«Сегіз қырлы бір сырлы»

 
82 
кешкенде  халқымыздың  теңгеге  деген  сенімін  жоғалтпағанын  анық 
байқадық.  Ақша  жҥйесі,  оның  экономика  тиімділігіне  ҽсері  ҿзін  қатты 
ойландыратынын  Президенттің  “Дағдарыстан  шығу  кілті”  деген  ҽлем 
сарапшыларының  назарын  бірден  ҿзіне  аударған  еңбегінен  де  кҿруге 
болады.  “Ҽлемдік  экономикадағы  дағдарысты  жеңудің  ҥш  жолы  немесе 
бағыты  бар”,  дейді  Назарбаев.  Біріншісі  –  техникалық-технологиялық 
инновациялық  ҥрдісті  жеделдету,  екіншісі  –  валюта-қаржылық  кҥрделі 
инновациялар  жасау,  ҥшіншісі  –  саяси-ҽлеуметтік  инновациялар  жасау. 
Олардың  ішінде,  Президент  пікірінше,  жаһандық  дағдарыстан  шығу  ҥшін 
валюта-қаржылық инновацияның маңызы ҿте зор. Осы тҧжырым аталмыш 
еңбекте  жан-жақты  талқыланып,  дҽлелденген.  Олардың  бастыларын 
айтатын  болсақ,  біріншіден,  ҽлемдік  дағдарыс  осы  валюта-қаржы 
саласынан басталды; екіншіден, ҽлем деңгейінде тауар мен қызмет кҿрсету 
кҿлемі  мен  олардың  айналымын  қамтамасыз  ететін  валюта  кҿлемінің 
арасында  алшақтық  басталды  жҽне  ол  жылдан  жылға  ҥлкеюде,  ҿсуде. 
Мысалы,  1994  жылы  барша  ҽлемдегі  айналыстағы  ақша  кҿлемі  70  трлн. 
долларды  қҧраса,  2005  жылы  ол  450  трлн.-ға  дейін,  ал  2007  жылы 
Базельдегі  Халықаралық  есептесу  банкінің  хабары  бойынша,  530  трлн. 
долларды  қҧраған.  Яғни,  1994-2007  жж.  460  трлн.  долларға  шаққанда 
қосымша  ақшалар  шығарылған.  Осындай  13  жыл  ішінде  (1995-2008  жж.) 
ҽлемдегі  ішкі  жалпы  ҿнім  31,7  трлн.  доллардан  41,797  трлн.  долларға 
немесе  небҽрі  10  трлн.  долларға  ғана  ҿскен.  Нҽтижесінде,  тек  тауар 
айналымын  қамтамасыз  ету  ҥшін  ғана  емес,  ақша  сҧраныстан  орасан  кҿп 
шығарылып,  ақшадан  ақша  жасау  жалдаптық  жҥйесі  қалыптасты. 
Ҥшіншіден,  ҽлемдік  валюта  –  долларды  шығару  тек  Америка  Қҧрама 
Штаттарының  қолында,  валюта  эмиссиясын  жасаған  кезде  ҿз  мҥдделері 
болмаса,  басқа  елдердің  жағдайларын  кҿп  ескере  бермейді.  Тҿртіншіден, 
1944  жылы  дҥниежҥзілік  соғыстың  соңында  қҧрылған  ҽлемдік  валюта-
қаржы жҥйесі ескірді, қазіргі заман талабына сай келмейді. Сондықтан да 
жалпы  ҽлем  экономикасы,  жекелеген  мемлекеттер  де  қаржы  дағдарысына 
жиі  ҧшырайды.  Міне,  осындай  себептермен,  деп  тҧжырымдайды 
Нҧрсҧлтан  Назарбаев,  ҽлем  деңгейінде  жаңа  резервтік  валюта  жасайтын 
кезең  келді.  Мен  мҧны  ҽлемдік  деңгейдегі  ҧтқыр  пікір  дер  едім.  Кҿп 
елдердің  басшыларының  назарын  аударған  пікір.  Франция  Президенті 
Саркозидің,  Германия 
Канцлері 
Меркельдің, 
Ресей 
Президенті 
Медведевтің,  Қытай  басшысы  Ху  Цзиньтаоның  осы  саладағы 
ҧсыныстарымен  ҥндес  пікір.  Біздің  басшымыздың  кҽсіби  дайындығының 
жоғары екендігінің, ҽлем экономикасында болып жатқан қҧбылыстарды ҽр 
уақытта ҿз назарында ҧстайтынының, соның арқасында айтылған пікірінің 
осы  саланың  жҽне  дағдарыстың  себептерін  терең  тҥсінгенінен 
туғандығының  айқын  айғағы.  Президент  ҧсынысы  ҽлі  кҥн  тҽртібінен 
тҥскен жоқ, ҽлемдік қаржы архитектурасын жасауға қатысқан халықаралық 
ҧйымдар,  жекелеген  сарапшылар  Қазақстан  Президентінің  пікіріне  қайта-
қайта  оралуда.  Президент  еліміздегі  реформалар  хикаясын  “Қазақстан 
жолы”  атты  кҿлемді  еңбегінде  айшықтады.  Бҧл  ҿзі  ел  ішінде  жан-жақты 

 
83 
талқыланып жҽне баршамыз бастан кешкен оқиғалар. Сондықтан қысқаша 
ғана  экономика  саласында  жҥріп  жатқан  реформаларға  тоқталсақ, 
біріншіден,  олар  ҧзақ  мерзімді  кҿздеген,  стратегиялық  маңызы  бар 
реформалар,  екіншіден,  ҽрқайсысы  тың  тақырыпқа,  экономика  деңгейін, 
жалпы  ел  ҿркениетін  жаңа  сатыға  кҿтеруге  арналған  ауқымды 
бағдарламалар,  ҥшіншіден,  ҽлемнің  қазіргі,  ҽсіресе  болашақ  даму  бағыт-
бағдарламаларымен  ҥндес  келген,  Қазақ  елін  ҽлемдік  қауымдастықтың 
алдыңғы қатарындағы елдерге барынша жақындатуды, оларға ҥйлесімдікті 
арттыруға арналған реформалар. 
 
 
 
Ҥлкен стратегияның айқындалуы 
Олардың 
кейбіреулері 
толығымен, 
кейбіреулері 
жартылай 
орындалды, жаңадан басталып жатқандары да бар. Дегенмен, біз жоғарыда 
атаған  ҥш  ізгі  мақсатты  ҽрқайсысының  кҿздегені  тарихи  шындық.  Ең 
алғашқы  жарияланған  “Қазақстан-2030”  Стратегиялық  бағдарламасы 
алдағы  ҧзақ  сапарда  ел  жҥретін  саяси-ҽлеуметтік  жолдар  туралы,  осы 
сапарда ҿтетін ҿткелдер, алатын асулар туралы Елбасының ойын, арманын 
жария  етті.  Ҿте  алысты  кҿздеген  стратегиялық  қҧжаттар  ҽлем  елдерінде 
кҿп  емес.  Қытай,  Малайзия  елдерінің  осындай  стратегиялық  жоба  жасау 
тҽжірибелері  бар.  “Қазақстан-2030”  осындай  ҽлем  елдерінде  сирек 
кездесетін  стратегиялық  жобаларға  жатады.  Ҧзақ  жолда  қоғамның  ҽр 
саласында  қол  жеткізетін  тиянақты  кҿрсеткіштері  болмаса  да  бҧл 
Стратегия  елде  нарықтық  экономика  жҥйесі  мен  демократиялық  қоғам 
қҧрылатынын  жария  етті.  Жақында  осы  Стратегияның  алғашқы  он 
жылдығында  қойылған  мақсаттарының  орындалғанын  Ҥкімет  хабарлады. 
Келесі  бір  ел  ҥшін  ерекше  маңызы  бар  “2003-2015  жылдарға  арналған 
мемлекеттің  индустриялық-инновациялық  даму  бағдарламасы”  еді. 
Қазақстанда ҿндірісті ҽртараптандыруға, ҽсіресе ҿңдеу салаларының жедел 
дамуына  арналған  бағдарлама.  Инновацияларды  экономиканың  шешуші 
салаларына  енгізуді  кҿздеген  бағдарлама.  Қазақстан  экономикасын 
индустриялық  сатыға  кҿтеруге  жасалған  жоба.  Экономикадағы  шикізат 
секторының,  ҽсіресе  мҧнай  секторын  жедел  дамыту  салдарынан  туған 
сыңаржақтықтан  арылу  ҥшін  жасалған  бағдарлама.  Осы  Стратегияның 
Қазақ елі ҥшін маңызы зор екеніне ешкім кҥмҽн келтірмейді. 
Оны  іске  асыру  барысында  елде  біршама  даму  институттары 
қҧрылды,  оларға  бюджеттен  мол  қаржы  бҿлінді.  Осы  істі  басқару 
мақсатымен  “Қазына”,  “Самҧрық”  холдингтері  де  қҧрылды.  Ҿкінішке 
қарай басталғанына 6 жыл ҿткеніне қарамастан аталмыш Стратегия дҧрыс 

 
84 
нҽтиже 
бермеді. 
Ҿндіріс 
ҽртараптандырылмай, 
экономикадағы 
сыңаржақтық  ҽлі  кҥнге  дейін  орын  алып  келеді.  Президент  атап 
кҿрсеткендей, біздегі еңбек ҿнімділігі батыс пен шығыс дамыған елдерімен 
салыстырғанда  еселеп  тҿмен,  инновациялық  даму  да  ҿте  баяу.  Ҽрине, 
Стратегияның  дҧрыс  орындалмағандығы  даму  институттарының,  оларды 
басқарған холдингтер, министрліктер мен жалпы Ҥкіметтің осындай ҥлкен 
іске  дҧрыстап  жҧмылмағандығынан,  осыған  қатысы  барлардың 
жауапкершілігінің  жетіспегендігінен  болды.  Сонымен  қатар  2002-2007 
жылдар  шамасында  елімізде  сыр  берген  “голланд  ауруының”  да  кеселі 
болды. Мен мҧны бірінші рет айтып отырған жоқпын, біз де, басқалар да 
Қазақстанға  осы  дерттің  теріс  ықпалы  бар  екенін  айтып  жҥргенбіз. 
Аталмыш  жылдары  ҽлемдегі  нарық  бағасы  біз  сыртқа  шығаратын 
шикізатқа, ҽсіресе мҧнайға тынбай ҿсті. Оның ҥстіне біз ҿндіретін шикізат 
та  (мҧнай,  металл)  кҿбейіп,  оларды  басқаларға  сату  табысты  еселеп 
арттырды.  Бюджетке  тҥсім  жылдан  жылға  кҿбейіп,  ҽлеуметтік  саланың 
сҧранысын  экономиканың  тиімділік  деңгейімен  санаспай-ақ  орындай 
беруге  мҥмкіндік  пайда  болды.  Міне,  осындай  жағдайда  экономиканың 
ҿңдеуші салаларын дамыту назардан тыс қалмағанымен, оған дҧрыс кҿңіл 
бҿлінбеді.  Осы  сияқты  экономиканың  шешуші  салаларына  басқа  табыс 
кҿздері  мол  болғандықтан  немқҧрайлы  қарауды  “голланд  ауруы”  дейді. 
Бҧл  шикізаты  бар,  одан  табысы  кҿп  бізден  басқа  да  елдерде  болған. 
Экономика  дамуын  аса  сақтықпен  жасаған  елдер  мҧндай  дертке 
шалдыққан 
жоқ. 
Экономиканың 
ҽртараптандырылмағанын, 
сыңаржақтығын, тиімділігі тҿмендігін біз ҽлемдік дағдарыс кезінде ерекше 
сездік.  Ҽлем  елдерінде  біздер  сататын  шикізатқа  сҧраныс  жҽне  оның 
бағасы  кҥрт  тҿмендегенде  табыс  кҿзі  азайып,  Ҧлттық  қордың  едҽуір 
бҿлігіне  қол  салуға  тура  келді.  Осы  жағдайларды  ҿзінің  кезекті 
Жолдауында  халыққа  айтып,  Президент  индустриялық-инновациялық 
дамудың  жаңа  бағдарламасын  ҧсынды.  Жақында  Елбасы  бекіткен 
“Қазақстан-2020”,  2009-2014  жылдарға  арналған  екпінді  индустриялық-
инновациялық  даму,  2020  жылға  дейінгі  бизнестің  Жол  картасы, 
Индустрияландыру  картасы  осы  Президент  ҧсынған  онжылдық  даму 
стратегиясының  негізгі  бағыттары.  Аталмыш  стратегиялық  бағдарлама 
ҿзінің  тиянақтылығын  байқатады.  Онда  кҿзделген  мерзімде,  ҽсіресе 
алдымыздағы  бес  жылда,  екпінді  дамитын  ҿндіріс  салалары,  жаңа 
кҽсіпорындардың,  игеретін  технологиялардың  тҥр-тҥсі  анықталған. 
Оларды  орындау  ҥшін  керек  инвестициялар  кҿзі,  мемлекет  тарапынан 
қолдау  шаралары  да  сарапталып,  бекітілген.  Стратегияның  тағы  бір 
ерекшелігі  ел  ҿңірлерінде  болашақта  экономикалық  ҿсу  орталықтарын 
қалыптастыру.  Осының  негізінде  ҿңірлерде  шағын  жҽне  орта  бизнестің 
дамуына ерекше кҿңіл бҿлінеді. Осы саладағы кҽсіпкерлерге “2020 бизнес 
жол  картасы”  арқылы  мемлекет  тарапынан  қомақты  қолдау  шаралары 
анықталған. Бҧрынғы бағдарламаларға қарағанда алдымыздағы 10 жылдық 
даму  стратегиясының  тағы  да  бірнеше  ерекшелігі  бар,  оларды  аталмыш 
стратегияның артықшылығы десек те болады. Оның бірінші басымдылығы 

 
85 
–  елімізде  шығатын  шикізаттарды  тереңірек  ҿңдеуді  қалыптастыру. 
Мысалы,  бокситтен  тек  алюминий  алып  қоймай,  одан  ҿндіріске  немесе 
тҧтыну  салаларына  керекті  дайын  заттар  шығару,  мысты  ҿңдеп  кабель, 
басқа  да  бҧйымдар  шығару,  азық-тҥлікті  терең  ҿңдеу  арқылы  Қазақстан 
халқының ішетін тамағының 80 пайызын ҿз елімізде шығару, тағы тағылар. 
Осындай  тиянақтылығымен  аталмыш  стратегия  оны  орындаудың 
мҥмкіндігін  арттырып  отыр.  Онда  болашақ  салынатын  кҽсіпорындарға, 
игерілетін  жаңа  технология,  техника  жҥйелеріне  алдын  ала  кадрлар 
дайындау  шаралары  да  бекітілген.  Тағы  бір  ерекшелік  –  ҿндірісті 
дамытудың,  инновацияларды  игерудің  басты  мақсаты  ҽр  шаруашылық 
саласында  еңбек  ҿнімділігін  қарқынды  тҥрде  ҿсіру.  Олай  болмаған 
жағдайда ҽртҥрлі жобалардан бас тарту талап етілуде. 
 
Дамудың жаңа кезеңі 
Қорыта  айтсақ,  алдымыздағы  онжылдық  ел  шаруашылығын 
индустриялық деңгейге кҿтеретін ҿте бір маңызды кезең болғалы тҧр. Осы 
стратегия  Елбасының  тікелей  басшылығымен  жасалды.  Одан  біздер 
стратегиялық  болжау  мҥмкіндігіміздің  ҿскенін,  кҥрделі  проблемаларды 
шешу барысында ҧтымды тҽжірибелер жиналғанын байқаймыз. 
Қазіргі  стратегиямыздан  ҽлем  елдерінде  бҧрын  болмаған  ҥлкен 
дағдарысқа  байланысты  мемлекет  пен  нарықтың  ара  қатынасы  туралы 
қалыптасқан  тҧжырымның  ҿзгере  бастағаны  да  байқалады.  Батыс  елдері 
осыған  дейін  нарық  экономикасы  тетіктерін  негізгі  дамыту  кҥштері  деп 
санап,  мемлекетке  осы  саланың  тек  “тҥнгі  кҥзетшісі”  міндетін  ғана  бҿліп 
беріп  келді.  Ал  ҽлемдегі  экономика-қаржы  дағдарысына  тірелгенде 
кҥйзеліске  ҧшыраған  шаруашылық  салаларына,  банктерге,  компанияларға 
кҿмекке  келетін  мемлекеттен  басқа  ешкім  табылмады.  Либералдық 
экономика  қоғамның  тҧрақты  дамуын  барлық  уақытта  қамтамасыз  ете 
алмайтыны  ҽлем  елдеріне  белгілі  бола  бастады.  Сондықтан  да  нарық 
қатынастарын дамыта отырып, мемлекеттік реттеу шараларын да қолдану 
керек.  Бҧл  тек  қалыптасқан  пікір  ғана  емес,  ҽлем  елдерінде  ҽртҥрлі 
деңгейде қазір қолданылып жатқан, мемлекет тарапынан жҥргізіліп жатқан 
реттеу шаралары. 
Қазақстанда  да  осындай  деректі  шаралар  жҥргізіле  бастады. 
Стратегиялық  жоспарлау,  оны  экономиканы  басқару  жҥйесіне  енгізу 
тетіктері туралы Елбасының арнайы Жарлығы қабылданды. Алдымыздағы 
стратегиялық даму жолымыз тиянақты деуіміз осы ҧзақ мерзімге жасалған 
жоспарларымыздан туып отыр. Индустриялық-инновациялық даму ісі, оны 
ҧйымдастыру,  қолдау,  бақылау  бҧрынғыдан  да  кҿбірек  мемлекетке 
жҥктеліп  отыр.  Осындай  бізде  болып  жатқан  ҿзгерістер  ҽлем  елдерінде 
экономика  саласында  мемлекеттің  рҿлін  кҿтеру  шараларымен  ҥндес.  Бҧл 
да  Президенттің  ҽлем  елдерінде  болып  жатқан  ҿзгерістерді  ҿз  назарында 
ҧстап отырғандығының, оларды терең тҥсінгендігінің айқын кҿрінісі. 
Жалпы  Қазақстандағы  реформалар  ҽлем  елдерінде  болып  жатқан 
аталмыш  саладағы  реформалармен,  оның  озық  ҥлгілерімен  сабақтас. 

 
86 
Шетел  сарапшылары  Назарбаев  реформаларын  екінші  жаһан  соғысында 
ойраны  шық-қан  Германияны  аяғынан  тҧрғызған  Людвиг  Эрхардтың 
реформаларымен  салыстырады.  Оның  “баршаға  жақсы  тҧрмыс” 
(благосостояние  для  всех)  атақты  даму  тҧжырымдамасымен  Нҧрсҧлтан 
Назарбаевтың  жҥргізген  “алдымен  –  экономика”  саясатындағы  бір-біріне 
ҧқсастық,  сабақтастық,  ҥндестік  бар  екенін  атап  айтады.  Сарапшылар 
біздегі  экономикалық  даму  Малайзия  еліндегі  реформаларға  да  ҥндес 
екенін  кҿрсетеді.  Малайзияның  “2020-кҿзқарас”  бағдарламасы,  мемлекет 
пен  жекеменшік  секторының  осы  елді  дамытуға  ҥйлесімді  атсалысуы 
ҽлемдегі жақсы дамыған елдердің қатарына қосудың бірден-бір себебі еді. 
Қазір  Малайзия  қоғамның  постиндустриялық  сатысын  аттап  ҿтіп,  бірден 
инновациялық  сатыға  жету  қамында.  Аталмыш  елдегідей  мемлекет  пен 
жеке  сектордың  тығыз  ҽріптестігі,  байланысы,  алысты  кҿздеген 
стратегиялық жоспарлар, заманауи ақпараттық технологиялар қалыптасып, 
даму  ҥстінде.  Президент  жасампаз  басшы  ретінде  ҽлем  елдерінде  кҿрген 
озық  ҥлгілерін  ҿз  елінің  шаруашылық  немесе  басқару  жҥйесіне  енгізуге 
ерекше кҿңіл бҿлуде. Корпоративті басқару жҥйесін жақсарту мақсатымен 
Сингапурдегі 
холдингтер 
тҽжірибесін, 
Оңтҥстік 
Кореядағы 
ірі 
компаниялардың  жҧмыс  тҽжірибесін,  ислам  банктерінің  кҽсіпкерлерге 
несие беру озық ҥлгісін, Қытайдағы арнаулы экономикалық аймақтар қҧру 
жобасын  біздің  ҿмірімізге  де  енгізіп  қолдануды  алғаш  ҧсынған  Елбасы 
болатын. 
Ҽлемдегі  экономиканың  тиімділік  деңгейіне,  ҽлем  ҿркениетінің 
басқалар жеткен кҿкжиегіне жету жолында Елбасының Қазақстан халқына 
ҽр  жылдағы  арнаулы  жолдауларының  маңызы  ҿте  зор.  “Бҽсекелестігі 
жоғары  Қазақстан  ҥшін,  бҽсекелестігі  жоғары  экономика,  бҽсекелестігі 
жоғары  ҧлт  ҥшін”  деген  Елбасының  Жолдауы  қазір  біздің  ҧлттық 
идеологиямыз  іспеттес.  Ҽлем  елдері  қазіргі  заманда,  ҽсіресе  болашақта 
ортақ  бҽсекелестік  кеңістікте  ҿмір  сҥреді.  Кімнің  халқы,  шаруашылық 
жҥйесі  бҽсекеге  дайын  болса,  келешек  соныкі.  Сондықтан  да  адами 
тҧрғыдан,  дҥниені  танып-пайымдаудан,  ҿскелең  ҧрпақтың  білімі  мен 
біліктілігі  жағынан,  экономиканың  тиімділігімен  бҽсекелестікті  арттыру 
бҧл ҽрбір елдің, оның ішінде Қазақ елінің де тҥпкілікті мақсаты. Аталмыш 
Жолдау халықты осындай ізгі мақсаттарға жетуге шақырып отыр. 
Қазақ елін ҽлемнің ең алдыңғы қатардағы 50 мемлекетінің санатына 
қосу туралы келесі Жолдауында ҧсынған Президент жобасының да маңызы 
ҿте зор. Ғасырлар бойы ҽлем елдерінің кҿшінің соңында келе жатқан Қазақ 
елі  ҥшін  сол  елдердің  алдыңғы  тобына  қосылу  асқақ  арман.  Біздің 
тарихымызда  осындай  ҿр  міндет,  биік  мақсат  бірінші  рет  қойылып  отыр. 
Оны тек айтып қана қоймай, мақсатқа жету ҥшін жҥрер жол, алатын асулар 
Елбасы  Жолдауында  жан-жақты  сипатталған.  Бҧл  бастаманың  да  рухани 
ҽсері  кҥшті,  қоғамымыздың  қай  саласын  алсақ  та  істеген  ісімізді, 
кҿтерілген  биігімізді  осы  елу  озық  елдердің  деңгейлерімен  салыстыра 
бастадық.  Дҽл  бҥгін  ҽлем  дағдарысының  салқын  ҽсеріне  байланысты 
ілгерілеуіміз  сҽл  бҽсеңдеген  болар,  бірақ  елу  озық  елдердің  санатына 

 
87 
қосылу  Қазақ  елінің  болашақта  жҥретін  сара  жолы  екенінде  ешкімнің 
кҥмҽні жоқ. 
 
 
 
Ҿткен 
жылы 
Ҽл-Фараби 
атындағы 
ҧлттық 
университет 
студенттерімен  кездесуінде  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  Қазақстанда  зайырлы 
ҧрпақ,  зайырлы  ҧлт  қалыптастырудың  жолын,  жобасын  ҧсынды.  Бҧл  да 
қазақ  қоғамының  алдына  тҧңғыш  рет  қойылып  отырған  тарихи  міндет. 
Зайырлы  ҧлт  білімі  мен  біліктілігі  жоғары,  заманауи  техника  мен 
технологияларды  толық  меңгерген,  қоғамды  дамытудың  ең  озық  ҥлгілері 
мен  ҽлем  тҽжірибесін  игере  білген  һҽм  жасампаз  ҧлт.  Сондықтан  да  ол 
ҽлем деңгейіндегі қатаң бҽсекеге дайын, заманының ҿктем талабын тҥсініп 
қана  қоймай,  соған  сҽйкес  іс-қимыл  жасай  алатын  ҧлт.  Міне,  осындай 
ҧрпақты ҿсіру Президент арманы. Жҽне де оны орындау мақсатымен білім, 
ғылым,  денсаулық  сақтау,  мҽдениет,  тҽрбие,  рухани  даму  салаларында 
кҿлемді іс-қимылдар, бағдарламалар жҥргізіліп, кҿзделіп отыр. 
Жоғарыда  кҿтерілген  мҽселелер  біздің  қоғамға  тарихи  ҿте  бір 
жауапты  міндеттер  жҥктеуімен  қатар  оны  орындау  ҥшін  осы  қоғамның, 
қазақ  мемлекетінің  ҽлі  де  есейіп,  жетілуі,  кемелденуі,  жасампаздық 
ҽлеуетінің ҽлі де арта беруін талап етеді. Ҽр қоғамның даму қарқыны, оның 
ҿсу деңгейі басшысы бастаған, халқы қостаған ішкі жҽне сыртқы саясатына 
байланысты. 
 
Президенттік басқару тиімділігі 
Біздің  егемен  елдің  тарихында  президенттік  басқару  жҥйесі 
Нҧрсҧлтан  Назарбаев  есімімен  тікелей  байланысты.  Президент  жҽне  ол 
қҧрған  мемлекеттік  жҥйе  тҽуелсіздік  жылдары  еліміздің  тҧрақты  жҽне 
жаңару, жаңғыру жолымен жҥруін қамтамасыз етті, оған керекті жағдайды 
жасады, ҽлі де жасау ҥстінде. 
Енді  осы  мҥмкіндіктерге  тоқталып  кҿрейік.  Жалпы  алғанда  олар 
баршамызға  белгілі,  дегенмен,  оларды  атасақ,  мақсатымыз  Президент 
басқарған билік жҥйесінің кҽсіби деңгейінің жоғары екендігін кҿрсету ғана 
емес,  осы  мҥмкіндіктерді  алдағы  уақытта  барынша  тиімді  пайдаланып 
ҽлеуметтік-экономикалық  даму  қарқынымызды  бҧдан  да  жақсы  ҿсіруіміз 
керектігін ескерту. 

 
88 
Бірінші  мҥмкіндік  тҽуелсіздіктің  басында-ақ  экономикамыздың 
болашақ  жҥйесін  бҧлтартпай  тапқанымыздан  басталды.  Президент 
Қазақстан халқына нарық ҥлгісін ҧсынып, осы жолмен жҥруге шақырғанын 
мақала  басында  айттық.  Міне,  содан  бері  басқаға  алданбай,  осы  нарық 
жолымен,  оның  тетіктері  мен  тҽлімдерін  игере,  бойымызға  сіңіре  ілгері 
жҥріп  келе  жатырмыз.  Жҽне  де  осы  саладағы  ҽлем  елдеріндегі  озық 
тҽжірибе  мен  ҥлгілерді  ҿз  шаруашылық  жҥйемізде  пайдалануға  да 
талпыныстамыз.  Сҿйтіп,  экономикада  тҧрақты  дамудың  іргесі  қаланды, 
негізі  салынды.  Нҽтижесінде  ҽлем  елдерімен  тереземіз  тең  мемлекет 
ретінде  дҥниежҥзілік  экономикалық  кеңістікке  кірдік,  осы  тҧрғыдан 
олармен  қарым-қатынас  жасау  мҥмкіндігі  туды.  Қазір  елімізге  шет 
елдерден  инвестициялардың  келіп  жатқаны,  ҽлемдегі  ірі  компаниялардың 
біздерде  кҽсіпорындар  ашып,  экономикалық  қатынасты  дамытуға  ынталы 
болуы да бізде қҧрылған нарық жҥйесінің беделі мен мҥмкіндігінің арқасы. 
Болашақ  жолын  бірден  тауып,  осы  бағытынан  айрылмай,  ҧзақ  даму 
ҽлем  елдерінің,  ҽсіресе  егемендік  туын  алғаш  кҿтерген  елдердің  бҽрінде 
бола  бермейді.  Тҽуелсіздік  алғаннан  кейінгі  1,5  ғасырдың  ішінде  Латын 
Америкасы  елдері  ҿздерінің  экономикалық  жҥйесін  ҥш  рет  ҿзгерткені 
белгілі.  Осындай  ҿзгерістерді  кезінде  Қытай  Халық  Республикасы, 
Малайзия, Индонезия, кейбір басқа да мемлекеттер ҿз бастарынан ҿткізді. 
Кҿршілеріміз  де  жҥрер  жолын  баяу  бастағанын  кҿрдік.  Бізде  бір  бағытта 
тҧрақты даму мҥмкіндігі болды. Мҧны біз президенттік басқару жҥйесінің 
ҧлттық  дамудың  шешуші  факторына  айналғандығының  айқын  дҽлелі 
дейміз. 
Қазақстанның  сыртқы  экономикалық  саясатының  ҿз  елінің  ҧлттық 
мҥддесін қорғап, ҿз елі ҥшін тиімді екеніне ешкім кҥмҽн келтірмейді. 130-
дан  артық  елдермен  сауда  қатынасы  орнаған,  кҿптеген  елдерден 
миллиардтаған  инвестиция  қҧйылып  жатыр,  ҽртҥрлі  халықаралық 
экономика саласындағы ҧйымдардың Қазақстан беделді мҥшесі. 
Президенттің  ҽлемдегі  дағдарыс  кезіндегі  Қытайға,  Ресейге,  араб 
елдеріне,  Кореяға  сапары  осы  бір  қиын  кезеңде  елімізге  қажет 
инвестициялар  ҽкелді.  Оның  АҚШ-қа,  Францияға,  Ресейге,  Италияға 
сапары  осы  елдермен  қарым-қатынасты  стратегиялық  ҽріптестік 
дҽрежесіне  кҿтерді.  Яғни,  осы  елдермен  экономикалық  байланысты  жан-
жақты  дамытып,  олардың  жаңа  техника,  жаңа  технология  жасайтын 
кҽсіпорындарымен ҽріптестік байланысты кҥшейтті. Барған жерінен туған 
елінің  ҧлттық  мҥддесіне  жарайтын  тҽжірибе,  озық  ҥлгі,  басқа  да 
жаңалықтарды  ҽкелу  Президент  дҽстҥріне  айналды.  Президент  арқылы 
ҽлемдегі  ең  беделді  мемлекеттердің,  ҧйымдардың,  қауымдастықтардың 
Қазақстан  ҥшін  есігі  айқара  ашылды.  Мҧны  біз,  қайталап  айтсақ, 
Елбасының  ҿз  еліне,  оның  тҧрақты  дамуына  жасаған  мол  мҥмкіндігі 
дейміз. 
Осындай  ел,  қоғам  даму  ҥшін  ең  керек  мҥмкіндіктердің  –  еліміз 
тандаған сара жолдың анықтығын, ҿз жерімізге ешкім ала кҿзімен қарамай, 
шекарамыз  беріктігін,  қоғамда  тыныштық,  тҥсіністік,  бірлік  барлығын, 

 
89 
Қазақ  елінің  қауіпсіздігінің  мықты  екенін,  оның  ҽлем  елдерінде  жаулары 
жоқ екенін, ҽлемдегі ең ірі мемлекеттермен стратегиялық қарым-қатынаста 
екенімізді  біздер,  қазақстандықтар,  білеміз  бе?  Иҽ,  білеміз.  Олар  ҥшін 
Президентті қҧрметтейміз, қадірлейміз. Ол да дҧрыс болар, ҽсіресе Елбасы 
ҿз ҿмірінің ең маңызды белесіне шығу қарсаңында. Ілияс ақын айтқандай, 
“ҿз ҧлын, ҿз ерлерін мақтамаса, осы жҧрт қайдан табар кемеңгерді”. Ол ел 
қҧрметіне барынша лайық тарихи тҧлға. 
Сонымен  қатар,  ҽңгіме  тек  мҧнда емес,  ҽңгіме  Қазақстанның дамуы 
ҥшін  осы  жасалған  зор  мҥмкіндіктерді  барынша  тиімді  пайдалана  білуде. 
Осы  жағынан  қоғамда  олқылықтар  бар.  Тіпті  кішігірім  мҽселелердің  ҿзін 
шешу  ҥшін  Президенттен  нҧсқау  кҥту  дҽстҥрге  айналған.  Ҥкімет, 
министрліктер,  ҽкімшіліктер  тарапынан  жауапкершілікті  ҿз  міндетіне 
алып,  белсенді  жҧмыс  істеу  жетіспейді.  Кейбір  жауапты  істерде, 
бағдарламаларды  орындауда  кҿзбояушылық  бар.  Қолдағы  мҥмкіндіктерді 
толық  пайдаланбау  біздің  алға  жҥруімізді  бҽсеңдетеді.  Шаруашылықтың 
кҿптеген  салаларынан  біздер  белсенділіктің  аздығын,  жауапкершіліктің 
тҿмендігін  кҿріп  отырмыз.  Осыған  байланысты  бҥгінгі  таңда  маңызы  зор 
бір-екі мҽселеге тоқталғанды жҿн кҿрдік. 
Президенттің 
халыққа 
жолдауларында 
ауыл 
экономикасын 
жетілдіру,  ауыл  шаруашылығын  ірілендіру  мҽселелері  бір  емес,  бірнеше 
рет кҿтерілді. Реформалардың басында ауыл экономикасын жекешелендіру 
ҥрдісі  нарық  экономикасына  кҿшудің  негізгі  талаптарының  бірі  еді. 
Ҽлемде  осындай  тҽжірибе  бар.  Кҿптеген  елдерде  жеке  шаруалар, 
фермерлер  мал  ҿсіріп,  егін  егіп,  пайдасын  кҿріп  жҽне  де  ҿз  елін  азық-
тҥлікпен  қамтамасыз  етіп  отыр.  Сонымен  қатар,  барлық  елдерде  де 
ауылдағы шаруашылық жҥйесі дҽл осындай ҥлгімен қалыптасты десек, ол 
жаңсақ  пікір.  Мысалы,  Израиль  еліндегі  кибуцилер  жеке  фермерлер 
шаруашылығы  емес,  ол  ҿндірістік  кооперативке,  кеңес  тілімен  айтсақ, 
ҧжымшарларға ҧқсайды. Жҧмыстары тиімді, бау-бақша ҿнімдерімен бҥкіл 
Еуропаның  “оңтҥстік  жылыжай”  міндетін  атқарып  отыр.  Бҧрынғы  кеңес 
республикалары колхоз-совхоздарын таратып жібергенде, оларды таратпай 
сақтап  қалған  Белоруссия  еді.  Олар  да  бҥгін  Еуропа  елдері  мен  Ресейдің 
сҥт фермасының міндетін атқарып отыр. 
 
 
 
Біздер  шаруа  қожалықтарын  қҧрдық.  Бірақ  олар  осы  егемендік 
жылдары  ҿздерінің  ҿміршең  екенін  дҽлелдей  алмай  келе  жатыр.  Ҧзақ 

 
90 
жылдар  елімізде  мал  басы,  ҽсіресе  асыл  тҧқымды  мал  басы  айтарлықтай 
ҿспеуде.  Жер  қҧнарлылығы  тҿмендеп,  гектарға  шаққанда  егін  тҥсімі  де 
ҿспеді.  Еңбек  ҿнімділігі  ҿте  тҿмен.  Президент  атап  кҿрсеткендей,  біздің 
ауылдағы  ҽрбір  шаруа  орта  есеппен  жылына  3000  доллар  табыс  табады 
екен, ал батыс елдерінің осындай жылдық табысы 50-70 мың доллар, яғни 
15 есе кҿп. 
 
 
 
Ауыл  экономикасын  кҿтеру  ҥшін  мемлекет  кҿптеген  қаржы 
жҧмсауда.  Оны  кҿтеру  ҥшін ҥш  жылдық  арнайы  бағдарлама  қабылданған 
еді. Ауылдағы елді мекендерді қалпына келтіру бағдарламасы алынған-ды. 
Ауылдық  жерлерде  мектеп,  емхана  немесе  дҽрігерлік  кҿмек  беретін 
орындар салуда, сол сияқты оларды ауыз сумен қамтамасыз ететін қатынас 
жолдарын  жҿндейтін  арнаулы  жобалар  жасалып,  оларға  миллиардтаған 
қаржы  бҿлінді.  Егін  салу,  мал  ҿсіруге  мемлекет  тарапынан  жҽрдем  ҽр 
жылда  беріледі.  Осындай  кҿлемді  шаралар  ауыл  экономикасын 
қҧлдыраудан шығарды. 
Дегенмен, осы саланың тиімділігі ҽлі заман талабына сай емес, ауыл 
ҿнімдерінің бҽсекелік дҽрежесі тҿмен. Ауыл экономикасын ҧйымдас-тыру 
саласында  олқылық  бар,  біз  дҽстҥрлі  қалыптасқан  шаруашылық 
менталитетімен дҧрыс ҥйлесімді басқару жҥйесін ҽлі таппаған сияқтымыз. 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: