Гносеология (дүниетаным) мәселелерi

171
Бiрақ сезiмдiк танымды толығынан жалған деп есептеуге де бол-
майды, олардың қайсыбiрiнде аз да болса ақиқаттың жұрнақтары бар. 
Мысалы, надан адамның: «Күн – кiшкентай зат және жерге өте жақын 
орналасқан», – деген жалған пiкiрiнiң өзiнде Күннiң өмiр сүрiп, бiзге 
ықпалын тигiзiп жатқаны жөнiнде ақиқаттық пiкiр бар, – дейдi ұлы 
ойшыл.
– Күнбе-күнгi өмiрден алатын сезiмдiк таным – қалың бұқараның 
негiзгi тәжiрибесi, соның арқасында олар бiр-бiрiмен қарым-қатынасқа 
түсiп, өмiр сүрiп жатады. Ақыл-ой арқылы алынатын бiлiмнiң 
шындығының өзiн бiз оқтын-оқтын тәжiрибе арқылы тексерiп отыруы-
мыз қажет, – деп қорытады Б.Спиноза. 
Дерексіз бiлiм де тәжiрибеден шығады, өйткенi адамдар дүниеден 
алған тәжiрибесiн сөз арқылы қорытады. Бiрақ сөзге адамдар өзiнiң 
тәжiрибесiне сәйкес әртүрлi мағына бередi. Сондықтан бiреулерге 
адам – тiк жүретiн жануар, екiншiге – күлетiн пенде, ал үшiншiге – 
ол ойлай алатын тiршiлiк т.с.с. Сондықтан сөз заттың кейбiр ғана 
қасиеттерiн белгiлеуi мүмкiн, яғни оның мағынасы затпен толық тең 
емес. Ал схоластика мектебi универсалияларды (ең жалпы ұғымдарды) 
дүниемен теңеп, оларды шынайы болмыс деп есептейдi. «Филосо-
фия саласындағы көп дау-дамайлар көбiне ойды дұрыс көрсететiн 
сөздердi қолданбағаннан, иә болмаса басқаның айтқан сөздерiн дұрыс 
түсiнбегеннен туады», – дейдi ұлы ойшыл.
Б.Спиноза нағыз шынайы бiлiмге тек қана ақыл-ой, зерде (ratio, 
intellectus) арқылы жетуге болады деген пiкiрде болды. Ақыл-ой 
арқылы сөздердi жалпы ұғымдық дәрежеге көтерiп, оның мән-
мағынасын айқындауға болады. Ғылымдағы ең құнды ұғымдар мате-
матика саласынан шығады. Олар бiр-бiрiмен байланысты, жүйелi, 
сондықтан сезiмдiк танымға қарағанда анағұрлым биiк дәрежеде. 
Егер, Б.Спинозаның ойынша, сезiм заттың сыртқы жағын бейнелесе, 
онда ақыл-оймен бiз заттың iшкi сырын ашамыз. Сондықтан болар, 
Б.Спиноза өзiнiң «Этика» деген еңбегiнде «геометрикалық әдісті» пай-
даланып, анықтама, аксиома, теорема деген ұғымдарды мораль саласын 
талдауға пайдаланады.
Б.Спинозаның ойынша, шындықты танып-бiлудiң үшiншi түрi – 
ол интеллектуалдық интуиция. Интуиция дегенiмiз – тiкелей, 
сезiм мен ақыл-ой елегiнен өткiзбей-ақ ақиқатқа жету. Ол бүкiл 
дүниенiң бiртұтастығын тануға мүмкiндiк бередi. Адам рухының 
шығармашылық қасиетiнiң негiзiнде бiз шынайы аяқталған шексiздiк 
идеясын ашамыз. Ол бiзге интуиция арқылы ғана берiледi.
Тағы да бiр ерекше атап кететiн нәрсе – ол Б.Спинозаның таным 
теориясының (гносеология) оның болмыс iлiмiмен (онтология) қосылып 
жатқанында. Оның себебi – субстанция-табиғаттың ойлау қасиетi бар.

172

жүктеу/скачать 3,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: