Сборник статей IX международной научно практической конференции маб «бизнес и образование: вектор развития»

235
В  последние  два  десятилетия  на  историче-
скую  Родину  возвращаются    казахи,  которые 
после установления Советской власти в Казах-
стане эмигрировали в ближнее и дальнее зару-
бежье,  а  также  те  казахи,  которые  проживали 
на исконно казахской территории, называемой 
в  настоящее  время  Синьцзян-Уйгурский  авто-
номный округ. 
Первая и острая проблема, с которой стал-
киваются наши соотечественники в Казахстане, 
это  незнание  русского  языка.  Хорошо  владея 
казахским, китайским или турецким языками, а 
также  зная  хорошо  арабскую  графику,  они  не 
могут занять достойные их знаниям и интеллек-
ту  должности  вследствие  слабого  или  совер-
шенного незнания русского языка. Более того, 
они чувствуют себя на Родине неуютно, как бы 
«людьми без паспорта». 
Если в странах СНГ русский язык изучается 
в общеобразовательных школах как обязатель-
ный предмет, то в дальнем зарубежье, напри-
мер, в Китае или Монголии, откуда, в основном, 
переезжают  наши  соотечественники,  русский 
язык  не изучается последовательно в общеоб-
разовательных учреждениях. 
В  целях  культурно-языковой  адаптации  к 
новым условиям жизни наши соотечественни-
ки стараются овладеть русским языком, т.к. по-
зиции русского языка в Казахстане, как и в не-
которых других странах СНГ, например, в Кыр-
гызстане и Беларуси, довольно сильны [1, 10].
В статье 7 пункт 2 Конституции Республики 
Казахстан  записано:  "В  государственных  орга-
нах  и  органах  местного  самоуправления  на-
равне  с  казахским  официально  употребляется 
русский язык" [2]. 
 Не только в общеобразовательных школах 
с казахским языком обучения, но и на первых 
курсах  технических,  медицинских,  педагогиче-
ских, сельскохозяйственных и других вузов РК,  
изучается  курс  практического  русского  языка. 
На  его  изучение  отводится  6  кредитов:  45  ча-
сов  в  первом  семестре  и  45  часов  во  втором 
семестре; всего 90 часов. МОН РК в 2011–2012 
учебном  году  было    предложено  изучать  на 
предвыпускном  (III  курсе)  дисциплину  "Про-
фессиональный русский".
Для  студентов  из  дальнего  зарубежья  на 
факультетах  вузов  следует,  учитывая  их  уро-
вень  знания  русского  языка,  организовать 
специальные  группы.  Эти  группы  студентов 
по  степени  владения  русским  языком  весьма 
неоднородны.  Одни  студенты  самостоятель-
но  изучали  русский  язык,  например,  в  Китае 
или  Монголии;  другие  посещали  летом  курсы 
русского  языка  уже  в  Алматы;  а  третьим  при-
ходится  начинать  изучение  русского  языка  с 
алфавита. Положение усугубляется тем, что со-
временная казахская письменность использует 
кириллицу, которая была принята в Казахстане, 
как и в республиках Средней Азии, в 1940 году. 
А наши зарубежные соотечественники исполь-
зуют в Китае – арабскую графику,  в Турции – 
латиницу. Поэтому при изучении ими русского 
языка  встает  вопрособ  овладении  прописью 
кириллицы. 
Учебника  "Русский  язык",  специально  соз-
данного  для  них,  нет;  поэтому  используются 
учебник  Л.В.Екшембеевой,  Ж.А.Нуршаиховой, 
Е.М.Степановой,  Л.С.Торохтий  "Уроки  рус-
ского  языка"  (Алматы,  1996)  [3],  учебное 
пособие 
С.Б.Бегалиевой, 
Р.К.Омаровой, 
Л.К.Мамытбековой "Шаг за шагом". Элементар-
ный  курс.  (Алматы,  2007)  [4].  После  усвоения 
вводно-фонетического курса по этим учебным 
пособиям студенты изучают  предмет по учеб-
ному пособию С.Б.Бегалиевой и Б.С.Балгазиной 
"Книга для чтения" (Алматы, 2007) [5]. 
Использование  в  работе  с  нашими  соот-
ечественниками  учебных  пособий,  предна-
значенных  для  иностранных  студентов,  дело 
вынужденное. 
Необходимо  создать  специальные  пособия 
для оралманов. Находится в печати пока лишь 
корректировочный  курс  «Русского  языка»  для 
студентов из казахских диаспор дальнего зару-
бежья  [6].  В  дальнейшем  планируется  создать 
учебное пособие  и по основному курсу (науч-
ному стилю русской речи). 
В  этом  пособии  представлены  двенадцать 
речевых  тем:  "Функционирование  русского 
языка в Республике Казахстан", "Человек в со-
временном  мире",  "Образование  –  условие 
прогресса",  "Молодежь  –  будущее  страны", 
"Моя  специальность",  "Наука  и  современные 
технологии",  "Республика  Казахстан",  "В  мире 
литературы  и  искусства",  "Средства  массовой 
информации",  "Спорт  в  нашей  жизни",  "При-
Дисциплина  “Русский язык” для студентов  
из казахских диаспор дальнего зарубежья
Боранбаева з. И.
к.п.н, доцент кафедры языковых дисциплин, МАБ

236
рода  моего  края.  Экология.  Охрана  природы", 
"Праздники,  традиции  и  обряды  народов  Ре-
спублики Казахстан". 
Изучение этих тем в какой–то мере должно 
обеспечить  нашим  соотечественникам  мини-
мальный  уровень  владения  русским  языком  в 
социально-бытовой,  социально-культурной  и 
учебно–профессиональной сферах общения. 
Известно, что сложное, незнакомое хорошо 
усваивается через сравнение и сопоставление 
с уже известным. Поэтому русский язык следует 
изучать в сравнении с казахским; родной язык 
должен стать другом и помощником в процес-
се изучения второго языка.
В  этом  пособии  как  основной  принят  этот 
принцип подачи учебного материала. Лексика 
тематического  словарика  представлена  лишь 
путем перевода слов на казахский язык; грам-
матический материал дан не только на русском, 
но и казахском языке; слова и выражения рече-
вого этикета предлагаются на русском и на ка-
захском языках и т.д.  В конце пособия имеется 
алфавитный русско-казахский словарь. 
При  подборе  текстов  авторы  учитывали, 
что  студенты  не  совсем  хорошо  знают  исто-
рию  советского  и  современного  Казахстана. 
Например,  при  изучении  темы  "Образование 
–  условие  прогресса"  студентам  предлагается 
самостоятельно  поработать  над  текстом  "Ка-
ныш  Сатпаев",  а  при  изучении  темы  "В  мире 
литературы и искусства"- над текстом "Мукага-
ли  Макатаев".  В  соответствии  с  кредитной  си-
стемой  обучения  к  каждой  теме  разработаны 
задания для самостоятельной работы студентов 
под руководством преподавателя (СРСП) и за-
дания  для  самостоятельной  работы  студентов 
(СРС). Задания для СРСП имеют более сложный, 
творческий характер по сравнению с задания-
ми  для  СРС.  Они  предполагают  руководство 
со стороны преподавателя, а задания для СРС, 
в  основном  носят  репродуктивный  характер, 
предполагающий повторение и углубление из-
ученного на практическом занятии материала. 
Каждая тема завершается тестами для мони-
торинга знаний студентов. 
Кроме  пособия,  необходимо  издать  двуя-
зычные  книги:  небольшие  произведения  рус-
ских  писателей  и  поэтов  с  хорошими  перево-
дами  на  казахском  языке  (в  случае  отсутствия 
таковых -  в подстрочных переводах) с размет-
кой ударений в словах, с комментариями и под-
робными  русско–казахскими  словариками  к 
текстам. Студенты могут использовать эти книги 
для самостоятельного чтения. 
Следует также отметить, что уже второй-тре-
тий  год  проводится  городской  межвузовский 
конкурс среди студентов из казахских диаспор, 
обучающихся  в  вузах  Алматы,  под  названием 
"Русский язык - ключ к познанию мира", кото-
рый  также  способствует  их  социально-языко-
вой адаптации.
Но  не  только  знание    русского  языка    по-
могает  адаптации студентов из казахских диа-
спор  к  новым  условиям  жизни.  Хотелось  бы, 
чтобы для них были организованы бесплатные, 
хотя  бы  краткосрочные  курсы,  на  которых  ос-
вещались  бы  важнейшие  вопросы  из  различ-
ных  сфер  жизни  современного  Казахстана.  И 
прежде всего – правовые вопросы. Как свиде-
тельствуют материалы СМИ, нередко наши со-
отечественники  не  могут  отстоять  свои  права, 
становятся  жертвами  обмана  или  совершают 
те или иные правонарушения, так как не знают 
элементарных законов. 
литература:
1.  Арефьев А. Русский язык.//Народное образование. М., 2010 №9, с.10
2.  Конституция  Республики  Казахстан.  //Конституционный  совет  Республики  Казахстан.  
/URL :www. Constcouncil. Kz /rus./norpb/constrk.
3.  Екшембеева Л.В., Нуршаихова Ж.А., Степанова Е.М., Торохтий Л.С. Уроки русского языка //На-
чальный курс. Алматы, 1996
4.  Бегалиева С.Б., Омарова Р.К., Мамытбекова Л.К. Шаг за шагом. Элементарный уровень. Ал-
маты, 2007
5.  Бегалиева С.Б., Балгазина Б.С. Книга для чтения. Алматы, 2007
6.  6. Абаев В.Е., Боранбаева З.И., Кадырова Г.Р., Маймакова А.Д., Цой А.А. Русский язык. Учебное 
пособие для студентов –оралманов. Часть1. Алматы, КазНПУ им. Абая, 2012

237
Қазақ әдебиетінің бауырлас, туысқан халық-
тар әдебиетімен өзара байланысы мазмұны жа-
ғынан бай, ал формасы тұрғысынан сан қырлы 
болып келеді. Мұның өзі дәстүрлер жалғасты-
ғы,  жаңа  формаларды  іздеу  жолындағы  ортақ 
мақсаттар,  бір-бірінің  туындыларын  өз  халық-
тары  тіліне  аудару,  әдеби  аудармалар  алмасу 
арқылы жүзеге асып отырады. Міне, осы орай-
да Шәкәрім Құдайбердиевтің шығармашылығы 
ерекше  назар  аудартады.  Абайдың  тікелей  ұс-
таздық тәлімінен нәр алған, оның шығармашы-
лығын, әдеби,ағартушылық қызметін өзіне үлгі 
тұтқан  Шәкәрім  ұлы  ақынның  қазақ  даласын 
дүниежүзілік  мәдениет  үлгілерімен,  әдебиет 
туындыларымен таныстыру, Батыс пен Шығыс-
тың әйгілі туындыларын өз халқына жақындату 
мақсатында аудармашылық шығармашылықты 
жалғастырып  әкетті.  Шәкәрімнің  қазақ  жұр-
тының  бүкіл  әлемдік  мәдениетпен  сабақтас-
тығын  нығайтудағы  қызметінүш  салаға  бөліп 
қарастыруға  болады.  Оның  бірі  –  Шәкәрімнің 
дүниежүзілік әдебиеттің озық ойлы өкілдерінің 
есімдерін  әрдайым  құрметтеп,  өз  өлеңдерін-
де  оларды  қазақ  оқырмандарына  насихаттап 
отыруы,  екіншісі  –  ақынның  Л.Толстоймен  хат 
алысып, сырттай болса да шығармашылық бай-
ланысты болуы, ал үшіншісі – басқа елдер әде-
биетінің озық үлгілеріне аударма жасауы. 
Шәкәрім  өз  заманының  парасатты,  білімді 
азаматтарының бірі болды. Ол алдындағы ұла-
ғатты ұстазы ұлы Абай сияқты туған топырағы-
нан, сондай-ақ Батыс пен Шығыстан мәдениет-
терінен  нәр  алды,  бұрын-соңды  өткен  түрлі 
елдер  ғалымдарының,  ақын-жазушыларының 
еңбектерімен танысып отырды. Шәкәрім өзінің 
әйгілі шежіресін жазу барысында көне түркі мә-
дени мұраларымен, Жүсіп Баласағұнның, Абул-
ғазы  Баһадүр  ханның,  Радловтың,  Березиннің, 
Аристовтың, сондай-ақ араб, қытай, парсы ға-
лымдарының  еңбектерімен  танысып  шықты. 
Шәкәрім  өз  өлеңдерінде  дүниежүзілк  ғылым 
мен  мәдениеттің,  әдебиеттің  озық  өкілдерінің 
есімдерін  атап,  өз  халқына  осындай  қайрат-
керлердің сыны мен бағасын жеткізіп отырды. 
Оларды өзі де үлгі тұтады, оларды бұқараны да 
соған шақырды.
Айтқан сөзі ауруға ем,жанға құшар,
Тауып айтқыш тәтті тіл сайраушылар.
Байрон, Пушкин, Лермонтов,Некрасов,
Қожа  Хафиз,Науаи,Физули  бар,  -деп  жыр-
лайды. [ 411]
Бұдан  ақынныңрухани  нәр  алған  тамырла-
рының қаншалықты тереңде жатқанын аңғару-
ға болады. Бұл жай ғана өзіне таныс есімдерді 
құрғақ қайталап, тізім шығу емес. Ақын осын-
дай ұлағатты адамдар әр елде де бар, соларды 
біле  жүрейік,  солардан  үлгі  алайық  ойды  алға 
тартады. Абай дәстүрін берік ұстанған Шәкәрім 
өзіне сарқылмас қуат берген Шығыс, Батыс әде-
биеттерімен  қатар  сол  кездегі  орыстың  озық 
дәстүрлі әдебиеті мен мәдениетін ерекше баға-
лаған. Осындау тамаша бастаулардан сусында-
ған Шәкәрім тапқан асылдарын туған халқына 
молырақ  таныстыруға  ұмтылды.  Өзінің  «Мол-
далар өзгелерді кәпір дейді» деген өлеңінде ол 
«Орыстың жақсыларын білмес қазақ» деп қын-
жыла отыра, олардың есімдерін қазаққа таныс-
тыруды, жақындастыруды өз мойнына алады.
Білсе егер Салтыков пен Толстойын,
Сезсе олардың айтылған терең ойын.
Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса,
Қазақты, бөлер еді-ау нұрға бойын
Лермонтов,Некрасовтай ақынларын,
Өнеге етсе солардың мақұлдарын.
Өзімшіл, надандықтан көзі ашылып,
Аңғарар адал жолға жақындарын, -деп [211] 
менің халқымнан да осындай адал ұлдар шық-
са  дегендей  ұлы  армандарын  жеткізеді.  Атал-
ған  қаламгерлердің  шығармаларын  зерделей 
оқып,өзінің  көркемдік,  эстетикалық  ой-  топ-
шылауларын  толықтыра  түседі.А.С.Пушкиннің 
сөзін  ол  қазақтың  көзін  қарықтырар  жарық 
күнге  теңейді.  Өзге  әдебиеттегі  жақсылық  ны-
шандарын  осыншалық  түсініп,  өз  жұртына  
асыл  күйінде  жеткізуге  ұмтылуы  Шәкәрімнің 
шын  мәнінде  интернационалдық  идея  көтер-
ген азамат ақын болғандығын аңғартады. Ақын 
шығармашылығындағы  мұндай  қасиетті  оның 
орыстың ұлы қаламгері Лев Толстой есіміне қа-
тысты шығармалары одан әрі дәлелдей түседі. 
Туған халқының тағдыры мен болашағын озық 
ойлы елдермен сабақтастыру туралы ой толғай 
отырып, ұлы Абай «Ойында жоқ бірінің Салты-
ков пен Толстой» деп күйзелсе, Шәкәрім «Білсе 
егер Салтыков пен Толстойын» деп армандады. 
Шындығында Шәкәрім Л.Толстойдың есімін өзі-
не үлгі етіп ұстанды.
Шәкәрімнің  ұлттық  әдебиеттер  арасын  жа-
Студенттерге Шәкәрім аудармаларының  
маңыздылығын үйрету
жақыбаева қ. А.
Халықаралық Бизнес Академиясы
аға оқытушы

238
қындастырудағы  дәнекерлік  рөлін  айқындай-
тын    бір  сала  –  оның  аудармашылық  қызметі. 
Шәкәрімнің қаламы арқылы Батыс пен Шығыс-
тың  бірқатар  жауһар  шығармалары  қазаққа 
мәлім болды. Шәкәрім Шығыстың Қожа Хафиз, 
Физули,  Бағдади,Науаи  секілді  жарық  жұлдыз-
дарын  қастер  тұтты.  Әсіресе  немістің  құдіретті 
ақыны Гете мен орыстың сөз зергері Пушкинді 
баураған Қожа Хафизді өзінің ұстазы деп есеп-
теді.  Хафиздің  тау  бұлағының  кәусарындай 
мөлдір  жырларын  ол  қазақ  тіліне  бар  бояуы-
мен, өзіндік нәрімен аударды. 
Пайда, мақтан, айла, күш
Жаманатқа ұшыратты.
Сауық, думан, көрнеу іс 
Жасырын қашан тек жатты.
Ақ тілегің іздесең,
Ақ жолыңнан айрылма.
Ақ жүрекке кез болсаң,
Өзге адамға қайрылма. 
Сондай-ақ Шәкәрім әйгілі «Ләйлі- Мәжнүн» 
хикаясының Физули жырлаған нұсқасын аудар-
ды. Ауыша және жазбаша таралған шығыс дас-
таны «Ләйлі - Мәжнүнге» 7 ғасырда өмір сүрген 
Қайыс атты ақынның қайғылы ғашық отын ба-
сынан кешіргені туралы араб аңызы негіз бол-
ғаны белгілі. 
«Ондай ғып еш бейітші жаза алмаған,
Нақысын шын келтіріп, қаза алмаған.
Мен оны келтіре алман мыңнан бірін,
Айтуға тіл жетпейді тәтті жырын –
Мәжнүннің атын білер, жайын білмес,
Қазақша ұқтырайын біраз сырын», -дейді.  
Қазақ  және  орыс    әдеби  байланыстарын 
нығайтуда  Шәкәрімнің  еңбегі  оның  негізінен 
орыстың Л.Толстой, А.Пушкин сияқты қаламгер-
лерініғ шығармаларын аудару арқылы көрінді. 
Ол өзі пір тұтқан Л.Толстойдың алты әңгімесін 
аударды.  Орыс  әдебиеті  классигінің  осындай 
туындыларын  қазақ  оқырмандарына  бағыттай 
отырып,  «Әншейін  бос  сөз  демей,  ғибрат  ал» 
деп тиянақтай түседі. 
Шәкәрімнің халық арасына кең тарап, жылы 
қабылданған шығармаларының бірі – А.С.Пуш-
киннен  аударған  шығармасы  -  «Дубровский» 
әңгімесі.  А.С.Пушкин  шығармасының  оқиға 
желісін,  идеялық  нәрін  қазақ  өлеңінің  тілімен 
сөйлеткен.Шәкәрім  өз  аудармасында  өзгеше 
нәзік  психологияға  мән  берді.  Ал  ол  сол  кез-
дегі орыс мәдениетіне тән қасиеттердің бірі еді. 
Шәкәрім  аударған  «Дубровский»  әңгімесі  ұлт-
тық  әдебиетіміздің  өз  топырағында    туған  төл 
шығармадай қазақ оқырмандарының жүрегіне 
жол тапты.
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш,
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама ар сақта –деп ойлайды,
Адамдық, әділетті ерте түйгіш.
Арынан аямайды дәулет-бұлын,
Аяғыш қызметкерін: күң мен құлын. [413-414] 
Шәкәрім  А.С.Пушкиннің  «Боран»  атты  про-
залық шығармасын өлең түрінде қазақша сөй-
летті. Оны аударуда да ақын біліктілік пен көр-
кемдік қуатын мейлінше мол көрсете білді.
 Соншалық зор қала емес, отар екен,
 Зор салты ғой ондайды қала деген.
 Қарыз бергіш, ашық жүз, қонақшыл бай,
 Сол жерді иемденіп қалған екен. 
 Сонда келіп, карта ойнап, сауық салып,
 Қызық күндер өткізген көршілесі. [454]
Сонымен  қатар,  Шәкәрім  өзінің  ағартушы-
лық қызметінде де осы идеядағы өлеңдерінде 
туған  халқын  басқа  халықтармен  жан-жақты 
жалғастыру,  олардың  мәдениеттерін  сабақтас-
тыра отырып, өзара байыту идеясын жарқыра-
та көтерді. Өзіне өзгені үлгі етіп отырды. Бірақ 
оларға  сын  көзбен  қарап,жақсысы  мен  жама-
нының жігін айыра білді. «Адам немене?» деген 
өлеңінде мына жолдар бған дәлел.
 Европа білімді жұрт осы күнде,
 Шыққан жоқ айуандықтан ол да мүлде.
 Терең ойла сөзімнің түбін біл де,
 Іштен жыла, шырағым, сырттан күл де. [179]
Шәкәрім  осылайша жырлай келе, өз жұрты-
на өзге елдердің ең озық өнер-білімін ұсынады.  
Ал мұның өзі ақынның туған халқының тағды-
рына деген алаңдаушылықтан, оның  болаша-
ғына деген перзенттік үмітінен, биік оптимизмі 
мен  сергек  сенімінен  бастау  алып  жатады.  Ол 
бұл тұста өінің үлкен интеранационалист ретін-
де бой көрсетеді. Содан да болар Шәкәрімнің 
өлеңдерінде  «қазақ»  сөі  жиі  кездеседі.Алайда 
бұл жалаң ұлтшылдықтан, тек қана өз ұлтының 
мүддесін ойлаудан туған нәрсе емес.
Мен ұлтшыл емеспін,
Жақыным мынау демеспін, - дейді ақын.
Жекеден жалпыға қарай ой өрістету тәсілін 
басшылыққа алған ақын жеке адам ұғымын ха-
лық ұғымымен ұластыру барысында бірте-бірте 
бір халықтың, бір ұлттың шеңберіне сыймай ке-
теді. Бүкіл адамзат тағдырына көз жібереді. Ев-
ропа халықтарының өміріндегі жоғарыдағыдай 
кемшіліктерді  білу,  бүкіл  адамзат  үшін  «Мыл-
тық билеп тұрған заманда «әділет жоқ» (Адам 
немене?) деп  сезіну осы тұста туған ақын тал-
ғамдары болатын. 
Абай  тәрізді  Шәкәрім  де  Шығыс  пен  Батыс 
елдерінің  тұрмыс-тіршілігінен,  өмірлік  мақсат-
мұраттарынан  өз  халқының  арман-тілектерін 
бөліп  қарамады.  Халықтар  арасындағы  дос-
тықтың  мәнін,  адамдардың  әр  уақытта  өзара 
ізгі  ниетте  болуын  жырлады.  «Ойласаң  барша 
адамзат туған -бауыр» (Адам немене?) деп жү-
регімен  ұққан  ақын  өзінің  «Анадан  алғаш  ту-
ғанда»  атты  өлеңінде  бұл  идеяны  ары  қарай 
тиянақтай түседі. 

239
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі – өз халқың.
Шәкірімнің  пікірінше,  адам  адамға  ешқа-
шанда жау емес,қандай ұлтың адамы болса да 
ол  өз  бауырындай.  Барша  адамзат  баласы  бір 
-бірімен  ынтымақтаса  өмір  сүруі  керек.  Міне, 
Шәкәрім  ұсынған  ұлы  идеяның    мән-маңызы 
осында  жатыр.  Бұл  тұста  ол  өзінің  ұлы  ұстазы 
Абайдың өнегелі жолын ұстанды. 
Батыс, Шығыстағы ғылыми, әдеби ойдың да-
му  барысын,  қоғамдық  әлеуметтік  тіршіліктің 
қайта  тасу  құбылыстарын  тамыршыдай  ба-
сып, анық та айқын ұғуға тырысқан ақын өзге 
елдердің  аса  күрделі  өнер,  білім  жетістіктерін 
өзіне, ел-жұртына керегін таңдап-талғап  алып, 
оны  сол  кездегі  қазақ  қауымының  көңіл  көкі-
регіне  төте  жол  табатын  көркем  тілмен  айтып 
беруге тырысқан. Шығыс әдебиеті, оның ішін-
де араб, парсы, иран поэзиясы, ерте кезден-ақ 
қазақ  халқына,  оның  ішінде  рухани  жетекшісі 
Абайға,  Абайды  пір  тұтқан  Шәкәрімге  де  тон-
ның ішкі бауындай жақын болған, тіпті оны бұл 
екеуіне  де  ана  сүтімен  бірге  дарыған  десе  де 
болады.  Бұл  олардың  ақындық  мұраларынан, 
өмір жолынан айқын көрінеді. 
Ұлы  Абай  «Ғылымды  іздеп,  дүнині  көздеп, 
екі  жаққа  үңілдім»,  -  дейтін.  Абай  мектебі-
нен  тағылым  алған,  Абай  жолын  жалғастыр-
ған  Шәкәрім да екі жаққа бірдей назар салды. 
Әлемдік  сөз  өнерін  танып-білуге,  оның  бар 
жақсысын  бойына  сіңіруге  ел  игілігіне  айнал-
дыруға  күш  салды.  «Оятқан  менң  шығыс  жы-
ры», - деп, «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» 
деп,  өзінің  төл  әдебиеттен  тысқары  ең  алғаш-
қы  өнеге  мектебін  нақты  атаған.  Классикалық 
тәжік-парсы  поэзиясын  да,  тамырлас,  туыстас 
халықтарға  тегіс  тиесілі  орта  ғасырлық  түркі 
әдебиетінде терең таныған ақынның айрықша 
қадір  тұтқан  шайырлары  Қожа  Хафиз,  Физули, 
Науаи  болатын  Шәкәрімнің  Фердауси  Сағдиді 
де,  Қожа  Ахмет  Яссауиді,  Софа  Аллаярды  да 
жақсы  білгені  күмәнсыз.  Шәкәрімнің  Шығыс 
классигі Физулидің «Ләйлі - Мәжнүнін» кестелі 
көркем  тілмен  қазақша  емін-еркін  сөйлетуі 
ақынның сол халықтың салт-дәстүрін ізімен қа-
зақтың эпикалық жанрына жаңа бір сапалы да 
сүбелі үлес қосқанын, бұл поэманың қазақтың 
төл  туындысындай  болып  санасына  сіңіп,  са-
хара жұртының рухани қорын байыта түскенін 
айтып өту қажет. 
«Ләйлі- Мәжнүн» дастаны Шәкәрімнің Шы-
ғыс тақырыбындағы  ең көлемді мұрасы болып 
табылады. Шәкәрімнің «Ләйлі - Мәжнүнін» ау-
дарма дегеннен гөрі Физули тәрізді орта ғасыр 
саңлағы  жырының  арқауын  алып,  сонымен 
жарыса  жазған  қазақ  ақынның  өлмес-өшпес 
махаббат  жайлы  дастаны  деген  жөн  тәрізді. 
Бұл  ақынның  «Еңлік-Кебек»,  «Қалқаман-  Ма-
мырымен»,  ауыз  әдебиетінің  «Қозы  Көрпеш- 
Баян  сұлу»  жырымен  сабақтасып-салаласып 
жатқан  шоқтығы  биік  шығарма.Бұл  жайында 
қазақ поэзиясының алыбы – Әбділда Тәжібаев 
«Ләйлі-Мәжнүн Шәкәрімнің шығыс алыптары-
мен  жарысқа  түскенде  көтерілген  жаңа  бигі, 
жаңа тауы десе де сек те болады. Бұл тау қазақ 
даласына түгел көрінген қарлы шың, қара ор-
маны, тасқын өзендерімен, барлық ғажайыпта-
рымен  көрінген  бүкіл  халқымызды  қуанышқа 
бөлеген еді»,- деген болатын. 
«Ләйлі-Мәжнүн» 
Шығыс 
поэзиясында 
көнеден  жырланып  келе  жатқан  тақырып. 
Шәкәрімнің бұл дастанын да бағыттағы ең бір 
жауһар қазынаның қатарына жатқызуға тиіспіз. 
Бұл  пікірімізді  М.Әуезовтің  «Шолпан»  журна-
лында  алғысөз  келтірілген  мына  жолдары  дә-
лелдей түседі. «Бұл өлеңдегі қазақ тілінде шы-
ғарушы араб ідебиетімен жеке таныстығы бар 
қазақтың белгілі өнершілерінің бірі – Шәкәрім 
Құдайберді баласы».
Бұл  жерде  М.Әуезов  поэмаға  Физули  дас-
танының  аудармасы  емес,  Шәкәрімнің  Шығыс 
ақынымен өнер жарыстыра отырып жазған төл 
туындысы ретінде баға береді. 
Қазақ  әдебиетінде  шығыс  әдебиеттеріне 
жазылған көркем шығармалар баршылық. Со-
лардың  қатарына    Шәкәрімнің  төл  туындысы 
«Ләйлі - Мәжнүн» поэмасы да қосылып байыт-
ты.Шығыс  әдебиеті  әлемін  емін-еркін  аралап 
жүріп, ардақты ақынымыздың тағы бір тоқтаған 
жері  –  дүниежүзілік  әдебиет  тақырыбында  та-
рихында «Шираз сиқыршысы» аталып, ал орыс 
әдебиетінеде «Шығыс Пушкині» аталып кеткен 
Хафиздің бір топ ғазалын ана тілімізге мейлінше 
жатық етіп, ақынның  айтар ойын, өлеңдерінің 
әуездігін сақтай отыра аударып, туған халқына 
паш етті. 
Пушкинді  терең  де  толық    зерделей  білген 
дала ақыны әр дәуірдегі адамның, қоғам бол-
мысын,түр сипатын ұзақ шоли келіп, жеке мен 
көптің  арасындағы  үйлестіктің  не  қайшылық-
тың әр қилы себептерге байланысты бір қалып-
та тұрмайтынын тілге тиек етеді.
Бүгінгі бардың ертең жоқ болуының, бүгінгі 
достықтың ертең жауласып шыға келуінің әлеу-
меттік, психологиялық астарына үңілуге талпы-
нады. Түптеп келгенде бұл романда айтылатын 
ойдың негізгі қазығын, идеялық ойдың санасын 
меңзейді:
Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,
Мақсұты бізге ғибрат бермек үшін.
Қиянатшыл, зорлықшыл парақордың 
Мінезінің суретін көрмек үшін.
Шын махаббат не екенін білдірмекке,
Уағыдашыл әділетті сүйдірмеке.
Жақсы мінезді айтқанда жанды ерітіп, 

240
Зұлымдықтан жирентіп күйдірмекке.
 Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
 Сырты – ала, іші – шошқа, сұм екенін.
 Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек
 Ұқтырар адамдықтың шын екенін.
Қорыта айтқанда Шәкәрім аудармаларының 
маңызы  зор.  Оның  қазақ  әдебиеті  тарихында 
алатын орны ерекше. 
Шәкәрім  Шығыс  классиктерінің  өлеңдерін 
қазақ  тіліне  аудару  арқылы  шығыс  әдебиетін-
дегі жаңашылдықты, дәстүрлі шығармашылық-
ты  қазақ  топырағына  таратушы,  дамытушы, 
қазақ-орыс-шығыс  әдебиеттерінің  байланыс-
тарын нығайтушы, жемісті жалғастырушы тұлға 
ретінде көрінді. Бұл дамыту мен байыту қазақ 
ұлт әдебиетінде кқркем аударманың едәуір қа-
лыптасу  үрдісіне  Шәкәрімнің  белсене  жемісті 
араласуы  және  әлемдік  маңыз  алған  туынды-
лар  үлгілерін,  жекелеген  образдарды  бейнелі 
тіркестерін  шығармаларында  шебер  қолдану, 
ойлау, жүйеге енгізу арқылы іске асты. Ол көп-
теген  халықтардың  ғасырлар  бойы  жинаған 
рухани қазыналарын еркін бойлап, терең иге-
ре  білу  нәтижесінде  бірсыпыра  туындыларды 
қазақшаға  аударып,  халық  игілігіне  айналдыр-
ған білікті де дарынды аудармашы. Шәкәрімнің 
кқркем аударма принциптері мен жүйесінің өзі 
үлкен тәжірибе, тағлым,үлгі. Шығыс пен батыс 
елдері  әдебиеттерінің  кейбір  үлгілерін  қазақ 
тіліне еркін. Шебер аударуында өзінің төл туын-
дысы тәрізді болып шықты. Аудармашылықтың 
қасиеті де осында емес пе!? Ал төл туындылар-
ды түрленте жазу тек нағыз ақынның қолынан 
ғана келеді.  
Абай  атамыз  салған  арна  –  орыстың  озық 
үлгілі  әдебиетінен  өнеге  алу  –  сол  атаның  
шәкірті  Шәкәрім  қажы  шығармашылығынан 
жалғасын табады. Тек орыс әдебиеті ғана емес, 
шығыстың  классикасын  шын  мәнінде  шыңдай 
түседі. «Ләйлі-Мәжнүн» шығармасынан «Еңлік-
Кебек  туса,  «Дубровский  әңгімелерін»  оқыған 
Мағауия  «Масғұтты»  жазды.  Өнеге  ме,  өнеге!  
Үлгі  ме,  үлгі!  Ендеше  өзге  ақын-жазушылар 
секілді Шәкәрім аудармаларының қадір-қасиеті, 
алар бағасы –қадірлі төр,құрметті тұғырда. 
Жалпы  Шәкәрімтану  саласындағы  Шәкәрім 
аудармалары  туралы  небір  соны  ой,  сырлы 
сөздердің шертілеріне өз басымның титтей де 
күмәні жоқ. Шәкәрімнің  әрбір мұрасы – бір жұ-
мыс, бір ізденіс.  

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: