территориясы  мен  шекарасы»  деген  қҧжатты  ҧсынды.  Осыған 
байланысты  осы  жылдың  кӛктем,  жаз  айларында  Қырревкомның  атқарған 
кҥрделі істерін атап ӛтуге болады.  
Олар:  1-ден,  Жалпы  Қазақстан  Кеңестерінің  қҧрылтай  съезін  ӛткізуге 
дайындық  жҧмыстарын  жҥргізу.  2-ден  Қазақ  Автономиялық  Кеңестік 
Социалистік Республикасын қҧру туралы жобаның жасау. 3-ден Қазақ ӛлкесінің 
территориясы мен шекарасын анықтау мәселесі.  
Осыған  байланысты  РКФСР  Ҧлт  істері  Халық  Комиссариаты  мен 
Қырревкомның  кейбір  мҥшелері.  «Қазақ  ӛлкесінің  шекарасын»  анықтау 
барысында  ӛздерінің  ерекше  пікірлерін  білдірді.  Олар  қазақтың  байырғы 
жерлерін бір ғана Қырғыз (Қазақ) Автономиясына беру мҥмкін еместігін, бҧлай 
істеу  тек  буржуазиялық  ҧлтшылдардың  кҥшеюі  мен  билігінің  кеңеюіне  әкеп 
соғатынын  ескертті.  Сондықтан,  бҧл  авторлар  Қазақ  республикасынан  Орал 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: