«Сегіз қырлы бір сырлы»

 
37 
Отанымызды 
бҿлшектеуге 
кетҽрі 
емес 
ниет 
танытқандықтан, 
республиканы жоғалтып алудың шын қаупі қылаң берді. 
2009  жылдың  4  тамызында  Воронеждің  “Коммуна”  газетінде 
Л.Суркованың  Қостанай  облыстық  партия  комитетінің  бҧрынғы  бірінші 
хатшысы,  бҥгінде  Мҽскеуде  тҧратын  (оның  аты-жҿнін  ҽдейі  атамай 
отырмын,  оқырман  бҧған  тҥсіністікпен  қарайды  ғой  деп  ойлаймын) 
воронеждік  жерлесіне  арнаған  мақаласы  шықты.  “Ол  Горбачевтің  кҿзіне 
ҧнамайтын  нҽрселерін  шҧқи  кҿрсетіп,  Н.Назарбаевпен  таласа  алатын, 
сонымен  бір  мезгілде,  ҿз  пікірінде  қалатын”,  делінеді  мақалада. 
Журналиспен  ҽңгімесінде  оның  сҧхбаттасы  сыпайыгершілік  танытқан 
сыңай  білдірсе,  ал  журналист  саяси  ҽдептіліктен  болар,  кейбір 
мҽселелердің  тігісін  жатқыза  жазған  секілді.  Ҿйткені,  мақала  кейіпкері 
жҽне онымен ынтымақтастықта болғандар сол кезеңдерде Н.Назарбаевпен 
жҽй таласып қана қоймай, оған ашық қарсы шықты жҽне соған сҽйкес іс-
қимыл  танытты.  Несін  айтамыз,  апанында  мазаланған  аю  секілді  мінез 
танытқандар сол тҧста баршылық еді. 
Оның ҥстіне, бҥкіл Кеңес Одағын қамтыған сыртқа тебушілік ҥрдісі 
жағдайларында 
адамдарды 
сепаратистік 
жҽне 
ирредентистік 
партизандыққа итермелеген арандатушы-суфлерлер де жеткілікті болатын. 
Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  М.Горбачевтің  қатысуымен  ҿткен  жоғарыда  аталған 
республикалық  кеңесте  жарылып-бҿлінуді  аңсайтындарға  бағыттап  жҽне 
жалпыға естірте қатаң ескерту жасады: 
“Бҽзбіреулерге  тҧтас  ҿңірлердегі  жоғары  деңгейлі  ширығу  қалпын 
қолдау  ҿте  тиімді,  біреулер  саналы  тҥрде  немесе,  жҧмсартып  айтқанда, 
ҿзінің алысты болжай алмайтындығы салдарынан осы ҥдерістерді қыздыра 
тҥседі. Бҧған мысалды кҿптеп келтіруге болады: осы арада Закавказьедегі 
азамат  соғысынан  бастап  Ресейдің  кейбір  облыстарындағы  шовинистік, 
тіпті  монархистік  кҿңіл-кҥй  ауанының  кҥшейе  тҥсіп  отырғанын  айтсақ  та 
жеткілікті  ғой  деп  ойлаймын.  Михаил  Сергеевич,  бізді  шетелдердегі 
“пайғамбарлардың”  ҽдепсіз  кеңестерін  қуана  қабылдайтын  кейбір 
интеллигенция  ҿкілдерінің  жел  тигізбей,  қамқорлықпен  аялайтын 
ҧлыдержавалық  шовинизм  ҿскіндері  алаңдатады.  Егер  ҿз  Отаныңды 
орнықтыруға деген ҧмтылысыңды ҿзге халықтарға деген қамқорлығың мен 
олардың  проблемалары  кҿлегейлейтін  болса,  онда,  мҽселен,  ҿзіңді 
зиялымын  деп  осы  сҿздің  жоғары,  толық  мағынасында  қалайша  есептей 
аласың!  Ал  елімізде  кең  таралыммен  тараған  шулы  трактаттың  авторы 
бҥкіл  ҽлемге  белорустар  мен  украиндар  ҿздерінің  орыс  екенін  жорта 
ҧмытып  кеткен  секілді,  қазақтың  жері  олардың  жері  емес  сияқты  деп 
ҧялмай жария етті емес пе? Бҧл ҿмірді тек сталиндік лагерьлердің тікенек 
сымдарының сыртынан ғана кҿрген адам Қазақстанның шынайы ҿмірі мен 
тарихы туралы не білуі мҥмкін? Ең жақсы сезімдермен ойнап, бір халықты 
бір халыққа айдап салу, кем дегенде, адамгершілікке жатпайтын қылық қой 
деп ойлаймын”. 
Ҿзімнің  жеке  байқағандарыма  қатысты  айтсам,  сол  кезеңдердегі 
онсыз да кҥрделі жағдайларға кейбір жергілікті халық ҿкілдері де ҿткірлік 

 
38 
пен  драматизм  қоса  тҥсті.  Осындай  эпизодтарға  тҽн  жағдайлардың  бірі 
біздің  ана  тіліміздің  қҧқын  танудың  бастапқы  кезеңіне  қатысты  болды. 
1989  жылы  қабылданған  “Қазақ  КСР-індегі  тілдер  туралы”  Заңмен 
қаруланған  біз  мемлекеттік  басқару  органдарында  нақты  қостілділік  пен 
мемлекеттік  тілді  іс  жҥргізу  жҽне  қҧжат  айналымына  енгізуге  ҥлкен 
патриоттық  рухани  жігермен  кірістік.  Ҽрине,  оны  ҿзімізден  –  Президент 
Аппараты мен Министрлер Кабинетінен бастадық. Бірақ бҧл жҧмыстар сол 
кездің  ҿзінде  де  ҧқыпсыз  жҥргізілді  жҽне  бҥгінде,  тҽуелсіздіктің  20 
жылдық қарсаңында да, алға қойған міндеттерге – яғни, Конституция мен 
заңнамаларымызда кҿрсетілгеніндей, тиісті стандарттар мен кондициясына 
жете алған жоқ. 
…Бірде,  1990  жылдың  кҥзінде  менің  ҽріптесім,  беделді  жҽне 
тҽжірибелі  қызметкер  жергілікті  партия-шаруашылық  активі  мен 
жҧртшылық  ҿкілдеріне  Президент  Аппараты  алған  қойған  жҽне  шешіп 
жатқан  ағымдағы  міндеттер  туралы  айтып,  тҥсіндіру  ҥшін  аудандардың 
біріне  шыққан болатын.  Қазақ  тілінің  қолданылу  аясын  кеңейту  қажеттігі 
туралы ҽңгіме бастағаны сол екен, қол шапалақтап, ысқырып, оны келеке, 
кҥлкі еткен. Олар шешенге мансапқҧмар-авантюрист ретінде қараған, яғни 
отырғандардың  кҿздерінен:  “Бізге  мынау  жазған не  айтып  тҧр?”  дегендей 
біржақты таңқалыс айтпай аңғарылған. 
Бірақ,  барлық  қиындықтарға  қарамастан,  нақ  сол  1990  -1991 
жылдары  еліміздің  Тҧңғыш  Президенті  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  іс  жҥзінде 
Қазақстанның 
институттық 
негіздерін 
қалыптастырып, 
болашақ 
егемендігіміздің іргетасын қалады. 
1990  жылдың 25  қазанында  “Қазақ  КСР-інің  мемлекеттік егемендігі 
туралы” декларация қабылданды. 
Декларация  елдің  толық  мемлекеттік  тҽуелсіздігі  жолындағы 
мемлекеттік-қҧқықтық  жҥйесін  одан  ҽрі  дамытуды  қамтамасыз  еткен  жас 
мемлекеттің  алғашқы  негіз  қалаушы  заңнамалық  актісі  болды.  Оның 
ҥстіне,  қҧжат  мемлекеттік  билікті  заңнамалық,  атқарушылық  жҽне  сот 
жҥйелеріне  бҿлу  қағидатын  бекітті.  Осы  орайда  Жоғарғы  Кеңес  заң 
шығарушы  биліктің  айрықша  артықшылығын  алса,  Президент  Мемлекет 
басшысы  ретінде  –  бҧйрықты-атқарушылық  билікке,  Жоғарғы  Сот  сот 
билігіне ие болды. 
Қазақстан  Президентінің  сол  кезде  жҧмыс  істеген  мемлекеттік 
басқару  қҧрылымдарындағы  реформаға  бағытталған  келесі  қадамы  да 
заңды  еді.  Осыған  байланысты  1990  жылдың  20  қарашасында  Қазақстан 
Президенті “Қазақ КСР-індегі мемлекеттік билік қҧрылымдарын жетілдіру 
мен басқару жҽне Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заң) ҿзгерістер мен 
толықтырулар  енгізу  туралы”  Заңға  қол  қойды.  Жаңа  заңға  сҽйкес  Вице-
президент,  Премьер-Министр  жҽне  мемлекеттік  кеңесшілер  лауазымдары 
енгізіліп,  Министрлер  Кеңесі  таратылды  жҽне  Министрлер  Кабинеті 
қҧрылды; Президент жанынан консультативті-кеңесші орган – Республика 
Кеңесі пайда болды. Сондай-ақ мемлекеттік биліктің жергілікті органдары 

 
39 
қайта  қҧрылып, олар  Халық депутаттарының  кеңесі деп  аталды.  Олардың 
ҿкілеттіктері айтарлықтай кеңейтілді. 
1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигонының жабылуы, 
1991  жылдың  2  қазанында  ғарышқа  қазақтың  тҧңғыш  ғарышкері  Тоқтар 
Ҽубҽкіровтің  ҧшуы  мен  1991  жылдың  1  желтоқсанында  Қазақстан 
Президентінің  алғаш  рет  ҿткізілген  бҥкілхалықтық  сайлауы  тҽуелсіздік 
жолындағы ҿзіндік бір белес болды.  
Сол сайлауда абсолютті кҿпшілік дауыспен Нҧрсҧлтан Назарбаев ел 
Президенті  болып  сайланғаны  белгілі.  Ал  16  желтоқсанда  Қазақстан 
Республикасы ҿзінің тҽуелсіздігіне қол жеткізді. 
1991  жылдың  10  желтоқсанындағы  ҿзінің  инаугурациялық  сҿзінде 
Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  жас  мемлекеттің  алдында  тҧрған  бірінші  кезектегі 
міндеттер ауқымын нақты айқындап берді. 
 
 
 Шын  мҽнінде  бҧл  алдағы  20  жылда  елімізді  дамытудың  шешуші 
бағыттарын  белгілеген  стратегиялық  бағдарламаға  айналды.  Осының 

 
40 
арқасында бҥгінде тҽуелсіз Қазақстанды бҥкіл ҽлем танып жҽне қҧрметтеп 
отыр. 
“Бҥгін, екі дҽуір шегінде қоғам ҥшін дағдарысты жағдайларда уақыт 
факторы 
аса 
зор 
маңызға 
ие 
болады. 
Бҧрынғы 
федерация 
республикаларындағы  ҿрши  тҥсіп  отырған  қысымды  ахуал,  таяу  айларда 
біз бетпе-бет келетін проблемалардың ҿткірлігі ырғалып-жырғалуға уақыт 
қалдырмай, жылдам, шешімді жҽне нақты іс-қимыл танытуға мҽжбҥрлейді. 
Қазір  ҽркімге  дерлік  тҥсінікті  жҽйт  –  тарих  бізге  ҿндірістік 
қатынастарда  тҥбегейлі  ҿзгерістерден  басқа  таңдау  қалдырған  жоқ.  Бірақ 
нарықтық  экономикаға  бет  бҧрудың  орасан  кҥрделі  екендігі  де  баршаға 
белгілі болса керек. Осы орайда жҥзеге асырылып жатқан шаралар бҥгінде 
анық  жеткіліксіз.  Олардың  кейбіреулері  шектеулі,  келесі  біреулері 
жартыкеш,  ҥшіншілері  ескі  ҽміршіл-ҽкімшіл  жҥйе  қалдықтарының 
бҥлігімен,  консервативті  кҥштердің  жасырын  жҽне  айқын  тежеулерімен 
бетпе-бет  қалып  отыр.  Бізге  ҽлеуметтік-экономикалық  жағдайды 
тҧрақтандыру  ҥшін  тҥбегейлі  жедел  шаралар  қабылдау  қажет,  ҿйткені, 
қазіргі кезде дағдарыс ҿзінің сындарлы шегіне жақындап келеді. 
 
 
 
Біздерге  бірінші  кезекте  қандай  шараларды  қолға  алу  қажет? 
Саясатта  –  бҧл  билікті  нақты  бҿлумен  байланысты  қадамдар,  яғни 
атқарушы органдарды басқарудың тиімді жҥйесін қҧруға мҥмкіндік беретін 
вертикалды  президенттік  қҧрылым  қалыптастыру.  Бҧл  –  республика 
Жоғарғы Кеңесін кҽсіби парламентке объективті трансформациялау. Бҧл – 
депутаттар  корпусы  мен  желбуаз  жергілікті  Кеңестер  аппараттарын 
айтарлықтай  қысқарту  қажеттігімен  байланысты  туындап  отырған  жҽйт. 
Бҧл  экстремизм  мен  ҧлттық  алауыздық  ҧстанатын  партиялар  мен 
қозғалыстардың  қызметіне  сҿзсіз  тыйым  салу,  республиканың  аумақтық 
тҧтастығына  қарсы  бағытталған  сепаратизммен  қатар,  саяси  плюрализмге 
қолдау.  Бҧл  –  қҧқық  тҽртібін  нығайту  мен  заңдылықты  сақтау  жҿніндегі 
шешімді  іс-ҽрекеттер.  Бҧл  –  мемлекеттік  саясаттың  негіз  қалаушы 
қағидаты 
ретінде 
саяси 
тҧрақтылықтың 
басымдығы, 
барлық 
қазақстандықтардың тең қҧқылығы негізінде ҧлтаралық келісімді сақтау. 
Біздің  ҽрқайсымыз  ҿтпелі  кезеңнің  қиындықтарын  –  бағаның  ҿсуін, 
инфляцияны,  тапшылықты,  ҿмір  деңгейінің  тҿмендеуін  ҿзіміз  арқылы 
сезінудеміз.  Айналамыздағы  ҿмір  соншалықты  жайлы  емес.  Сайлауалды 
кездесулерім барысында айтқандарымдай, мен ҿмір жақсылыққа қарай тез 

 
41 
ҿзгереді  деп  уҽде  бере  алмаймын  жҽне  бергім  де  келмейді.  Жҽне  де  егер 
мен бҧл туралы айтпасам, алдарыңызда шындықтан қашқақтағаным болар 
еді.  Тістеніп,  ертеңгі  кҥнге  деген  сеніммен  осылардың  бҽрінен  ҿтуіміз 
керек”. 
Алдымызда  ҿмір  ҥшін  ауыр  кҥрес,  ҿндірістің  қҧлдырауымен,  адам 
шошырлық  жҧмыссыздықпен,  жаппай  тапшылықпен,  гиперинфляциямен 
жапсарласа жҥрген дағдарыспен арпалыс, ащы кҿңіл қалулар мен жарқын 
жеңістер тҧр еді. Мҧның барлығы алда болатын. 
 
 
 
Ал  ҽзірше  Нҧрсҧлтан  Назарбаевқа  гҥлдермен  кҿмкерілген  ҿмір 
ҿрісіне  жетуге  ерте  болатын,  ҿйткені,  Қазақстан  халқы  мен  оның 
кҿшбасшысына еркін де егемен ҧлт ретіндегі ҽлі де тек ҿздерінің алғашқы, 
сондықтан  аса  қиын,  бірақ  соншалықты  тілекті  қадамдарын  жасау  тҧр 
еді… 

 
42 
 
ТҦЛҒА ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
 
 
Ғарифолла Есім, 
академик, сенатор. 
 
Егемен Қазақстан, 14 мамыр 2010 ж. 
 
Заман  деген  атадан  балаға  мирас  болып  келе  жатқан  халқымыздың 
байырғы  сҿзі.  Ол  бҥгінде  ғылыми  дискурске  тҥсіп,  жиі  қолданылатын 
ҧғымға айналған. Ертеде Қазақ ордасы ту тіккенде, сол дҽуірдің ҧраншысы 
Асанқайғы  билік  басындағыларға  қарата  айтқан  екен:  “Қилы-қилы  заман 
болады,  Судағы  ақ  шортан  қарағай  басын  шалады”,  –  деп.  Жыраудың 
айтқаны  дҽл  келді.  Қазақ  халқы  судағы  шортанның  қарағай  басын 
шалғанын  ҽлденеше  рет  басынан  ҿткерді.  Оның  бҽрі  ҿткен  тарих  десек, 
біздің ҿзіміз-ақ жыраудың айтқанындай, социализм деген ҽлемнен егеменді 
елге  айналып,  ата-бабамыздың  тҥсіне  енбеген  ҿркениет,  мҽдениет  ҿрісіне 
еніп отырмыз. 
 
 
 
Сондықтан  болса  керек,  заманына  қарай  адамы  деген  пікір 
қалыптасқан. Бҧл, ҽрине, адам жҽне заман дегенге сыйымды тҥсінік. Бірақ, 
хакім Абай бҧл тҥсінікке жаңалық енгізген, ол “Ҽркімді заман сҥйремек”, – 
деп қалыптасқан тҥсінікпен келісе отырып, “Заманды қай жан билемек?” – 
деп  сҧрақ  қойған.  Сонда  адам  жҽне  заман  деген  формулаға  сай,  ҽркімді 
заман  сҥйремек  дегенмен  келісіп,  заманына  қарай  адамы  дегенді 
қабылдаймыз,  мҧнымыз  шындыққа  сыйымды,  бірақ  “Заманды  қай  жан 
билемек?”  деген  мҽселеге  келсек,  сҿз  Тҧлға  жҽне  Заман  туралы  болмақ. 
Абайдың  қазақ  жҧртына  ҥнемі  айтып  ҿткен:  “Берекеңді  қашырма,  ел 
тыныш болса, жақсы сол” деген ҿсиеті бар. Ел тыныш болуы ҥшін ол: “Кҿп 
шуылдақ не табар, билемесе бір Кемел”  – деп ой тҥйген. Абайдың Кемел 
деп отырғаны, біздің лексикадағы Тҧлға деген ҧғым. 
Абай  ҿз  дҽуірінде  Тҧлға  туралы  мҥмкіндік  ретінде  айтты,  ол 
жағдайда  кҿшбасшылық  қасиеттері  бар  адамның  саяси  тҧлға  ретінде 

 
43 
кемелденуіне  ҽлеуметтік-саяси  кеңістік  жоқ  еді.  Қазақ  елін  сырт  кҥш 
губерния-губернияларға бҿлшектегендіктен, ол біртҧтас ел болудан қалған 
заман-тҧғын.  Бҥгінде  Қазақ  елі  –  біртҧтас  мемлекет,  енді  Кемел  адамға, 
Тҧлғаға қажеттілік бар. Бағымызға орай сондай тҧлға бар, ол – Қазақ елінің 
тҧңғыш Президенті Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев. 
 
 
 
Тҧлға  деп  халықтың  бойындағы  қуатты  ізгілікті  мақсатқа  бағыттап, 
оның  жетекшісі  ҽрі  орындаушысы  қызметін  атқаратын  Елбасын  айтамыз. 
Ол  ҥшін  қажетті  жағдай,  Елбасының  халыққа  жҽне  халықтың  Елбасына 
сенімі  болуы  керек.  Себебі,  билік  басына  келу  билікке  ие  болу  деген  сҿз 
емес, ол билікке ие болудың мҥмкіндігі ғана. Билікке ие болу осал шаруа 
емес.  Адамзат  тарихында  кҿптеген  ел  басшыларының  билікке 
келгендерімен,  сол  билікке  ие  болу  мҥмкіндігіне  жете  алмай,  жолда 
қалғандары  қаншама.  Мҧндай  тҽжірибені  қазіргі  замандағы  алыс-жақын 
елдерде болып жатқан оқиғалардан кҿріп отырмыз. 
1991  жылы  тҽуелсіздік  жарияланғаннан  кейін  Елбасының  алдында 
халқымыздың бҧрынғы тарихында болып кҿрмеген, тҽжірибемізде шешімі 
ізделмеген  екі  ҥлкен  мҽселе  тҧрды.  Біріншісі,  мемлекеттік  меншікке 
негізделген  социалистік  халық  шаруашылығынан  кейін  жеке  меншікке 
негізделген  нарық  жҽне  нарықтық  қатынастарға  ҿту  мҽселесі.  Бҧған 
кҿпшілік халықтың кҽсіби де, психологиялық та білімі, даярлығы жоқ еді. 
Кезінде  Қазан  тҿңкерісінен  кейін  қираған  халық  шаруашылығын  кҿтеру 
ҥшін  большевизм  кҿсемдері  НЭП  саясатын  (Жаңа  экономикалық  саясат) 
жҥргізген еді. Сол кезде Ресей аймағындағы халықтың тҧрмысы, ҧсақ жҽне 
орта  шаруашылық  жаңбырдан  кейінгі  саңырауқҧлақтай  кҥрт  ҿсіп  шыға 
келді.  Ал  Қазақ  елінде  90-шы  жылдың  басында  сол  жаңа  экономикалық 
саясатқа  мазмҧны жағынан  ҧқсас саясат  жҥргізілгенімен, халық  тҧрмысы, 
ҧсақ  жҽне  орта  бизнес  ойдағыдай,  аяғынан  қаз  тҧрып  кете  алмады,  оның 
себебі  неліктен  десеңіз,  НЭП  саясаты  кезінде  ҧсақ  жҽне  орта 
шаруашылықты  жҥргізе  алатын,  соған  дағдыланған  дҽстҥрлі  кҽсіби 
істермен ҽбден айналысып, пісіп-жетілген адамдар бар болатын. Оларға тек 
еркіндік керек еді. Сондықтан олар нарықтық қатынастарды  бірден ҥйіріп 
алып  кетті.  Ал  жетпіс  жылдай  социалистік  меншік  негізіне  дағдыланған 
еңбекші қауым нарық қатынастарына бірден ене алмай, тосыла берді, оған 
сай  кҽсіби  біліктіліктері,  икемділіктері  жеткіліксіз  болып  шықты.  Бҧл 

 
44 
социализмнің  саяси  мағынада  кҥн  тҽртібінен  тҥсіп  жойылғанымен,  оның 
ҽлі  де  сақталған  зардаптары  болатын.  Сол  кезде  халықтың  ішінде  ҿткен 
социализмді  кҿксеушілік  психологиясы  белең  алғанын  да  айтпасқа 
болмайды.  Міне,  осындай  ҿтпелі  кезеңде  Елбасының  алдында  жаңа 
тҽуелсіз  елдің  экономикалық,  мҽдени,  саяси  ҿмірін  қандай  арнаға  тҥсіру 
керек деген ҥлкен мҽселе тҧрды. 
Екінші мҽселе, халықтың дені тҽуелсіздікке, яғни егеменді, еркін ел 
болып ҿмір сҥруге де даярлығы ҽрі дағдылары жоқ еді. Сондықтан кейбір 
ағайын  тҽуелсіздік  идеясын  қоя  салып,  социализмнің  тоталитарлық 
жҥйесін  кҿксегенді  ҽдетке  айналдырды.  Міне,  осындай  жағдайда  Елбасы 
Нҧрсҧлтан Назарбаев бірден-бір дҧрыс бағыт ҧстанды. Ол халық қуатын ең 
алдымен экономикаға, яғни елдің тҧрмысын кҿтеруге арнады. Бҧл егеменді 
елдің  тарихындағы  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  ҧсынған  жаңа  экономикалық 
саясат еді. Халық бҧл саясатты қабыл алды. Сҿйтіп, кҥнкҿріс қамына, яғни 
нарық  жҽне  нарықтық  қатынастарға  бірте-бірте  еніп,  адамдар  асырап-
сақтаушы мемлекет емес, ҿздерінің бойындағы қуаты, жігері, кҽсіби білімі 
екенін тҥсініп, нарыққа сай жаңа психологиялық ҽдет, дағдылар қалыптаса 
бастады. Социализм кезінде мемлекет асырап-сақтаушы ҧжымға айналған 
еді,  ал  нарықтық  қатынастар  жағдайында  мемлекеттің  қызметі  мҥлдем 
ҿзгерді.  Мемлекет  асырап-сақтаушы  емес,  ол  адамдардың  нарықтық 
қатынастардағы  іс,  ҽрекет,  қимыл,  тҽжірибе  жҽне  т.б.  қарекеттеріне 
мҥмкіндік жҽне  жағдай  жасаушы  институтқа  айналды.  Мемлекет халыққа 
мейлінше мҥмкіндік жасай отырып, халықтың шығармашылығына сҥйенуі 
қажет болды. Президент ҧстанған, ең алдымен – экономика, содан кейін – 
саясат деген сҿздің мҽнісі осында болатын. Ҽрине, мҧндай жағдай біршама 
уақытты  қажет  етті.  Қалыптасқан  ҽдет,  дағды,  дҽстҥрлердің  ҿзгеріп, 
нарықтық  қатынастарға  сай  бейімделуі  осал  шаруа  еместі.  Бҧл  кезде 
Елбасының  еліміздің  бейімделуіне  сай  аса  қажетті  заңнамалық 
бастамаларының орны ерекше болды. Осындай аса кҥрделі экономикалық 
саясатты  жҥргізу  ҥшін,  сҿзсіз,  қажетті  билік  формасы  президенттік 
институт болатын. Егер де сол кездегі кейбір саясатшылардың айтқанымен, 
билікті парламенттік жҥйеде негіздегенде, біз сҽтсіз ҽлеуметтік тҽжірибеге 
душар  болар  едік.  Бір  ғана  мысал.  1995  жылы  наурызда  Парламентті 
таратып  (Қазақстанның  Конституциялық  соты  1994  жылғы  парламенттік 
сайлау  нҽтижелерін  заңсыз  деп  мойындады),  екінші  парламенттік  сайлау 
болғанға  дейінгі  аралықта  Президент  ҿз  жарлығымен  аса  қажетті  ондаған 
заңдарды шығарды. Егер сол заңдарды Парламентке салып, ҧзақ дискурсқа 
тҥсірсек,  елдің  экономикалық  жағдайы,  оны  қорғау  мҽселесі,  яғни 
азаматтар  қҧқығын  қорғау  мҽселелері  дер  кезінде  тҽжірибеге  енбей, 
қоғамда  айтулы  алаңдаушылық  орын  алған  болар  еді.  Президенттік 
басқару  негізінде  мҽселелер  шҧғыл  тҥрде  жҽне  кҿбінесе  тиімді  шешіліп 
отырды. Мҧндай тҽжірибенің дҧрыстығын біз кҥн ҿткен сайын айқын кҿріп 
отырмыз.  Заң  шығарушылық  қызметті  Президент  ҿз  жауапкершілігіне 
алғанда, сол кездегі оппозициялық жҽне де ҿздерін демократиялық ҥрдісте 
деп  санайтын  азаматтар  тарапынан  не  қилы  сындар  айтылды.  Олар  бҧл 

 
45 
авторитаризм, тіпті одан да асқан нҽрсе деген сҿздерге барды. Алайда, қай 
істі болмасын уақыт ҿз елегіне салып, ол тҽжірибеде анықталмақ. Бҥгінде 
Елбасының бҧл қадамдарының дҧрыс болғанына жҧртшылықтың кҿзі анық 
жетіп  отыр.  Халықтың  экономикалық  ҽл-қуаты  жетіліп,  кҿтерілгеннен 
кейін  2007  жылы  Конституцияға  ҿзгерістер  енгізілу  қажеттілігі  туды. 
Сҿйтіп,  еліміздің  ҿміріне,  қоғам  ҿміріне  жаңа  саяси  кҥш  –  партиялардың 
енуі  заңдастырылды.  Экономикадан  саяси  жаңғыртуға  кҿшу  мҥмкіндігі 
туған жағдайда, оны іске асыру мақсатында Елбасы Нҧрсҧлтан Назарбаев 
Парламентке  18  мамырда  “Қазақстан  Республикасы  Конституциясына 
ҿзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  туралы”  заң  жобасын  ҧсынды,  оны 
депутаттар  талқылап,  қабылдады,  ол  заңды  21  мамырда  Президент 
мақҧлдап қол қойып бекітті. 
Сҿйтіп,  қоғам  ҿмірінде  жаңа  кезең  басталды.  Бҧл  Заңда  Президент, 
Парламент,  Ҥкімет,  жергілікті  басқару  органдары,  мҽслихат  жҽне  партия 
туралы  жаңа  толықтырулар  жасалды.  Бҧл  мҽселелер  қоғамда  айтылып, 
талқыланып,  талас-пікірлер  болып  жҥр  еді,  енді  қҧқықтық  негізге  ие 
болды. Бҧл қоғам ҿмірінде айшықты бетбҧрыс жасады. Заманның ҿскелең 
талабына  сай  саяси  жаңғырту  осылай  жҥрді.  Осы  жерде  баса  айтатын 
мҽселе – Конституцияға жасаған тҥзетулер мен толықтырулардың тікелей 
қоғам ісіне қатыстылығы. 
Қоғам  ісі  Ел,  Халық  деген  тҥсініктермен  нақтыланады.  Қоғамның 
қуаты  халықта,  қоғам  болу  да  оңай  шаруа  емес,  мемлекеті  болып,  бірақ 
қоғамы қалыптаспаған да елдер бар. Қоғам қоғам болуы ҥшін, оның елдік 
санасы  болуы  табиғи  жағдай.  Бҧл  тарихи  жағдай  Астана  тҿрінде  “Қазақ 
елі” монументінде нақтылы шешімін тапқан. Елдік сана – қоғамның бірлік 
қуатының  ҿлшемі.  Осындай  мемлекеттің  субстанциясы,  яғни  қоғамға 
қатысты Президентіміз батыл саяси қадамдар жасап, ҿзінің реформаторлық 
кемеңгерлігін танытты. 
Тҧлға ҽр ҧрпаққа ҧстаз болмақ, сондықтан Тҧлғаны қҧрметтеу – ҽрбір 
адамның  ҿзін,  туған  жерін,  елін,  бҥгінгі  ҿмірі  мен  ертеңгі  болашағын 
қҧрметтеу.  Осы  мағынада  “Қазақ  елі”  монументі  кешеніндегі  Тҧңғыш 
Президенттің  барельефінің  бейнеленуі  де  нақтылы  тарихи  шындықтың 
кҿрінісі. 
Сонымен  бірге  айтарым,  тҧлға  дегеніміз  кешеден  бҥгінге,  бҥгіннен 
болашаққа жететін хат. Ол ҧрпақтар сабақтастығының алтын кҿпірі. Тҧлға 
халықтың  тарихи  жады,  есі.  Ол  болмаса  тарих  жоқ.  Ол  заманнан  заманға 
ауысатын  халқымыздың  азбас-тозбас  қҧндылығы.  Міне,  “Қазақ  елі” 
монументінің қадір-қасиетін осы тҧрғыда тҥсінген абзал. 
Тҧлғалар болғанда халық ҿзінің кім екенін, қайдан бастау алатынын 
жҽне  болашағын  болжай  алмақ.  Тҧлғаларын  ҧмытқан  халық  ел  болмай, 
халық  болмай,  тобырға  айналмақ.  Мысалы,  ҽлемге  белгілі  Латын 
Америкасында “майя ҿркениеті” деген бар. Бірақ, бҥгінгі майя тайпасының 
халқы  ата-бабасының  ҿркениетінен  бейхабар.  Ғажап  майя  ҿркениетін 
жасаған тҧлғаларын, олармен қоса тҿл тарихын ҧмытқан. 

 
46 
Сол  майя  ҿркениетімен  уақыт  жағынан  шамалас,  ІХ-Х  ғасырларда 
ҿмір  сҥрген  Қорқыт  баба.  Оның  “Қайда  барсаң  Қорқыттың  кҿрі”  деген 
философиясын  халық  он  бір  ғасыр  бойы  ҧмытпаған,  жадында  сақтаған. 
Ҧрпақтан-ҧрпаққа  қҧндылық  ретінде  жеткізіп  отырған,  сондықтан  ғана 
дана Қорқыт тҧлғасы ҧмытылмаған, сабақтастық ҥзілмеген, қазақ халқы  – 
міне,  осындай  мыңдаған  жылдың  тарихын  да,  тарихи  тҧлғаларын  да 
ҧмытпаған  халық.  Сонда  кім  дана,  Қорқыт  ата  ма,  ҽлде  оны  он  бір  ғасыр 
бойы  жадында  сақтаған  қазақ  халқы  ма?  Ел  данасы  –  ел  есінде,  мҧндай 
тарихи жады сақталған халықты керемет деуден басқа сҿз жоқ. 
Қазақ халқы ҿз басынан нендей оқиғаларды ҿткермеді. Табиғатынан 
тҿзімді  халық  бҽріне  шыдады,  бҥгінде  Қазақ  елі  болып  ренессанстық 
дҽуірін басынан кешіріп, еңселі ел болды. 
Қазақ  елінің  ҥш  бақыты  бар.  Бірінші  бақыты  –  ата-бабасынан  мҧра 
болып  қалған  кең  байтақ,  бай  атамекені  –  қазақ  даласы.  Бҧл  ҧғымға 
атамекеніміздің  жер  асты,  жер  ҥсті  табиғи  қазына-байлығы,  мыңдаған 
жылғы тарихы, жыры, дҥниетанымы, қайғы-қасіреті, қуанышы, мемлекеті, 
қалалары, т.б. сыяды. 
Екінші бақыты – ҽлемдік деңгейдегі ойшылы – Абайы. Хакім Абай. 
Ҥшінші бақыты – социализмнен Тҽуелсіздікке 1991 жылға аман-есен 
жеткізіп,  ҿткен  он  сегіз  жылдың  ішінде  елді  ҿркениетті  елдер  қатарына 
қосып, кезінде тарыдай шашылып кеткен қазақтарды ата жҧртына жинап, 
керемет  сҽулетті  жаңа  қала  Астана  салып,  елдің  шекарасын  мҽңгілікке 
қҧқықтық негізде бекітіп, тақыр жерге тау тҧрғызғандай теңдесі жоқ ерлік, 
яғни  мемлекет  қҧрып,  ҽлем  жҧрты  аңтарылып  дағдарысқа  тҥскенде, 
дағдарыстан  шығудың  кілтін  ҧсынған,  шын  мҽнінде  ҽлемдік  деңгейдегі 
саяси тҧлға, Елбасы Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев! 
 
 
 
Бейбіт  ҿмірдің  қадірі  –  ҽлемдік  мҽселе.  Оны  тҥсіну  ҥшін  саяси 
басшының  жаны  ізгі  болуы  керек.  Ізгілік  аспаннан  даяр  тҥсетін  қасиет 
емес, ол – адамның жаратылысымен бірге ҿсіп-ҿнетін феномен. Ізгілік жан 
жылуы,  ол  адамды  келе-келе  жомарттыққа,  одан  кҿрегендікке,  яғни 
кҿшбасшылыққа бастамақ. Тарихта ізгілік жолын мақсат еткен саяси тҧлға, 
ел  басшысы  сирек  қҧбылыс.  Қолында  ҽлем  бойынша  тҿртінші  деңгейдегі 
ядролық  қару  тҧрып,  одан  ҿз  еркімен  бас  тартуы  –  саяси  басшының  тек 
кҿрегендігі ғана емес, оның жаны ізгі екендігінің айқын кҿрінісі болатын. 

 
47 
Ақыры,  осы  ізгілік  философиясы  Қазақ  елінің  ҽлемге  атақ-даңқын 
шығарудың ең дҧрыс жолы болып шықты. 
Мҧны  шетелдік  саяси  сарапшылар  “қазақстандық  жол”  деп  атаған 
еді.  Бейбіт  ҿмірді  қадірлеу  саясаты  дегеннің  мҽнісі  осы.  Вашингтонда 
АҚШ Президенті Барак Обама ҿткізген саммитте, Жеңістің 65 жылдығына 
орай  Мҽскеуде  Ресей  Президенті  Дмитрий  Медведев  ҿткізген  парадта 
Елбасының  ерекше  қҧрметке  ие  болуы  да  осы  бейбіт  ҿмірді  қадірлеу 
философиясынан туындаған жағдай болатын. Бейбіт ҿмір сҥру адамзаттың 
асыл арманы. Ҿкінішке орай, сол арманның кейбір аймақтарда кҥлі кҿкке 
ҧшып  тҧр.  Кейбір  ел  басшылары  ядролық  қаруға  ие  болуға  жанталасуда, 
қайсыбіреулері сол ядролық қарумен ҿзгелерді ҿзіне қаратып, қажет болса 
қорқытып  ҧстамақшы.  Бҧл  адамзаттың  ақыл-санасы,  дҥниетанымы 
толысқан  ХХІ  ғасырға  тҽн  еместігін  Президент  саммиттегі  сҿзінде  кҥллі 
ҽлемге  жария  етті.  Онда  Елбасы  халықаралық  қоғамдастыққа  маңызды 
тҿрт ҧсыныс енгізді. 
Біріншіден,  біздің  еліміз  уранның  ірі  ҿндірушісі  ретінде  ҽрі  жоғары 
байытылған  уранды  тҿмен  байытылған  формасына  қайта  ҿңдеу 
мҥмкіндігіне  ие  бола  отырып,  бейбіт  ядролық  энергетиканы  дамытуға  ҿз 
ҥлесін қосу ниетінде. 
Екіншіден,  біз  ядролық  қарусыз  аймақтар  ҥшін,  қатысушы  елдердің 
қауіпсіздігіне  теріс  кепілдіктерді  қоса  алғанда,  халықаралық-қҧқықтық 
нормалар қабылдау қажет деп санаймыз. 
Ҥшіншіден,  біз  Ҽскери  мақсатта  бҿлшектенетін  материалдарды 
ҿндіруге  тыйым  салу  туралы  шартты  жедел  қабылдау  қажеттігіне 
сенімдіміз. 
Тҿртіншіден,  біз  Ядролық  сынақтарға  баршаны  қамтитын  тыйым 
салу  туралы  шарттың  іс-ҽрекетке  кірісуі  тҽуелді  болатын  барлық 
мемлекеттерді  оны  ратификациялауға  шақырамыз  жҽне  Президент  Барак 
Обаманың аталған шартты Сенаттың бекітуіне ҧсыну шешімін қҧптаймыз 
дей  келе,  мҧның  ҿтеуіне  “Қауіпсіздік  Кеңесі  қуаттайтын,  бҥкіл  “Ядролық 
клубтан”  оларға  ядролық  қаруды  қолданбау  жҽне  шабуыл  жағдайында 
қорғау кепілін алуы тиіс. Бҧл ҥдеріске біріккісі келмейтін елдерге қатысты 
БҦҦ  Қауіпсіздік  Кеңесі  санкциялар  мен  мҽжбҥрлеуге  дейінгі  шешуші 
шаралар қолдануы тиіс”, – деп ойын тҧжырымдады. 
Елбасы  ядролық  қарудан  бас  тартуды  кҥн  тҽртібіне  қойып  отыр. 
Мҧндай  ынта  ҽдетте  жеке  адамдардан  шығатын,  ал  бҧл  жерде  жаңадан 
мемлекеттік  қҧрып  жатқан  елдің  Президентінен  мҧндай  қарекеттің  болуы 
ҽлем жҧртшылығы ҥшін тосын оқиға болып отыр. 
Жанталаса  қарулану  ешқашан  да  жақсылыққа  бастамайтын  саясат. 
Алайда, амал қанша, бҥгінгі ҽлем шындығы – жанталаса қарулануға тіреліп 
тҧр.  Саяси  ойыншылар,  басқа  да  ҿктемдікті  жақтаушы  кҥштер  ҥшін 
дҥниенің  бейбіт  болуынан  текетірес  болғаны  қолайлы.  Ҿкінішті,  бірақ 
басқа  амалдардың  шешімдері  тым  кҥрделі  болып  тҧр.  Кҥні  кеше  дҥние 
негізінен екіге жарылып, капиталистік жҽне социалистік лагерьлер қарама-
қайшылығы  сол  кездегі  заман  мазмҧнын  айқындаса,  бҥгінде  социалистік 

 
48 
лагерь кҥйрегенімен ҽлемде ҿзге проблемалар туындады, оның айтулысы – 
лаңкестік ҽрекеттер. Бҧл ҧлттық шаралардан ҿтіп, ҽлемге кеңінен жайылып 
бара  жатқан  қауіпті  дерт.  Президент  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  саммиттегі 
сҿзінде  ядролық  қарудың  сол  лаңкестер  қолына  тҥсіп  қалу  қаупінен 
сақтандырды.  Ядролық  клуб  мҥшелерінің  бір-бірін  біліп,  ҽрекеттерін 
айқындап  отыруы  қажеттілік.  Міне,  осындай  жағдайда  бейбіт  ҿмір  қадірі 
сақталынбақ. 
Саяси  тҧлға  ретінде  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  ҽлемдік  қауымдастыққа 
ҥнемі  жаңаша  ойлау  ҥлгісін  ҧсынумен  келеді.  Соның  алғашқысы  –  1991 
жылдың  29  тамызында  ҿз  жарлығымен  ядролық  қарудан  бас  тартуы.  Бҧл 
кҥн  біздің  елдің  ҧсынуы  бойынша  БҦҦ-ның  шешімімен  ядролық 
қарусыздану кҥні болып анықталды. Бҧл қадамның ҽлемдік мҽнісі бҥгінде 
мейлінше  айқындалып,  ҿзге  ядролық  қаруы  бар  немесе  оған  ҧмтылған 
елдерге  ҥлгі  болып  отыр.  Ядролық  қару  ізгі  ниеттегі  адамдарға  терең  ой 
салды.  Ағылшын  қоғам  қайраткері,  ғалым,  философы  Бертран  Рассел 
былай  деп  еді:  “Мен  сіздердің  алдарыңызда  ағылшын  да,  еуропалық  та 
емес, Батыс демократиясының ҿкілі де емес, бҧдан ҽрі ҿмір сҥруіне қатер 
тҿнген  адамзат  ҧрпағының  ҿкілі  ретінде  сҿйлеп  тҧрмын.  Бҥкіл  ҽлем 
қайшылықтарға  толы:  дҥниеде  арабтар  мен  еврейлер,  ҥнділер  мен 
пҽкстандықтар, Африкада ақ нҽсілдер мен негрлер, қала берді, коммунизм 
мен  антикоммунизм  арасындағы  алапат  тартыстар  жҥріп  жатыр.  Ҽрбір 
саяси  саналы  адам  қазіргі  жағдайда,  мҥмкіндік  болғанша,  осы  қарама-
қарсы  кҥштердің  бір  жағына  шығып  кетпек,  тамаша  биологиялық  тарихы 
бар  жан  иесінің  ҿкілі  ретінде  іс-ҽрекет  жасап,  ҿзінің  жойылып  кетпеуіне 
кҥш жҧмсау керек. Жер бетіндегі барша халыққа біркелкі қауіп-қатер тҿніп 
тҧр (астын сызған автор – Ғ.Е.). Тек соны тҥсіну қажет. Сол ҥшін бҽріміз 
бірігіп,  тізе  қосып,  кҥш  жҧмсап,  апаттан  аман  сақтаудың  жолын 
іздестіргеніміз жҿн”. 
1955  жылы  Лондонда  қабылданған  Рассел-Эйнштейн  манифесінің 
қарарында  мынандай  сҿздер  жазылған  еді:  “Келешекте  ҽлемдік  соғыста 
ядролық  қарудың  міндетті  тҥрде  қолданылатынына  жҽне  бҧл  қарудың 
адамзат  ҿміріне  қауіп  тудыратынына  байланысты,  біз  барлық  елдің 
басшылары  мемлекеттер  арасында-ғы  дау-дамайлар  ҽлемдік  соғыс  ашу 
жолымен шешілмейтіндігін тҥсініп, мҽлімдеме жасаулары керек деп ақыл 
айтамыз.  Барлық  талас  туғызатын  мҽселелерді  шешудің  бейбіт  амалын 
табуларын талап етеміз”. 
Бертран  Рассел,  Альберт  Эйнштейн  сияқты  ғалымдар  адамзатқа 
тҿнген  қауіпті  гуманитарлық  мҽселе  негізінде  қарастырса,  Елбасы 
Нҧрсҧлтан  Назарбаев  бҧл  істе  батыл  саяси  шешімге  барған  ҽлемдегі 
жалғыз Тҧлға. 
Елбасының  жаңаша  ойлау  ҥлгілері,  оның  ҽлемдік  қаржы 
дағдарысына қатысты жазған мақалаларынан айқын кҿрініс тапты. 
Бірінші  мақала  “Дағдарыстан  шығу  кілті”  деген  атпен  “Российская 
газетада”  (02.02.2009)  жарық  кҿрді.  Бҧл  мақалада  қалыптасқан  дҽстҥрлі, 
кҥні ҿткен тҥсініктерге талдау жасалып, мҥлдем тың ҧсыныстар айтылды. 

 
49 
Ол туралы мен арнайы екі мақала жазғанмын (Акме-қоғам – “Нҧқ кемесі”. 
“Егемен  Қазақстан”  газеті.  27.02.2009;  Акме-қоғам  болмысы.  “Егемен 
Қазақстан” газеті. 18.03.2009). 
Елбасының  екінші  мақаласы  –  “Бесінші  жол”  “Известия”  газетінде 
(22.09.2009)  жарияланды.  Бҧл  мақаладағы  тылған  ойларға,  ҧсыныстарға 
ҽлемдік  қауымдастық  ҥн  қатуда,  бҧл  ҥрдіс  ҽлі  де  бола  бермек  (“Бесінші 
жол” – елдік рух философиясы. “Егемен Қазақстан” газеті. 21.10.2009). 
Енді, міне, “ЕҚЫҦ тағдыры жҽне перспективалары” деген мақаласы 
“Известия”  газетінде  (29.01.2010)  жарық  кҿрді.  Мҧндағы  идеялар 
Вашингтонда ҿткен саммитте ҿз ҿрістерін тапты. 
Бҧл  мақалаларды  мҧқият  оқыған  адам  қазіргі  ҽлем  жҽне  Қазақ  елі 
туралы  жҥйелі  ойлар  желісіне  тап  болады.  Қазіргі  заманды  тҥсіну  ҥшін 
автор алғашқы мақаласында мҥлдем жаңа ҿлшем қажет деп еді. Расы сол, 
қоғам, мемлекет, нарық, демократия деген келелі ҧғымдарға жаңа кҿзқарас 
қажет.  Оларды  осы  мақалалардан  табуға  болады,  сондықтан  отандық 
қоғамдық,  гуманитарлық  білім  салаларына,  “Адам  жҽне  қоғам”  атты 
мектеп оқулықтарына осы жаңа кҿзқарастарды енгізіп, кҿпшілік зердесіне 
ҧсынатын қажеттіліктің барлығын айтқым келеді. 
 
 
 
Заман ҿтер, сол кезде Елбасы кім болды, оның тҿңірегі, замандастары 
кімдер болды, олар не айтты екен дегенде, осы айтылып отырған сҿздерді 
де  теріп  алып,  келер  ҧрпақ  талқыға,  дискурске  салар,  ойланар,  мҥмкін 
қалайша  коммунистік  режім  болған  қоғамнан  қысқа  арада  тҽуелсіз  Қазақ 
елінің  ҿсіп-шыққаны,  оның  кҿшбасшысының  ҽлемдік  саясатқа  белсенді 
араласқанына  таң  қалар.  Ҧрпақтардың  не  айтарын  дҿп  басып  білу  қиын 
шаруа,  бірақ  біздің  ғасырлар  тоғысында,  қҧндылықтар  алмасу  заманында 
ҿмір  сҥргеніміз  оларды  ойландырар.  Қайсысы  заман  сҿзі,  қайсысы 
мҽңгілікке  қатысты  сҿздер,  оны  да  келер  ҧрпақ  ҿз  санасына  салар.  Осы 
тҧрғыда  ойлансақ,  Елбасының  “Қазақстан-2030”  Бағдарламасы  тарих, 
Қазақ  елі  ҥшін  аса  маңызды,  қҧнды  қҧжат.  Мҽселе  не  туралы  дегенде 

 
50 
айтарым,  Нарық  ҿрісіне,  Тҽуелсіздік  кеңістігіне  енген  ҧрпақ,  міне,  қҧдай 
қаласа,  жиырма  жасқа  толмақ.  Бҧл  ҧрпақтың  алғашқы  легі  студенттер 
қатарына  ҿтті,  отбасын  қҧрып  ҥлгергендері  де  бар.  Елбасының  “Жаңа 
онжылдық  –  жаңа  экономикалық  ҿрлеу  –  Қазақстанның  жаңа 
мҥмкіндіктері”  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  2010  жылға  дейінгі 
Қазақ  елінің  іске  асатын  мҥмкіндіктері  дегенде,  соны  орындаушы  осы 
ҧрпақ, себебі ол 2020 жылы “орда бҧзатын” отыз жасқа толмақ, 2030 жылы 
“қамал алатын” қырық жасқа жетіп, ел тізгінін ҿз қолдарына алмақ. Қазақ 
елі  –  социализмді  кҿрмеген,  жаны,  рухы  жараланбаған,  біз  кҿрген 
қиыншылықтардың бірін басынан ҿткермеген ҧрпақтың қолына ҿтпек. Бҧл 
қуанышты  жағдай.  Бҧл  кездегі  ҿркениеттік,  демократиялық  ҥрдістер  де 
ҿзгешелеу  бола  бастамақ.  Біздің  қазіргі  қайрат-жігеріміз,  еңбегіміз  сол 
заманға даярлықтар жасау, бір сҿзбен айтқанда – ҧрпақ қамы. Бҧл дерексіз 
ҧғым емес, сол ҧрпақтың ҿкілдері ҽр отбасында бҥгінде бізбен бірге ғҧмыр 
кешуде. Олар бізден, аға, ата ҧрпақтан нелер алып, нелерді мансҧқ етулері 
мҥмкін. Бҥгінде бҧл мҽселе туралы дҽл айту қиын. Қазақ айтады “не ексең, 
соны  орарсың”  –  деп,  ендігі  он  жылда  жастар  бойында  нендей  қасиеттер 
болмақ  дегенде  айтарым,  оны  кҿргің  келсе,  балабақшадағы  тҽрбиеленіп 
жатқан,  отбасында ҿсіп  келе  жатқан бҥлдіршіндерге  назар  сал.  Осы  тҧста 
Елбасы  сарабдалдығының  бірі  –  “Балапан”  бағдарламасын  қабылдауы. 
“Балапан”  бағдарламасы  ҧрпақтар  сабақтастығының  ҿзегі  екенін  естен 
шығармаған жҿн. Ҧрпақтар сабақтастығын сақтайтын осы немере-ҧрпақ. 
Тарих, тарихи сана кҿп жағдайда ҧрпақтар алмасуымен ҿлшеніп қана 
қоймайды,  ол  ҧрпақтардың  сабақтастығының  ҿзекті  арнасы  болмақ. 
Бҥгінде,  қазіргі  егеменді  Қазақ  елінде  ҥш  ҧрпақтың  ҿкілдері  бас  қосып, 
бірге ғҧмыр кешуде. Олар ХХ ғасыр жҥгін арқалаған, социализмді кҿзімен 
ғана  кҿрмей,  оның  да  жҥгін  арқалаған  аға  ҧрпақ,  тҽрбие,  білім,  ғылым, 
ҿмірлік  тҽжірибесі  ҿткен  ғасырда  қалыптасып  ҥлгерген  орта  буын  жҽне 
ғасырлар  тоғысында  Тҽуелсіздік  жҽне  Нарық  заманында  ҿмірге  келіп, 
тҽрбие, білімді жаңа дҽуірде алған, желкілдеп ҿсіп келе жатқан жас ҧрпақ. 
Айтпағым, ҿмір осы жастардікі. Хакім Абай “жастарға жаппас жала 
жоқ”, – деп, жастар туралы жеңіл-желпі сҿз айтудан сақтандырған. Жастар 
бойында  ҿмірге  деген  қҧштарлық  бар,  мен  оны  даналық  деймін,  бірақ  ол 
ҽлі  сабырға  тҥсіп,  арнасын  таппаған  даналық,  ол  ҥшін  ҿмір  сҥру 
тҽжірибесі, ҧрпақтар сабақтастығы керек. Бҥгінгі егемендік болмыстың ҿзі 
керемет  ҿнеге.  Бҧл  заман  қазақтың  бҧрын-соңды  болып  кҿрмеген  Алтын 
ғасыры,  оны  біз,  аға  ҧрпақ  анық  білеміз,  енді  оны  жас  ҧрпақ  жанымен 
сезінгені керек. 
Ҧрпақтар  сабақтастығы  дегенде,  есіме  Иван  Сергеевич  Тургеневтің 
“Ҽкелер мен балалар” деген романы тҥсіп отыр. Онда ҽкелер мен балалар 
арасынан  ҧрпақтар  қақтығысын  анықтап,  соны  ҽлеуметтік  мҽселе  етіп 
кҿрсетіп еді, ол біздің қазақ қоғамына еніп, тҽрбие ісінде кері ҽсер еткенін 
айтуым керек. 
Қазақ тҧрмысында ҽкелер мен балалар арасында ымыраға келмейтін 
қайшылықтар  болмаған.  Ҽрине,  тҥсінбестіктер  болған,  ол  шешімін  тауып 

 
51 
отырған.  Қазақта  балаға  ҽке  баға  жетпес  қҧндылық.  Ҽке  сҿзі  – 
орындалатын,  кҿп  талас  тудырмайтын  жай.  Бала  ҽкеге  сыншы  емес, 
аралары  тым  жақын.  Ал  ата  мен  немере  арасы  ҿзге  ҿлшемді  қажет  етеді, 
себебі  арада  кемі  40  жыл,  ҽрісі  50  жыл.  Махмҧт  Қашқари  “Тҥрік 
сҿздігінде”: “Қырық жылда бай кедей болады, кедей бай болады”, – дейді. 
Қазақ “Елу жылда ел жаңа”, – дейді. Міне, ол ата мен немере арасы. Осы 
уақытта  заман  ҿзгереді,  қҧндылықтар  ауысады,  саясат  ҿзгереді,  адамның 
кҥнкҿріс тҽсілі ҽрі тҽртібі ҿзгереді, сол кезде бай кедей, кедей бай болмақ, 
елу  жылда  ел  жаңа  болмақ.  Мҧның  бҽрі  Елбасы  қабылдаған  “Қазақстан-
2030” Бағдарламасына қатысты туған ойлар. 
Алдымызда  тҽуелсіздіктің  жиырма  жылдық  мерейтойы  тҧр.  Бҧл 
айтулы  оқиға  болмақ.  Арман  болған  шындықтың  ҿзіне  жиырма  жыл 
толмақ.  Бҧл,  ҽділін  айтқанда,  тҽуелсіздігімізге  сын  болған  жылдар  еді. 
Тҽубе,  сол  сыннан  ел  болып,  халық  болып  ҿтіп  келеміз.  Бҧл  істе,  ҽрине, 
кҿшбасшы  тҧлғаның  орны  ерекше.  Тҥркия  елінде  бір  іссапармен 
болғанымда, ондағы ағайындар Елбасына сҥйіспеншілігін білдіріп: 
– Тҧлға деген халықтың қуатын, ерік-жігерін, болашаққа ҧмтылысын 
іске  асыра  алатын  кҿшбасшы,  ондай  адам  сіздерде  бар,  ол  сіздердің 
тҧңғыш Президенттеріңіз Нҧрсҧлтан Назарбаев, – деп еді. 
Елбасы  Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  Назарбаев  туралы  қай  елде,  қай  жерде 
болмасын,  естіген  сҿздерім  осындай  мазмҧнды  ҽрі  мағыналы.  Басқадай 
болуы  да  мҥмкін  емес,  себебі  жиырма  жылға  толғалы  отырған 
тҽуелсіздігіміздің,  яғни  Қазақ  елінің  тарихы  мен  Елбасының  саяси 
қызметінің  тарихы  бір.  Қазақ  елінің  жҥріп  ҿткен  тарихының  қай  беттерін 
ашсаңыз  да,  одан  Президенттің  тҧлғасын  кҿресіз.  Біз,  қазақ  халқы  жҽне 
қазақстандықтар,  1991  жылдан  бастап  жеңіл  тҧрмыс  кешкеніміз  жоқ. 
Бҥгінде  сол  қиыншылықтар-дың  дені  ҧмыт  бола  бастады.  Ауыр  кҥндер, 
ауыр  жылдарды  ҽрбір  отбасы  басынан  кешірді,  мен  де  кҿптің  бірі  болып 
оларды  ҿз  басымнан  ҿткерген,  сол  замандағы  қоғамдық  ҿмірге  ҿзімше 
араласқан  жанның  бірімін.  Қазіргі  самайлары  қылаң  тартқандардың  бҽрі 
осындай  ҽлеуметтік  тҽжірибеден  ҿтті.  Алайда  қазақтарды  қиыншылықтар 
жеңе алмады, керісінше, қазақтар қиыншылықта шыңдалды, оны еңсеруді 
ҥйренді,  осы  істе  халық  ҿз  кҿшбасшысы  Елбасымен  ҽманда  бірге  болды. 
Осы  елдің  болашағы  қалай  болар  екен  деген  сырт  кҿз  болатыны  белгілі. 
Социализм  ҿзі  кеткенімен,  ауыр  дертін  қалдырды.  Кезіндегі  біртҧтас 
кеңестік  халық  шаруашылығы  кҥйреді,  орталықтан  басқару  жҽне  игілікті 
бҿліп  беріп  отыру  жҥйесі  келмеске  кетті.  Қолында  барларын  арқалап, 
біршама  жҧрт  ҿзге  елдерге  ҥдере  кҿшті.  Кеңестік  идеология  шешудің 
орнына,  ҽбден  ушықтырған  ҧлт  мҽселесі  қалды.  Желҿкпе  ҽлдекімдер  ҧлт 
мҽселесін  саудаға  салып,  елімізде  “саяси  театр”  ашуға  ҽрекеттенді,  бірақ 
одан тҥк шықпады. Осы тҧста Президент екі саяси тарихи шешімге келді, 
оларды  сарабдалдықпен  сезіне  біліп,  іске  оңтайлы  асырғанын  бҥгінгі 
шындық дҽлелдеп отыр. 
Біріншісі,  ҧлт  мҽселесін  шешуде,  ҽлемде  жоқ  ҥлгі  –  халық 
Ассамблеясын  қҧрды.  Ҧлттық  сезім  –  нҽзік  ҽрі  кінҽмшіл.  Ҽділеттілік 

 
52 
бҧзылған елде, ол бірден алға шыға келеді. Дер кезінде аңғарып, соған сай 
іс-шара жҥргізілмесе, ол тобырлық психология арнасына тҥсіп кете бермек. 
Ондай жағдайлар адамзат тарихында талай орын алған, бҥгінде кейбір ҽлем 
аймақтарында  бҧл  мҽселе  ушығып  тҧрғанын  естіп,  кҿріп,  біліп,  оқып 
отырмыз.  Ақпараттық  қоғам  жағдайында  мҧндай  мҽселелер  мҥлдем 
шиеленісіп,  ҽлдекімдердің  саяси  ойын  алаңына  айналып  шыға  келуі 
таңғаларлық  іс  емес.  Осындай  қоғамда  болатын  ахуалды  сарабдалдықпен 
сезінген  Елбасы,  ешбір  елде  болмаған  қоғамдық  институт  –  Қазақстан 
халқы  Ассамблеясын  қҧрып,  этносаралық  қатынастарды  жетілдіруде 
жемісті істерге толы іс бастады. 
1991 жылғы Қазақ елінде Тҽуелсіздіктің жариялануы ҧлт мҽселесінің 
саяси  шешімі  болатын.  Егемен  ел  атану,  оны  ҽлем  елдері  мойындауы, 
Біріккен Ҧлттар Ҧйымына мҥше болуы ҧлт мҽселесінің тҥпкілікті шешімі 
еді. Енді ҧлт мҽселесі ҿзінің бҧрынғы мҽн-мазмҧнын жойды, ол ҿзге сапаға 
кҿшті.  Қазақ халқы  ҧлттық дҽуірінен  елдік дҽуіріне ҿтті,  сҿйтіп  Қазақ  елі 
атанды, ҿзге ҧлттардың ҿкілдері де егемен елдің азаматтары ретінде бізбен 
бірге  мемлекет  қҧру  ісіне  кіріскені  де  шындық.  Ендеше,  Қазақ  елінің 
азаматтары ҿзге этнос ҿкілдерімен қалай, қандай деңгейде бірге ҿмір сҥруі 
керек  еді,  оның  шешімі  табылды,  “бір  ел  –  бір  тағдыр”  негізінде  бірге 
этносаралық  ҿмір  сҥру  тҽжірибесін  ҽрі  мҽдениетін  қалыптастырдық.  Бҧл 
этносаралық  келісім  “Қазақстан  халқы  Ассамблеясы  туралы”  Заңда 
қҧқықтық  негізге  ие  болды.  Бҧл  тҧжырым  “Тҽуелсіздік  орнығуының  ең 
қиын  жылдарында  халықтың  кемелдігі  мен  елдің  Тҧңғыш  Президенті  – 
Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаевтың қайраткерлігі нҽтижесінде Қазақстанда 
этносаралық  жанжал  мен  қоғамның  бҿлінуіне  жол  берілген  жоқ”,  –  деп 
Қазақстанның ел бірлігі доктринасында орынды баяндалған. 
Екіншісі – елдің солтҥстік аймағын нығайтудағы Астана салу идеясы. 
Астана – жаңа Қазақстанның символы. Ол туралы Астананың он жылдық 
мерекесінде Ресейдің Президенті Дмитрий Медведев былай деген еді: 
“Астана  қаласының  тарихы  біздің  екі  елдің  тағдырымен  тығыз 
байланысты  екендігі  жасырын  емес.  Ал  қаланың  болашағы  ең  ауқымды 
жобалар  мен  ең  шабытты  мақсаттарға  ҧмтылған.  Бҧл  ҧмтылыстардан  біз 
кҿптеген ҧқсас жолдар мен жаңа біріккен міндеттерді кҿреміз. 
Осы  жерде  кҿз  алдымызда  елдің  жаңа  келбеті  қалыптасып,  оның 
жаңаша тарихы жазылуда. Астана ҿз мерекесін жоғары экономикалық даму 
қарқыны  мен  жетілген  ҽлеуметтік  саясатын  кҿрсете  отырып,  тамаша 
жетістіктерімен қарсы алуда. 
Осындай жоғары кҿрсеткіштердің артында Қазақстан халқының жҽне 
ҽрине,  оның  лидері,  Президенті  Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  Назарбаевтың  зор 
еңбегі тҧрғаны сҿзсіз. Ол кісінің бҧл қалаға жай еңбегін ғана емес, жанын 
салғанын  бҽріміз  білеміз.  Бҥгінде,  турасын  айту  керек,  Астана  –  оның  ҿз 
туған баласы, оның ҥлкен жетістігі жҽне кҥмҽнсіз мақтанышы”. 
Ресей Президентінің сҿзі, есіме Филипп Македонский мен Александр 
Македонский  арасындағы  ҽңгімені  тҥсіріп  отыр.  Баласының  ҽлемге  кҿз 
салып, ересен билікке қҧмартқанын сезген ҽкесі Александрға: 

 
53 
–  Ең  алдымен  Афина  туралы  ойла.  Афина  ел  емес,  қала  емес,  ол 
Идея. Егер Афинаны алсаң, дҥниені билегенің, – деген екен. 
Расында Александр Македонскийдің атағын ҽлемге Афина шығарды, 
себебі ол ҽке ҿсиетін орындап, Афинаны идея деп қабылдады. 
Астанасыз  бҥгінде  Қазақ  елін,  оның  болашағын  айту  мҥмкін  емес. 
Астана – Қазақ елінің ҧлттық идеясы! Астана Қазақ елінің экономикалық, 
ҽлеуметтік, рухани, демографиялық мҽселелерін кҥрт ҽрі сапалы дҽрежеге 
жеткізе  ҿзгертті.  Астана  миллиондаған  қазақтардың  арманына  айналды. 
Бҧл қалада жаңа қазақстандықтар қалыптасып ҿсіп келеді. Он жыл ішінде 
бҧл  ҿңірге  жарты  миллионнан  аса  адам  кҿшіп  келіп,  қоныс  теуіп,  жаңа 
азаматтық,  туыстық  негізде  бауырлас  халық  қалыптасты.  Қала  жастар 
қаласы,  демек  ол  болашақ  туралы  таусылмас  жыр.  Мыңдаған  жастар  осы 
қалада  бақытын  тауып,  армандарына  жетіп  жатқанын  кім  жоққа 
шығармақ? 
Ал  Астана  арқылы  еліміздің  солтҥстік  іргесі  мҽңгілікке  нығайды 
десем,  ол  да  заман  шындығы.  Еліміздің  астықты  алтын  аймағына  кҿз 
тігушілік, бҥгінде саяси ойынның кҥн тҽртібінен тҥскені баршамызға аян. 
Қазақ  ҽр  тҿбенің  ҿз  биігі  бар  дейді.  Ҽділ  сҿз.  Сҿз  айтудың  да  биігі 
бар,  оны  халық  парасаттылық  деп  дҽл  айтқан.  Парасаттылық  ҿмір  сҥру 
тҽжірибесінен шықпақ. Психологтар айтады, кҿсем адам кҿпшілік сҿзімен 
жҥрмейді, ол кҿпшіліктің кҿңілін ҿзіне бҧрғызады деп. Осы психологиялық 
мінездеме Президент Нҧрсҧлтан Назарбаевқа ҽбден келеді. Мысалы, қазіргі 
ҽрқилы сҿз болып жатқан Кеден одағы туралы ҽңгіме. Бҧл нарықтың ҿсіп-
ҿніп,  сапаның  жетілуіне,  елдің  ширауына,  ашық  бҽсекеге  тҥсе  білу 
қабілетін  жетілдіру  ҥшін  жасалып  отырған  –  алаң.  Саяси  жағынан  мінсіз, 
ал  оның  мҽселесі  осы  мҥмкіндікті  іске  асыру  технологиясында,  ол 
ҥкіметтің  жауапты  қызметкерінің  сапалы  тҥрде  іске  асыра  алу 
қабілеттілігінде. Мҥмкіндікті шындыққа асыру осал шаруа емес, қоғамдағы 
кҥдіктің  мҽнісі  осында.  Сондықтан,  Тҧлғаны  қадірлеу,  қҧрметтеу  тек  сҿз 
емес,  істі  қажет  етпек.  Тҧлға  ҧсынған  сара  бағытты  жҥргізе  білу  – 
Елбасына деген нағыз қҧрмет. 
Қазақстан Республикасы – жаңғырған Ренессанстық мемлекет, оның 
Президенті Нҧрсҧлтан Назарбаев – Ренессанстық Тҧлға. Ренессанс заманы 
алыптарды  туғызатыны  рас  болса,  сондай  айрықша  тҧлға  –  Президент 
Нҧрсҧлтан  Назарбаев.  Ол  деген  сҿз  халық  бойындағы  асыл  мҧраттардың 
ҿркениеттердің тоғысу дҽуірінде, информациялық қоғам заманында тарихи 
тҧлғаға  қажеттіліктен  туған  қҧбылыс.  Сондықтан  да  бҥгінгі  егеменді 
Қазақстанның жағдайы нағыз Ренессанс заманы. 
Ендігі  жерде  Қазақ  елінің  осы  Ренессанс  заманына,  оның 
Болашағына  сенім  керек.  Ондай  сенім  бар,  ол  –  Қазақ  елінің  Тҧңғыш 
Президенті  Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  Назарбаевтың  ҿзі  сенетін  туған  халқы 
жҽне халқының ҿзіне деген сенімі. 

 
54 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: