Сборник статей IX международной научно практической конференции маб «бизнес и образование: вектор развития»

229
Основные  положения  этнолингвистики    яв-
ляются    лингвистической  основой  проекта 
«Улытау»,  инициированного    Международной 
академией  бизнеса  для  обучения  казахскому 
языку.  Проекту -   3 года. Он стартовал  в 2010-м 
году  в   Улытау (Карагандинская область). Улытау 
– колыбель тюркской культуры. Здесь находятся 
величественные курганы, некрополи, мавзолеи 
бегазы-дандыбаевской  культуры,  наскальные 
рисунки, петроглифы, шахты, металлургические 
печи в которых выплавлялись медь, олово, се-
ребро, золото. Древние памятники, найденные 
и  исследованные  учёными,  свидетельствуют  о 
том, что Улытау с древних времён был центром  
всей  великой  степной  цивилизации.  В  Улытау 
была ставка Жошы хана – старшего сына Чин-
гисхана,  отсюда  начинал  свой  поход  на  запад 
хан Батый. В Улытау воздвигнуты мавзолеи Жо-
шы Хана и Алаша хана. Здесь же погребен хан 
Золотой  Орды  Тохтамыш,  великий  ордынский 
полководец  эмир  Едыге.  На  каменной  плите 
улытауской горы Алтыншокы оставил память о 
своем  пребывании  весной  1391  года  великий 
Тамерлан.
В 2011 году проект  переместился на север,  
в Бурабай (Акмолинская область), а в  2012  году 
проект обосновался  на юге, вблизи  уникаль-
ных    памятников    средневековой  архитектуры  
(мавзолеи  АйшаБиби  и  Бабаджи-хатун,  мавзо-
лей Карахана), раскопок древних городищ  (Ка-
раван-сарай и др.).  
Фишка проекта, его специфика заключается 
в  том,  что  организаторы    попытались  создать 
мини-среду  вдалеке от города для того, чтобы  
в течение десяти дней слушатели погрузились в 
мир казахской культуры и языка.  Знакомство с 
казахским мировидением, восприятие его  про-
исходит через модели казахского  речевого по-
ведения,  через  концепты  казахской  культуры. 
Например, когда ставят юрту (жилище кочевни-
ков Центральной и Средней Азии, а также Юж-
ных районов Сибири),  познают такие концеп-
ты, как  «шаңырақ», «босаға»,  «кереге», «ошақ», 
«төр». 
 Проводятся различные инсценировки с уча-
стием слушателей: свадебный обряд, «тұсау ке-
су» и т.д. Обязательно посещение исторических 
памятников.    Слушателей  обучают  прикладно-
му  искусству,  песням,  танцам.  «Погружение»  в 
культуру,  быт,  искусство,  историю  казахского 
народа  сопровождается,  конечно,  казахской 
речью. 
В основе формирования этнического созна-
ния и культуры в качестве регуляторов поведе-
ния человека лежат как врождённые, так и при-
обретаемые в процессе социализации факторы 
– культурные стереотипы, которые усваиваются 
с  того  момента,  как  только  человек  начинает 
идентифицировать себя с определённым этно-
сом, определённой культурой и осознавать себя 
их элементом. Мы живём в мире стереотипов, 
навязанных нам культурой. Совокупность мен-
тальных стереотипов этноса известна каждому 
его  представителю.  Стереотипами    являются  и 
формулы приветствия, благодарности, поздрав-
ления,  приглашения,  совета  и  т.д.    Подобные 
стереотипы  используются  носителями  языка  в 
стандартных ситуациях общения. 
Становление   этнолингвистики как особого 
раздела  языкознания  связано  с  идеями  Ф.  де 
Соссюра о многоликости языка, с его учением 
о внешней  и внутренней лингвистике  [Соссюр 
1977: 59], с  идеями В.фон Гумбольдта о том, что  
«каждый язык описывает вокруг народа, кото-
рому он принадлежит, круг, откуда человеку да-
но выйти лишь постольку, поскольку он вступа-
ет в круг другого языка» [Гумбольдт 1984: 324].
В дальнейшем эти  идеи об изучении языка 
в его взаимоотношении с культурой    получили 
развитие  в  трудах    представителей  американ-
ской  антропологической  лингвистики.    В    «За-
дачах  этнологии»      Ф.  Боас  писал,  что  общей 
задачей  этой  науки  является  «изучение  всей 
совокупности явлений социальной жизни», - т. 
е.  «язык,  обычаи,  миграции,  телесные  призна-
ки», - и это изучение должно составить в целом 
«историю  человечества»:  не  одних  только  ци-
вилизованных наций, а именно всего человече-
ства и всех периодов его истории, от леднико-
вой эпохи до современности. Он считал, что для 
этого надо изучить каждый отдельный народ в 
его своеобразии; что этнография должна, таким 
образом, составить «часть истории культуры» и 
что  последней  и  самой  важной  целью  нашей 
науки надо считать открытие общих законов со-
циального развития.   Ф. Боас признавал общую 
бессознательную    природу  языковых  процес-
сов и культурных категорий и явлений, но счи-
тал, что вторые иногда подвергаются вторичной 
рационализации,  которая  затрудняет  изучение 
процесса  их  образования.  В  этом  плане  линг-
вистика, рассматривающая явления, никогда не 
становившиеся (до ее возникновения) предме-
том осознания, обещает значительно больше с 
точки  зрения  изучения  истории  развития  язы-
ковых категорий. Ее метод, по его мнению, дол-
жен быть использован и в этнологии.
лингвистические основы  проекта «Улытау»
Бадагулова Г.М. 
к.филол.н., доцент, МАБ, Алматы

230
Этнографические труды Франца Боаса были 
неотделимы  от  его  лингвистических  исследо-
ваний. В этой области заслуги Ф. Боаса чрезвы-
чайно велики: он был один из первых, кто при-
ступил к серьезному и систематическому изуче-
нию языков американских индейцев. 
Э.Сепир,  отведя  языку  роль  путеводителя  в 
«социальной  действительности»,  отмечал,  что 
для социолога важным является «вопрос о том, 
как язык во взаимодействии с другими фактора-
ми  облегчает  или  затрудняет  процесс  переда-
чи мыслей и моделей поведения от человека к 
человеку», социолог не может также «оставить 
без внимания  вопрос  о  символической  зна-
чимости,  в  социальном  смысле, языковых рас-
хождений, возникающих во всяком достаточно 
большом об-ществе» [Сепир 1993: 261]. 
Изучение языка в связи с культурой народа 
было  подготовлено  и  работами  американцев 
Г.Хойера,  Дж.Трэгера,  Д.Хаймса,  С.Ньюмана, 
Ф.Клукхона.  Исследования  Г.Хойера  о  систе-
мах  счета  у  атапаксов,  о  реакции абориге-
нов  на  языковые  высказывания,  наблюдения 
Дж.Трэгера над паралингвистическими явлени-
ями в языке таос, С.Ньюмана над сакральным и 
сленговым употреблением языка зуни, исследо-
вания Ф.Клукхона о поведенческой  значимости  
ценностных  понятий  и  культурных  различий  
в системах ценностей у навахо – стали первыми 
работами,  в  которых,  кроме  языковых    разли-
чий,  были  изучены  и  культурные,  поведенче-
ские  [Hoijer 1953: 554-573;  Хойер 1999; Хаймс 
Делл  1975:  42-95;  Traeger  1958:  1-12;  Newman 
1954: 626-634; Kluckhohn 1956: 140-145]. 
В  начале  60-х  годов  в  США  возникла  но-
вая  дисциплина  –  этнография  речи.  В  работах  
Д.Хаймса,      Дж.Дж.Гамперца  этнография  речи 
определяется как теория и метод анализа язы-
кового  употребления  в  социокультурном  кон-
тексте. Подчёркивается культурная обусловлен-
ность любых речевых событий (проповедь, су-
дебное заседание, телефонный разговор и т.д.)  
Точкой отсчета является не языковой код, а ре-
чевая активность. Главная концептуальная идея 
их подхода: для того, чтобы общаться, недоста-
точно знать язык, систему языка, надо знать, как 
им  пользоваться  в  определенном  социальном 
контексте.  [Хаймс  Делл  1975:  42-95;  Гамперц 
1975: 182-198].  
В начале XX  века проспекции идей В.  фон 
Гумбольдта обнаруживаются в работах  неогум-
больдтианцев  ( Л. Вайсгербер, Й. Трир,  В. Пор-
циг, Г. Ипсен  и др).  Интересными в их учении 
в плане  этнолингвистики  является положение 
о  языковой  картине  мира.  Понятие  «языковая 
картина мира» базируется на понятии «картина 
мира», которое зародилось в социологии рели-
гии М.Вебера и параллельно в физике на рубеже 
XIX – XX вв.,  а в дальнейшем было развито фи-
лософами Л.Витгенштейном и М. Хайдеггером. 
В современном представлении картина мира 
-  это синтез знаний о мире, когнитивная основа 
мировоззрения,  разделяемая  представителями 
определенной социальной группы в историче-
скую эпоху. Картина мира является своего рода 
«глубинной структурой», порождающей много-
численные «поверхностные структуры» в виде 
тех или иных проявлений культуры.
Язык  «сообразно  своей  внутренней  форме 
передаёт  всем  своим  носителям  общее  миро-
видение, которое во многом отличается от ми-
ровидения  других  языков»  [Вайсгербер  2004: 
120].
По    Л.Вайсгерберу,  восприятие  мира  осу-
ществляется с участием средств родного языка: 
«Нет сомнения в том, что многие укоренивши-
еся в нас воззрения и способы поведения и от-
ношения  оказываются  «выученными»,  то  есть 
общественно  обусловленными,  как  только  мы 
проследим сферу их проявления по всему ми-
ру» . [Вайсгербер 2004: 120].
В  современной  лингвистике,  в  частности,  в 
русском языкознании   языковая  картина мира  
- это своего рода  «мировидение через призму 
языка»   [Яковлева 1994: 73-89].
Понятие  наивной  языковой  картины  мира, 
как считает Ю.Д. Апресян, «представляет отра-
женные в естественном языке способы воспри-
ятия и концептуализации мира, когда основные 
концепты языка складываются в единую систе-
му  взглядов,  своего  рода  коллективную  фило-
софию, которая навязывается в качестве обяза-
тельной  всем  носителям  языка  [Апресян  1995:  
39].
Названные  положения  этнолингвистики,  эт-
нографии речи, теории о картине мира и языко-
вой картине мира, наивной картине мира  ста-
ли  лингвистической  основой  при  составлении 
учебного  пособия,  предназначенного  для  слу-
шателей  проекта  «Улытау»  [Бәдіғұлова,  Садыр 
2012].
Этнокультурная информация   в учебном по-
собии  представлена следующим образом:
1.  рубрика «Этномир»
2.  упражнения и задания
3.  пословицы,  поговорки,  скороговорки,  
считалки, благословения (бата)
4.  музыкальные этюды (песня, терме, күй).
В  рубрику  «Этномир»  включены    этниче-
ские  стереотипы  речевого поведения казахов 
и  ключевые концепты казахской культуры.
Этнокультурная  информация  актуализиро-
вана  и  в  упражнениях.  Для  начинающих  из-
учать  язык  -  это  довольно  трудное  задание. 
Однако оно способствует пополнению словаря 
обучающегося,  лучшему  пониманию  концепта  
культуры.  Первые два упражнения формируют 
мировидение, помогут в дальнейшем правиль-

231
но называть родственников. Третье упражнение 
–  коммуникативного  характера,  оно  формиру-
ет  речевое  поведение  слушателя.  Четвертое 
упражнение  когнитивного  плана,  посвящено 
формированию казахского мировидения.
1  –  жаттығу.  Жақын  туыстарыңызды 
жазыңыз.  Ер  адамдарды.  Напишите  название 
близких рдственников-мужчин.
Үлгі (образец): аға, ... .
2  –  жаттығу.    Жақын  туыстарыңызды 
жазыңыз. Әйел адамдарды. Напишите название 
близих рдственников-женщин..
Үлгі (образец): тәте, ... .
3 – жаттығу. Туыстарыңызды таныстырыңыз. 
Представьте  родственников  по  следующему 
алгоритму: 
Амандасу. 
Қал-жағдай сұрасу. 
Таныстыру
Қоштасу.
4 – жаттығу. Жеті  атаңызды жазыңыз. На-
пишите имена семи поколений родственников.
Өзіңіз
Әкеңіз
Атаңыз
Арғы атаңыз
Бабаңыз
Тек атаңыз
Түп атаңыз
Таким  образом,  этнолингвистическая    со-
ставляющая является необходимым  и важным 
фактором  при обучении неродному языку. 
литература:
1.  Апресян  Ю.Д..  Интегральное  описание  языка  и  системная  лексикография.  «Языки  русской 
культуры». Избранные труды/ Ю.Д. Апресян. М.: Школа, 1995. Т.2.
2.  Бәдіғұлова Ғ.М., Садыр Г.Ә. Қазақ тілі.  Қарапайым деңгей. «Ұлытау» мәдени-лингвистикалық 
жобасының тыңдаушыларына арналған оқу құралы. – Алматы, 2012
3.  Вайсгербер Й.Л. Родной язык и формирование духа - М.: УРСС Эдиториал, 2004. - 232 c.
4.  Гамперц 1975 – ГамперцДж.Дж. Типы языковых обществ // Новое в лингвистике. Вып. VII. Со-
циолингвистика. М.: Иностраннаялитература,1975.
5.  Gumperz  I.  «Sociocultural  knowledge  in  conversational  inference».  Saville  -  Troike,  M.  (ed.), 
Linguistics and Anthropology. - Georgetown Univ., Washington, D.C., 1977.
6.  Gumperz  I. Dixcourse strategies. - Academic Press., New-York, 1981.
7.  Graumann F. Interaktion und Kommunikation // Handbuch der Sozialpsychologie. Gottingen, 1972. 
Hbd. 2.
8.  Гумбольдт В. О. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное разви-
тие человечества // Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. - М., 1984. – С. 156-180.
9.  Hoijer 1953 – Hoijer H. The relations of language to culture // Anthropology today. / Ed. By Kroeber 
A.L. et al. Chicago: The University of Chicagopress, 1953.
10.  Hymes D. Introduction: towards ethnographies of communication. - New-York, 1964.
11.  Kluckhohn 1956 – Kluckhohn C. Some Navaho value terms in behavioral context // Language. Vol. 
32. Baltimore, 1956.
12.  Newman 1954 – Newman S. American Indian linguistics in the Southwest //American Anthropologist. 
Vol. 56. Menasha, 1954.
13.  Сепир 1993 – Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. М.: Прогресс, 1993
14.  Соссюр 1977 - Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. М.: Прогресс, 1977
15.  Traeger 1958 – Traeger G.L. Paralanguage: A first approximation // Studies in Linguistics. Vol. 13. 
Buffalo, 1958.
16.  Уорф 1960 – Уорф Б. Наука и языкознание // Новое в лингвистике. Вып. I. М.: Иностранная 
литература, 1960.
17.  Хаймс 1975 – Хаймс Д.Х. Этнография речи // Новое в лингвистике. Вып.VII. М.: Иностранная 
литература, 1975.
18.  Хойер 1999 – Хойер Г. Антропологическая лингвистика // Зарубежная лингвистика. М.: Про-
гресс, 1999. № 2.
19.  Яковлева  Е.С. Фрагменты русской языковой картины мира//  Вопросы языкознания, 1994. 
№5. С.73-89

232
Түркітану  ғылымында,  жалпы  тіл  білімінде, 
қазақ тіл біліміндесинонимдер, синонимдік қа-
тарлар,  олардың  жасалу  жолдары,  сөйлемдегі 
қызметі, орны, стильдік қызметтері туралы жа-
зылған  еңбектер  баршылық.  Монографиялар-
да,  зерттеулерде  синонимдер,  олардың  жаса-
луы,  қолданылуы  ғалымдар  еңбегінде  көрініс 
тапқанмен,  ол  еңбектің  де  хатқа  басылғанына 
жарты  ғасыр  уақыт  өтіпті.  Елу  жылда  ел  жаңа 
дейтін қазақтың мақалына сәйкес, тіл білімінде 
де, қазақ тіл білімінде синонимдер жайлы, си-
нонимдік  қатарлар  жайлы,  олардың  жасалуы, 
когнитивтік қырлары жайлы, жалпы семантика-
сы туралы мәселелер өзіндік өзектілігі бар мә-
селе деп танылып отыр. 
Тіл  білімінде  сөздердің  қолданыстық  қыз-
метін  анықтаудың  маңызы  антропологиялық 
идеяның алдыңғы қатарға шығуымен де байла-
нысты. Антропологиялық әдіс тіл мен сөйлеуді 
адам  болмысымен  бірлікте,  сабақтас  қарас-
тыруды  мақсат  етеді.  Әлем  бейнесінің  тілдегі 
көрінісін анықтаудың мақсатты жолы – барлық 
заттар  мен  құбылыстардың  адам  тәжірибесі 
мен  құндылықтары  тұрғысынан  қарастыруды 
көздейді. Шындап келгенде, қай заманда болса 
да, ғылымдағы, өнердегі, өмірдегі, әдебиет пен 
мәдениеттегі ең басты нәрсе адамды тану болса 
керек. Осы тұрғыдан алғанда, сөйлеу кезіндегі 
адамның  психологиялық  жағдаяты  мен  оның 
болмысының  тілдегі  және  сөйлеудегі  көрінісін 
анықтаудың маңызы ерекше. 
Тілдік таңбалардың таңбалаушылық қабілеті 
олардың сыртқы болмыспен тікелей қарым-қа-
тынасы  нәтижесіндегі  деректер  арқылы  емес, 
адам  тәжірибесінің  сипаты  арқылы  анықтала-
ды. Әрбір жаңа ақпарат алынған кезде, кез кел-
ген  жеке  тұлға  немесе  тілдік  тұлға  өз  танымы 
мен  дүниетанымы  тұрғысынан  таниды,  соған 
лайықты  баға  береді.  Қ.  Қайырбаева  зерттеу 
жұмысында  символ  тілдік  жүйеде  белгілі  бір 
когнитивтік  құрылым  ретінде  тілдік  бейнесін 
танытады  деп  тұжырымдаса  [1,  113  б.],  ғалым 
Қ.  Жаманбаева:  «Тіл  мен  таным  процестерінің 
арақатысын  көрсету  тіл  қолданысының  ког-
нитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, 
тіл мен танымның арақатысы адам баласының 
интеллектуалды өміріндегі басты құндылықтар-
дың біріне жататынын көрсетіп береді», – деп 
тілдің танымдық қасиетінің адам өміріндегі бас-
ты құндылықтарының біріне жататынын басып 
айтады  [2,  140  б.].  Коммуникативтік-танымдық 
әрекеттердің  таңбалық  концепциясы  негізінде 
синонимдес тұлғалардың ерекшелігін сипаттау-
ға толық негіз бар.
Заттар  мен  құбылыстардың  белгілері  мен 
қасиеттерінің  жақындығын,  мәндестігін,  ұқ-
састығын, сабақтастығын анықтау үшін жұмса-
латын  синонимдес  тұлғалардың  қолданыстық 
қызметін қарастырудың мәні терең. 
Семантикалық  категорияның  тілдік  болмы-
сын  функционалды  грамматика  негізінде  қа-
растырғанда,  синонимдес  немесе  мәндес  сөз-
дердің  қолданыстық  коммуникативтік  катего-
риясы  дәйектеледі.  Оның  тілдік  тұлғаларының 
толық  жүйесін  функционалды  семантикалық 
өріс  тұрғысынан  қарастыруға  болады.  Сино-
нимдес  сөздердің  тілдік  көрсеткіштері  –  тілдік 
бірліктер  инварианттық  мағына  негізінде  бір 
парадигмалық жүйеге тоғыстырылады. 
Мысалы: 
азаматтық // кісілік 
ақсүйектік  //  шонжарлық  //  бекзаттық  // 
бекзадалық
ақсақал // қария 
Синонимдес сөздердің тіл жүйесіндегі функ-
ционалдық  сипаты  әр  түрлі  болуы  мүмкін. 
Олардың  тілдік  қызметінің  коммуникативті-
прагматикалық  қырлары  сөйлеу  барысында 
немесе  мәтінде  категориялық  ситуациялар  ау-
қымында ашылады. 
Синонимдес  сөздердің  парадигмасында 
өзіндік  ерекшелік  бар:  оларды  жалпытілдік 
деңгей және морфологиялық деңгей деп шартты 
түрде екіге бөліп көрсетуге болады. 
Жалпытілдік  деңгейдегі  синонимдес  сөз-
дердің  парадигмалық  қыры  олардың  жал-
пы  мағыналық-қызметтік  ерекшелігі  арқылы 
анықталады.  Сөз  мағыналарының  синонимдес 
болып  келуінің  өзі  заттар  мен  құбылыстар-
дың  белгілері  мен  қасиеттерінің  танылу  дең-
гейі мен сапалық, мәндік ерекше белгілерімен 
байланысты. 
Синонимдес  сөздер  бір  ғана  ұғымды  емес, 
бір-біріне  жақын,  мәндес  әр  түрлі  ұғымды 
анықтайды,  сөз  бен  сөздің  арасындағы  ерек-
шелік,  ең  алдымен,  ұғымның  арасындағы 
Адамға қатысты қолданылатын синонимдердің 
когнитивтік мәні
Бегалиева л.Б.
Халықаралық Бизнес Академиясының  доценті, ф.ғ.к.

233
айырмашылық арқылы жасалатындықтан, жал-
пытілдік  деңгейдегі  синонимдес  сөздердің  па-
радигмалық қыры ұғымдардың мәні арқылы да 
көрініс бере алады.
 Мысалы, адамның ішкі жан дүниесін сипат-
тайтын  қуаныш,  сүйініш,  шаттық  сөздерінің 
беретін мағынасы бір нәрсеге риза болу сезімі, 
көңілділік.    Украина,  сәлем,  бауыр-құрдастар, 
Шаттығыңа қуанышын бір қосқан (Ғ. Қайырбе-
ков). Осы мысал қуаныш пен шаттық сөздерінің 
синонимдік  қатар  құрайтынынан  хабар  беріп 
тұр. Сонымен бірге шаттық ұғымының мағына-
сы  қуаныш  ұғымына  қарағанда,  кең  екендігін 
көрсетіп  отыр.  Қазақ  елінің  өз  қуанышына, 
сүйінішіне  соншалықты  шаттанып  отырғаны-
на  украин  елі  қуаныш  білдіріп  жатқаны  ұғым-
ның  арасындағы  айырмашылықты,  сондай-ақ 
үдемелі сипаттағы мағынаның беріліп тұрғаны 
байқалады.  Ал,  адамға  қатысты  іс-әрекеттерді 
сипаттайтын синонимдер. Мысалы, Ұры, ұрлық-
шы, ұры-қары, кезеп, ұрлағыш, баукеспе. Ұрлық 
істеп,  әдеттенген,  ұрлықты  кәсіп  еткен  адам. 
Ұрылар тастай беріп, түнгі олжасын, Жан-жаққа 
тым-тырақай зытты қашып (І. Есенберлин). Жа-
сында көп тоналған адам үлкейе келе ұрлықшы 
болады  (С.  Сұбханбердин).  Қоңыр  құлжа  ұры-
қарыдан  тоқалының  мал-мүлкін  қорғау  үшін, 
сойыл  сүйреткен  елу  жігіт  берген  (І.  Есенбер-
лин).  Аман-есен  жүрсің  бе,  Тезек  төре,  елден 
жылқы қоймаған кезеп төре (Айтыс). Губерния-
ның алыс түпкірлерінде қол құрап, топтар сай-
лаған  өңкей  жылқы  ұрлағыш,  баукеспелердің 
сирағын  қырықты  (Б.  Аманшин).  Сөйлемдер-
дегі ұры, ұрлықшы, ұрлағыш, кезеп сөздерінен 
ұрлықты  кәсіп  еткен  адамдар  жекелік  тұлғада 
берілсе, қосарлану арқылы жасалған ұры-қары 
тұлғасынан ұрлық істеп әдеттенген адамдарды 
даралау,  топтау  мағынасында  берілген.  Бау-
кеспе  фразеологиялық  синонимінің  алдыңғы 
ұрлықты  кәсіп  еткен  адамдар  мағынасындағы 
ұры, ұрлықшы, ұрлағыш, кезеп, ұры-қары сино-
нимдеріне  қарағанда,  тек  ұрлыққа  әдеттенген 
адам емес, фразеологиялық тіркеспен жасалған 
қанды балақ қарақшы ұғымына жақын.    
 Ал енді  адамның адамгершілігін сипаттай-
тын  азаматтық,  кісілік  деген  синоним  сөз-
дерінің  ішінен  кісілік  сөзінің  қолдану  аясына 
толығырақ тоқталатын болсақ: 
Кісілік  зат.  1.  Адамгершілік,  азаматтық  қа-
сиет, адамшылық борыш. Шын ел қамқоры бол-
ған  адамгершілік,  кісілік  тұтқасы  Абай  болады  
(М.  Әуезов,  Әр  жыл).  Ғалымдығының  үстіне 
кісілігі де бар еді деседі білетіндер. – Мен де солай 
естідім (С. Мұқанов, Аққан жұлдыз). 2. Адамдық 
игі қасиет, парыз. – Сайдалының атағы байлық-
пен шыққан, – деді Әлиәкпар. – Ал Аққошқар-
дың аты – кісілікпен шыққан (С. Мұқанов, Есею 
жылдары).    – Ағалар, бұларың кісілік емес. Ар 
қайда? Ұят қайда? (Ә. Нұрпейісов, Қан мен тер).  
3. Кісімсіген, дандайсып, өзін жоғары қоятын мі-
нез. Кәдімгідей кісілік пайда болып, Қозыбағар 
кеудесін  кере,  аяқты  кердең  басуды  шығарды  
(С.  Алдабаргенов,  Қанат.).  Мен  ақын  болға-
сын,  ақындығымның  арқасында  ел  басқарып 
отырғасын,  кішкене  кісілік  білдірдім  (Ү.Уайдин, 
Ендігісін айтпа). 4. Кісіге тән, қатысты, кісіге, 
адамға лайық, татитын. Біз қайта келсек, тә-
тем төргі бөлмедегі түнде мен жатқан екі кісілік 
темір кереуетті Танаға дайындап, маған еденге 
жер  төсек  салып  қойыпты  (Ә.  Нұршайықов). 
Әлі мың кісілік халім бар (А. Байтанаев, Қайнар 
бұлақ). 
ҚТТС-та  кісілік  сөзінің  4  түрлі  мағынасы 
берілген.  Алдыңғы  үш  мағынасынан  сөйлем 
ішіндегі  контексінен  заттық  мағынаның  бар 
екені айқын көрініп тұр. Ал 4 (төртінші) мағына-
сы Кереует қандай? – Кереует екі кісілік. Халің 
қанша? – Халім мың кісілік, деген сұрақ-жауап 
арқылы  кісілік  сөзінің  мағынасының  адъекти-
вацияланғанын  көреміз.  Ендеше  заттық  ұғым-
дағы  кісілік  сөздік  ұясына  сындық  мағыналы 
кісілік сөзі кірместен, өзі жеке сөздік ұяда тұру 
керектігі анықталды.  Себебі ол жаңа мағына-
лық сипат алған екінші жаңа атау ретінде таны-
лады.  Екі  сөз  табының  парадигмалық  қатарын 
толықтырып  тұрғандықтан,  сындық  мағыналы 
кісілік  сөзі  адамгершілік,  адамдық,  немесе  ан-
тонимдік  сипатта  дамыған  адамгершілігі  жоқ, 
дандайсыған мағынасының аясына, бұл сөздің 
талаптарына  жауап  бере  алмайды.  Адъекти-
вацияланған  кісілік  сөзі  адамның  қасиеттерге 
емес,  адамның  жеке  басына,  физиологиялық 
ерекшелігінен  туындағандықтан,  бұл  сөз  өзі 
жеке  синонимдік  тармақтарға  жіктелуі  тиіс. 
Бұл  түсініктірек  болу  үшін,  кісілік  сөзінің  сөз-
жасамдық, қызметтік қанат жаюының көрінісін 
төмендегідей беруге болады:
Кісілік  
а)  адамгершілік, 
адамдық, 
азаматтық 
қасиет;
ә)  мұндай жақсы қасиеттерге ие емес, дан-
дайсыған, менменсіген
Кісілік  –  кісіге  тән,  қатысты,  адамға  лайық, 
татитын  синонимдері  адамгершілік,  адамдық, 
азаматтық, адамдық, орындық.
Бәрінің беретін Ұғымдық мәні – заттық, сын-
дық. Когнициясы–метафораланған жансыз, қа-
сиеттік сипатқа ие және метафораланған жан-
ды зат есім.
Көріп отырғанымыздай, кісі сөзіне -лік сөз-

234
жасамдық тұлғасының жалғануы арқылы жаңа 
атаулардың туындап, ол атаулар бірнеше сино-
нимдік қатар құрау арқылы бір лұғаттық ұяны 
иемденеді  екен.  Әр  лұғаттық  ұя  өзінше  жаңа 
атау  тудыруға  ұмтылады.  Бұл  –  тілдің  өз  ішін-
дегі бұлжымас заңдылық. Бірақ сөз қандай жа-
ңа атау тудыруға мүмкіндігінің бар екенін ішкі 
тілдік,  психологиялық  қалыптасқан  формада 
дайын формамен жүзеге асады. 
Қорыта  айтқанда,  синонимдес  сөздердің 
қолданыстық  ерекшелігін  зерделеу  үлкен  ғы-
лыми ізденістерді талап ететін күрделі іс.

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: