ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ

обеспечения законности при оказании правовой помощи в обеспечении прав человека, более важным

моментом является проведение таких норм в действие.

Задачи  экстрадиции состоят не только в выдаче тех, кто должен быть выдан, но и в обеспечении

невыдачи тех, кто выдаче не подлежит: чья выдача нарушала бы права, свободы и интересы государства.

Цели   экстрадиции   направлены   в   первую   очередь   на   создание   и   укрепление   единого   юридического

механизма,   в   котором   задействованы   разные   государства,   обеспечивающие   юридические   гарантии

соблюдения   международно-признанных   прав   и   свобод   граждан   и   лиц   без   гражданства   в   сфере

межгосударственного сотрудничества и правовой помощи по уголовным и гражданским делам. 

Собственно экстрадиция преступника или подозреваемого государству, на территории которого он

совершил   преступление,   -   дело   довольно   длительное,   состоящее   из   множества   формальностей.   В

большинстве   случаев   данная   процедура   осуществляется   с   помощью   Интерпола.   Правовыми

основаниями   экстрадиции   являются   многосторонние   соглашения   по   борьбе   с   отдельными   видами

международных   преступлений   и   преступлений   международного   характера,   например,   Конвенция

Совета Европы о выдаче правонарушителей 1957 г., Конвенция Совета Европы о взаимной правовой

помощи по уголовным делам 1959 г., Гаагская конвенция о борьбе с незаконным захватом воздушных

судов 1970 г. 

Отдельно   следует   отметить,   что   суть   понимания   правовой   природы   экстрадиции   неодинакова.

Некоторые ученые полагают, что выдача преступников - это чисто административный вопрос, ибо часто

решение о ней принимает не суд, а правительство или какой-либо его орган. Следовательно, можно

отнести этот институт к административному или государственному праву. В то же время экстрадицию

можно   рассматривать   как   элемент   уголовно-процессуального   права,   ибо   налицо   порядок   передачи

человека, совершившего преступление, другой стране с соблюдением определенных процессуальных

гарантий. Экстрадицию можно считать и частью уголовного права, а именно — института исполнения

наказания.

В международном праве имеются мнения, что существующие договоры между государствами об

экстрадиции не всегда соответствуют Пактам о правах человека. Наиболее характерный пример такого

несоответствия — случаи, когда между странами идут переговоры о выдаче, нередко продолжающиеся

несколько лет, а гражданин, вина которого судом еще не доказана, все эти годы находится в заключении.

Общепринятые и, казалось бы, вполне разумные положения международного права в подобных случаях

осложняют   деятельность   национальных   правоохранительных   органов,   противоречат   внутреннему

законодательству и пактам о правах человека. Поэтому в договоры об экстрадиции должны включаться

общепризнанные   принципы и  нормы,  содержащиеся   в пактах  о правах  человека,  при обязательном

уважении национального законодательства государств.

Нормативное   регулирование   экстрадиции   на   международно-правовом   и   внутригосударственном

уровне еще не сложилось в полном объеме: оно, как и экстрадиционная практика, переживает период

интенсивного   развития   с   учетом   вызовов   международному  сообществу  со   стороны   преступности   и

терроризма.   В   связи   с   тем,   что   транснациональная   преступность   не   может   быть   пресечена

национальными   мерами,   вопрос   о   международном   сотрудничестве   в   сфере   уголовного   правосудия

приобретает особую значимость.

В   современных   условиях   актуальность   приобретает   более   широкий   взгляд   на   институт

экстрадиции. Институт экстрадиции складывается как самостоятельный и важный институт права. Его

нормы,   процедуры,   концепции   и   принципы   играют   важную   роль   в   развитии   правовой   помощи   и

сотрудничества между государствами, в обеспечении правовых гарантий соблюдения прав и свобод, в

решении задач борьбы с преступностью, терроризмом и другими негативными проявлениями в любом

уголке   земного   шара.  Формируется  новая   концепция,   которая   идет   на   смену   концепции   правовой

помощи. Речь идет о концепции правовых гарантий прав и свобод. Эта новая современная концепция

экстрадиции   все   чаще   оказывается   востребованной   как   при   нормативном   регулировании   вопросов

экстрадиции, так и практикой применения ее норм. 

Так, 16 декабря 1990 года резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН был принят Типовой договор о

взаимной помощи в области уголовного правосудия. В соответствии с положениями этого договора

стороны предоставляют друг другу по возможности самую широкую взаимную помощь в проведении

расследований или судебных разбирательств в отношении правонарушений, наказание за которые во

время получения просьбы о помощи подпадало под юрисдикцию судебных органов запрашивающего

государства.

75

Таким   образом,   важны   и   необходимы   три   юридических   источника:   основы   международного

этикета, основанного на принципе взаимности, международное право и национальное законодательство.

В  связи с   тем,  что  в международном   праве  не  существует  точного  определения  политического

преступления,   запрашиваемая   страна   должна   определить,   является   ли   данное   преступление

политическим. Общепринятым принципом в международном праве по экстрадиции является то, что

политические преступления не могут являться основанием для экстрадиции. 

В случае более сложных правонарушений (правонарушения, которые по своей природе являются

преступлениями по обычным законам, но совершенные по политическим мотивам) текущей тенденцией

является   невынесение   определения   политического   правонарушения   и   разрешение   экстрадиции

(Европейская Конвенция по подавлению терроризма включает список правонарушений, которые для

целей экстрадиции не должны рассматриваться как политические правонарушения).

В   накопившемся   опыте   международно-правовых   отношений,   связанных   с   борьбой   с

преступностью, серьезное значение имеет проблема выдачи преступников государству, на территории

которого   они   совершили   преступление,   в   случае,   когда   они   находятся   на   территории   другого

государства. 

В   международном   праве   утвердилась   точка   зрения,   согласно   которой   убежище   может

предоставляться только лицам, преследуемым в другом государстве по политическим и религиозным

мотивам. Люди, совершившие не политические, а общеуголовные преступления, не могут пользоваться

правом убежища. 

В   то   же   время,   единого   понятия   политического   преступления   в   международной   практике

выработать не удалось. Поэтому практически вопрос о выдаче преступника или предоставления ему

политического   убежища   решается   исходя   из   политической   оценки   и   правовых   установлений

государства, на территории которого этот человек находится. При отсутствии международного договора

вопрос о выдаче преступников может решаться дипломатическим путем.

В   настоящее   время   наряду   с   принципом   невыдачи   своих   граждан   иностранным   государствам

утвердился принцип невыдачи политических преступников. Он закреплен в ряде многосторонних и

двусторонних договоров о правовой помощи и в национальном законодательстве многих стран. Однако,

несмотря на общее признание самого этого принципа в международной правовой теории и практике нет

единого толкования вопроса об установлении политического характера преступления. 

В   Конституции   РК,   в  статье   11  закреплен  принцип  невыдачи  собственных   граждан  оговоркой,

указывающей   на   примат   международного   права:   "Гражданин   Республики   Казахстан   не   может   быть

выдан иностранному государству, если иное не установлено международными договорами Республики

Казахстан.   Республика   Казахстан   гарантирует   своим   гражданам   защиту   и   покровительство   за   ее

пределами".     Вопросы,   связанные   с   выдачей   виновных   лиц,   в   принципе,   регулируются   нормами

национального   уголовного   законодательства   Республики   Казахстан,   но   тем   не   менее   официально

признается примат норм международного права. Также заметим, что в Уголовном Кодексе Республики

Казахстан отсутствуют нормы, которые предусматривали бы выдачу в качестве санкции за совершение

конкретных преступлений.

В соответствии с нормами международного права, регулирующими вопросы выдачи преступников,

необходимо отметить, что именно двусторонние соглашения позволяют более полно учесть характер

взаимоотношений между двумя государствами, их интересы по каждой конкретной проблеме. 

Не менее распространенными, чем двусторонние соглашения по выдаче являются двусторонние

соглашения   по   таким   вопросам,   как   оказание   правовой   помощи   по   уголовным   делам,   передача

осужденных лиц для отбывания наказания в стране, гражданами которой они являются и др.

Кроме того, во многих странах допускается принцип взаимности. Суть вопроса заключается в том,

что   для   осуществления   выдачи   необходимо   установить   состав   преступления   в   действиях   лица,   в

отношении   которого   поступило   такое   требование.   При  этом   в   национальном   законодательстве   ряда

государств  действует  положение  о  гам,  чтобы,  прежде  чем  суд  приступит  к  установлению наличия

состава   преступления,   был   получен   ответ   на   предварительный   вопрос:   предусмотрена   ли

запрашивающим государством выдача преступников в аналогичных случаях в отношениях государства,

к которому предъявлено данное требование. Лица без гражданства могут быть выданы по усмотрению

государства,   на   территории   которого   они   постоянно   проживают.   Лица   с   двойным   гражданством

подлежат защите на территории всех государств, гражданами которых они являются. Иным образом

обстоит дело с выдачей граждан третьих стран, так как нормы международного права 

76

в   таких   случаях   не   обязывают   производить   выдачу.   При   этом   каждое   государство   руководствуется

национальным законодательством.

Отдельным   вопросом   в   практике   международно-правовых   отношений   стоит   категория

«предпочтительная   юрисдикция».   В   некоторых   случаях   выдачи   одновременно   требует   не   одно,   а

несколько государств (например, когда преступление совершено на территории нескольких государств).

В таких случаях государство, которому направлены требования о выдаче, может принять различные

решения. 

Когда   имеется   соглашение   между   двумя   сторонами,   проблема   выдачи   преступников   решается

достаточно четко: если лицо не пользуется дипломатическим иммунитетом, то оно должно быть, либо

судимо,   либо   выдано   заинтересованной   стороне.   Также   необходимо  отметить,   что  вопрос   о   выдаче

решается   при   сочетании   территориального   принципа   (места   совершения   преступления   и   места

нахождения преступника) и гражданства этого лица. Решающим для выдачи, на наш взгляд, все же надо

считать   принцип   гражданства,   т.е.   действует   не   территориальный,   а   персональный   принцип

ответственности.

К   международно-правовым   вопросам   выдачи   преступников   для   следствия   и   суда   примыкает   и

проблема   передачи   на   родину   лиц,   уже   осужденных   за   совершение   преступления   в   "чужом"

государстве.   Группой   стран,   включая   СССР,   в   1978   г.   была   заключена   Конвенция   о   передаче   лиц,

осужденных к лишению свободы, для отбывания наказания в государстве, гражданами которого они

являются.   Практика   возвращения   в   "свои"   страны   для   отбывания   наказания   лиц,   осужденных   за

границей,   сравнительно   невелика.   Теперь   совершенно   очевидно,   что   она   более   эффективна   по

сравнению с прежним порядком, при котором иностранцы отбывали наказание там, где были осуждены.

В международном праве общепризнано, что выдача преступников - это право государства, а не его

обязанность. Обязанность выдачи может быть только при наличии соответствующего международного

договора и с учетом определенных условий. Государство, направляя требование о выдаче, берет на себя

обязательство   не   привлекать   к   уголовной   ответственности   и   не   подвергать   наказанию   лицо   за   те

преступные деяния, за которые выдача не была произведена. 

 Итак, экстрадиция как независимый международно-правовой институт требует урегулирования не

только нормами международного, но и национального уголовно-процессуального законодательства, что

подтверждается   уголовно-процессуальной   процедурой   осуществления   данных   правоотношений.

Конкретное   национальное   законодательство   является   основой   для   создания   и   применения

международных   договоров   Республики   Казахстан   при   осуществлении   экстрадиции,   а   механизм

реализации их недостаточно регламентирован нормами УПК Республики Казахстан. 

Несомненно,   институт   выдачи   продолжает   активно   развиваться.   Экстрадиция   регулируется

растущим числом норм международного права. Причем, правовое регулирование объясняется ростом

международного значения института экстрадиции в борьбе с преступностью. 

Таким   образом,   институт   экстрадиции   играет   важную   роль   в   укреплении   и   развитии

международного   сотрудничества   между   государствами.   Возможности   экстрадиции   оказывают

существенное влияние на охрану законных интересов, прав и свобод личности, общества и государства,

на укрепление международного правопорядка и борьбу с преступностью.

Резюме.

В   данной   статье   автор   рассматривает  особенности   международно   -   правового   регулирования

института экстрадиции в современных геополитических условиях

Summary.

In this article the author considers especially internationally - regulatory institution of extradition to the

modern geopolitical conditions

Түйін

Мақалада қазіргі геосаяси жағдайларда экстрадиция институттын халықаралық-құқықтық реттеу

ерекшеліктері қарасытырылады.

77

УДК 327:341.43

ЕУРОПАДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ АРНАЙЫ ТЕТІКТЕРІ

Т.Е. Жабелова-

саяси ғыл. к. Абай атындағы ҚазҰПУ

Қазақстан Республикасы   тәуелсіздігін алғалы бері өз құқықтық жүйесін қалыптастырып келеді.

Осы   жолда   шынайы   өмірде   біз   Еуропалық   құқықтың   тәжиірбесіне   сүйеніп,   құқықтық   жүйені

қалыптастыру   жолында   үлгі   тұтып   келеміз.   Осы   орайда   Еуропалық   құқық   жүйесінде   адам

құқықтарының қорғалуы қалай жүзеге асырылатынын зерттеу аса маңызды болып отыр. 

Еуропалық Одақ Құқы – [EU Law; European Union Law] – Еуропалық қауымдастық пен Еуропалық

Одақ шеңберіндегі еуропалық ықпалдасудың дамуы негізінде пайда болған ерекше құқықтық феномен.

Еуропалық одақ құқы халықаралық құқық пен мемлекетшілік құқықтың түйіскен жерінен пайда болған

ерекше құқық тәртібі. Еуропалық одақ құқының автономдығы Еуропалық қауымдастықтар Сотының

бірқатар   шешімдерімен   бекітілген.   «Еуропалық   Одақ   құқы»   ұғымы   1990-шы   жылдардың   басында

Еуроодақтың пайда болуымен қатар қолданыла бастады [1].

Еуропада   адам   құқықтары   мен   негізгі   бостандықтарын   қорғау   міндеті   аймақтық   халықаралық

ұйым – Еуропа Кеңесіне жүктелген. 

Еуропа   Кеңесі  –   1949   ж.   құрылған,   құрамына   44   еуропалық   демократиялық   мемлекет   кіретін

үкіметаралық саяси ұйым. ЕК-нің Штаб-пәтері Страсбургтегі (Франция) Еуропа Сарайында орналасқан.

ЕК-нің  мақсаты –  адам   құқын,  плюреалистік  демократия  мен  заңның үстемдігін қорғау;   еуропалық

мәдениеттің   ерекшелігі   мен   әркелкілігін   түсінуге   жәрдемдесу;   әлеуметтік   мәселелерді   (ұлттық

азшылықтарды   алалау,   ксенофобия,   бірін-бірі   жаратпау,   ұстамсыздық,   қоршаған   орта   мәселелері,

адамды   клондау,   СПИД,   наркомания,   лаңкестік,   ұйымдасқан   қылмыс   және   т.б.)   бірлесіп   шешу

жолдарын   қарастыру;   Орталық   және   Шығыс   Еуропа   елдеріне   саяси,   заңнамалық,   конституциялық

реформалар арқылы тұрақты демократиялық қоғам орнатуға көмектесу.

ЕК-нің мүшелері: Австрия, Әзербайжан, Албания, Андорра, Армения, Бельгия, Болгария, Босния,

Герцеговина,   бұрынғы   Югославия   Республикасы,   Македония,   Венгрия,   Германия,   Греция,   Грузия,

Дания,   Ирландия,   Исландия,   Испания,   Италия,   Кипр,   Латвия,   Литва,   Лихтенштейн,   Люксембург,

Мальта,   Молдова,   Нидерланды,   Норвегия,   Польша,   Португалия,   Ресей,   Румыния,   Сан-Марино,

Словакия, Словения, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдығы, Түркия, Украина,

Финляндия, Франция, Хорватия, Чех Республикасы, Швейцария, Швеция, Эстония.

«Арнайы   шақырылған»   статустағы   мемлекеттер:   Беларуссия   (тоқтатылған),   Сербия   және

Черногория   (бұрынғы   Югославия).  Канада,   Мексика,   Ватикан,   АҚШ   және   Жапония   ЕК-нің

үкіметаралық  органдарында  бақылаушы  мәртебесіне  ие.  ЕК мен  Еуропалық  Одақ әртүрлі  ұйымдар,

дегенмен Еуропалық Одақтың барлық мүшелері ЕК-нің құрамына кіреді. 

ЕК-нің үш жұмысшы органы бар: Министрлер Комитеті – атқарушы-нұсқаушы орган, Страсбургте

жиналады, құрамына 44 мүше-мемлекеттердің сыртқы істер министрлері мен олардың орынбасарлары

кіреді;   Парламенттік   ассамблея   (ЕКПА)   –   44   елдің   ұлттық   парламентін   көрсететін   және   «арнайы

шақырылған» елдердің парламентінің делегациясынан, 306 мүше мен 306 олардың орынбасарларынан

тұратын Еуропа Кеңесінің кеңесші өкілетті органы; Еуропаның жергілікті және аймақтық биліктерінің

Конгресі – жергілікті және аймақтық билікті көрсететін кеңесші орган. Конгресс екі палатадан тұрады:

бір   палата   жергілікті   биліктің   мүдделерін,   екіншісі   –   аймақтық   билік   органдарының   мүдделерін

білдіреді. 

Халықаралық секретариат ЕК-нің күнделікті жұмысын жүзеге асырады. Оны бес жыл мерзімге

сайланатын   Бас   хатшы   басқарады.   Секретариаттың   жұмыс   тілдері   –   ағылшын   және   француз.

Парламенттік ассамблея мәжілістерінде, сонымен қатар, итальян, неміс және орыс тілдері, қажет болған

жағдайда басқа да тілдер қолданылады. 

Еуропа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы  (ЕКПА) – 44 елдің ұлттық парламентін көрсететін

және   «арнайы   шақырылған»  елдердің   парламентінің   делегациясынан,   306   мүше   мен     олардың   306

орынбасарларынан   тұратын   Еуропа   Кеңесінің   кеңесші   өкілетті   органы.   ЕКПА   халықаралық   саясат

мәселелері мен әлеуметтік мәселелерді талқылау үшін сессияға жиналады. Оның жұмысына ұлттық

парламенттерде негізгі саяси ағымдарды көрсететін делегациялар қатысады. ЕКПА жыл сайын өзінің

Страсбургтегі штаб-пәтерінде тоқсандық ашық мәжілістерін өткізе отырып, жылда бір мүше-

78

мемлекетте көктемгі сессияға жиналады. ЕКПА Еуропа Кеңесінің әртүрлі саяси шешімдерін талқылап,

Министрлер кабинетіне ұсыныстар жасайды. Оның мақұлдауынсыз бірде-бір жаңа мемлекет Еуропа

Кеңесіне мүше бола алмайды. 

ЕКПА   күн   тәртібіндегі   мәселелерді   өздігінше   қалыптастырады,   оның   шешімдері   Министрлер

кабинеті   мен   Еуропа   Кеңесінің   өзге   де   органдарының   жұмысының   бағытын   анықтайды,   сондай-ақ

еуропалық мемлекеттердің ұлттық парламенттерінің шешімдеріне араласа алады. 

Еуропа Кеңесінің мүше-мемлекеттері ЕКПА-да 2 ден 18-ге дейін, елдегі халық санына байланысты

делегаттар   жібере   алады.   ЕКПА-да   бес   негізгі   саяси   топ   әрекет   етеді:   социалистер,   Еуропалық

халықтық партия, демократтар, либералдар тобы, демократтар мен реформистер, сондай-ақ бірлескен

еуропалық солшылдар. 

ЕКПА өз мүшелерінің ортасынан (дәстүр бойынша, үш жыл мерзімге қатарынан) Төрағасын, 18

төрағаның орынбасарларын, бес саяси топ және оған қоса ЕКПА Бюросын да сайлайды. ЕКПА-ның

жиналысында   ЕКПА-ның   Бас   хатшысы   және   оның   орынбасары,   сондай-ақ   адам   құқы   жөніндегі

Еуропалық сот судьялары сайланады. 

ЕКПА-ның жұмысын саяси мәселелер жөніндегі, құқықтық мәселелер және адам құқы мәселелері

жөніндегі,   әлеуметтік   мәселелер,   мәдени,   денсаулық   сақтау,   отбасы,   көші-қон,   босқындар   мәселесі,

демография, ғылым және білім, экономика және даму мәселелері, әйелдер мен ерлер мүмкіндіктерінің

теңесуін қамтамасыз ету, Еуропа Кеңесіне мүше-мемлекеттердің мойнына алған міндеттемелерін адал

орындауы жөніндегі сияқты арнайы комитеттер қамтамасыз етеді:. 

ЕКПА-ның мәжілістерінде еуропалық және әлемдік саясаттың көптеген мәселелері қаралады, кей

жағдайларда көрнекті саяси, қоғам және дін қайраткерлерінің араласуымен өткізіледі. ЕКПА үкіметтік

емес   ұйымдармен   тығыз   қарым-қатынас   орнатып,   әртүрлі   шараларды   ұйымдастыру   мен   өткізу

барысында олардың кеңесіне сүйенеді. 

Еуропа аумағында адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін институттарының тағы бірі

Еуропалық   Парламент.   Оның   барлық   мүшелері   (депутаттар)   мүше-мемлекеттерден   тікелей   жалпы

дауыс   беру   арқылы   сайланады.   Еуропарламенттің   өкілеттілік   мерзімі   –   5   жыл;   мерзімінен   бұрын

таратып жіберу немесе өздігінен тарауы мүмкін емес. Депутаттар мүше-мемлекеттердегі халық санына

байланысты.   Еуропалық   парламент   ішінде   депутаттар   ұлттық   белгілеріне   қарай   емес,   партиялық

ұстанымдарына   қарай   «саяси   топтарға»   (фракцияларға)   бірігеді.   Еуропарламент   жұмысын   басқару

құзыры   Төрағаның   және   әкімшілік   мәселелерімен   айналысатын   Бюроның   және   төрағалар

Конференциясының   қолында.   Еуропалық   парламент   сессиялық   негізде   жұмыс   істейді.   Оның   ресми

резиденциясы – Страсбургте (Франция). Мәжілістердің жартысын Парламент Брюссельде өткізеді, ал

оның бас хатшылығы Люксембургте орналасқан.

Қазіргі кездегі Еуропарламенттің негізгі өкілеттілігі мынадай: 

-заңшығару   процесіне   атсалысу.   Еуропалық   парламент   Еуропалық   одақ   Кеңесімен   бірлесіп

нормативті актілер мен басқа да құжаттарды қарастырып, Комиссияның қарауына жоба ұсынады; 

-Еуропалық Одақ бюджетін қабылдауға қатысу (Еуропалық одақ Кеңесімен бірлесіп);

-Еуропалық   одақтың   басқа   да   органдары   және   лауазымды   тұлғалары   қызметін   бақылау   (ең

алдымен Комиссия жұмысын);

-басқа   да   билік   органдары   мен   лауазымды   тұлғаларды   тағайындау,   Комиссияға   және   оның

төрағасына сенім вотумын білдіру, Омбудсманды тағайындау өкілеттігі; 

-ЕО-тың бірқатар аса маңызды халықаралық келісімдерін санкциялау;

-Еуропалық Одаққа жаңа мемлекеттердің қабылдануына келісім беру. 

Осы орайда Еуропалық Одаққа біраз түсініктеме беріп кетейік.  Еуропалық Одақ – басты мақсаты

«еуропа халықтарының барынша тығыз байланысын орнату» (ЕО жөніндегі Келісім-шарттың 1-бабы)

болып   табылатын   ықпалдастырушы   ұйым.   Демократиялық   принциптерді   ұстанушы   кез   келген

еуропалық мемлекет Одаққа мүше бола алады (ЕО жөніндегі Келісім-шарттың 6-бабы, 49-бабы). 

Еуропалық   Одақ   құрамына   кіру   үшін   экономикалық   даму   деңгейі   жоғары   болып,   құқықтық

реформалар жүзеге асырылуы керек, алдын ала одаққа кіруден үміткер мемлекеттің ішкі заңнамалық

жағдайы ЕО құқық ережелеріне сәйкестендіріледі. 

Бүгінгі таңда ЕО-ға мүше-мемлекеттер: Бельгия, Италия, Нидерланды, Люксембург, Франция, ФРГ

(1951); Ұлыбритания, Дания, Ирландия (1973); Греция (1981); Испания, Португалия (1986); Австрия,

Финляндия,   Швеция   (1995);   Болгария,   Венгрия,   Кипр,   Латвия,   Литва,   Мальта,   Польша,   Румыния,

Словакия, Словения, Чехия, Эстония (2004) — барлығы 27 ел.

79

Федералдандыру   Еуропалық   қауымдастықтың   және   Одақтың   дамуының   бүгінгі   күнге   дейінгі

дамуының басты үрдісі болып отыр: 

-

ЕО-ың   ішкі   бірыңғай   нарығы   қалыптасқан   жалпы   нарықты   құру,   яғни,   «осы   Келісім

ережелеріне сәйкес тауар, қызмет және капитал айналымы еркін жүргізілетін ішкі шекарасыз кеңістік»

орнату (Еуропалық Қауымдастық құру жөніндегі Келісімнің 4-бабы);

- экономикалық және валюталық одақ орнату. Оның негізі ЕО бірыңғай ақша бірлігінің – еуроның

(бұл   процеске   әзірше   өз   ұлттық   валюталарын   айналымда   қолданатын   Ұлыбритания,   Дания   және

Швеция, сондай-ақ ЕО-ның 10 жаңа мүше-мемлекеті қосылған жоқ) енгізілуі;

- Шенген кеңістігін құру және осы Шенген келісімінің негізінде шетелдіктерге бірыңғай визаны

енгізу; 

-

Еуропалық   Одақ   институттарының   әртүрлі   салаларда   ортақ   саясат   жүргізуі:   ЕО-ның   ортақ

аграрлық саясатын, бәсекелестік саясатын, көші-қон, көлік, экологиялық және т.б. саясаттарын жүргізу;

-

Еуропалық   одақ   құқын   –   мүше-мемлекеттердің,   заңды   тұлғалардың   және   қарапайым

азаматтардың   қатысуымен   қоғамдық   қатынастардың   маңызды   салаларын   реттейтін   өзіндік   құқық

жүйесін қалыптастыру; 

- тұрақты, құқықтық байланысы ретінде Одақтың азаматтық институтын құру. 

Одақ азаматтарының негізгі құқықтық ережелері бекітілген жаңа кешенді дерек көзі – 2000 жылы

қабылданған Еуропалық Одақтың негізгі құқықтар жөніндегі Хартия.

XXI ғ. басында Еуропалық одақ қайта құрулардың жаңа кезеңіне өтті, оның мақсаты – ұйымды

тиімді қызмет ету жолын қалыптастыру және демократияландыра түсу. 2002 ж. «Одақтың болашағы

жөнінде Конвент» шақырылды.  Конвент Еуропа Одағының Конституциясын жасады. 

2004   жылы   18   маусымда   Еуропа   елдері   басшыларының   жоғары   кездесулері   кезінде   тарихтағы

тұңғыш   Еуропа   конституциясының   жобасы   жасалды.   Бұл   2,5   жыл   күрделі   әрі   қиын   жұмыстың

қорытындысы   болды,   ол   екі   кезеңнен   тұрды:   1)   2002   ж.   ақпаны   –   2003   ж.   шілдесінде   Еуропалық

конвентті   шақырып,   өткізу.   Конвенттің   Төрағасы   (бұқаралық   ақпарат   құралдарында   Еуропалық

конституцияның «атасы» атанған) Францияның бұрынғы президенті Валери Жискар д'Эстен болды; 2)

Конвент   дайындаған  Конституция   жобасы   Еуропалық   Одақтың   мүше-мемлекеттерінің  үкіметаралық

конференциясына талқылауға берілді (2003 ж. қазан – 2004 ж. маусым), соңғы тұжырымы 2004 ж. 17-18

маусымы аралығында өткен жоғары деңгейдегі кездесулерде жасалды. 

Құжаттың   толық   аты   –  «Еуропалық   Конституция   орнату  Келісімі».   Бұл   атау  бір   жағынан   осы

құқықтық құжаттың мазмұнын, түрін, қызмет ету әрекетін білдірсе, екінші жағынан, халықаралық ұйым

және   федеративті   мемлекет   элементтерін   бойына   сіңірген   Еуропа   Одағының   жан-жақты   құқықтық

табиғатын көрсетуге бағытталған. 

Еуропалық Конституцияның Келісімдік түрі оның мәтінін бекітудегі, түзетулер енгізудегі «соңғы

сөзді» мүше-мемлекеттерге қалдырады. 

Еуропалық Одақ Конституциясының қабылдануы – еуропа континентінің басым бөлігін қамтитын

аймақтық конституциялық құқықты қалыптастыруда түбегейлі жаңа үрдістің пайда болуының көрінісі. 

Еуропалық   Одақ   елдерінде   әлеуметтік   қамтамасыз   ету   жүйесі   құқықтық   тұрғыда   оңтайлы

реттелген. Қазіргі әлемдегі әлеуметтік саясаттың дамуының ғаламдық үрдістері ең алдымен, аймақтық

деңгейде   қалыптасуда.   Осы   орайда   едәуір   ілгері   кеткен,   үлгі   боларлықтай   әлеуметтік   жағдайлар

туғызып   отырған   Еуропа   аймағы,   мұндағы   әлеуметтік   саясаттың   ең   басты   ұйымдастырушы   әрі

бірыңғайландырушы факторы үздіксіз ықпалдасушы халықаралық бірлестік – Еуропа Одағы.

Еуропа   Одағы   елдерінде   қазіргі   кезде   бүгінгі   әлемдегі   ең   жетілген   әлеуметтік   қамту   жүйесі

орныққан,   оның   негізі   ХХ   ғ.   алғашқы   жартысында   қаланды.   1957   ж.   Еуропалық   экономикалық

қауымдастық   құра   отырып,   мүше-мемлекеттер   келісім-шартта   «жұмысшылардың   еңбек   жағдайын,

өмірлік стандарттарын жақсартуға жәрдем көрсету» туралы ортақ келісімді бекітті. 

Әлеуметтік  жүйені  үйлестіру тек  шаруашылық  саладағы шаралардың нәтижесі   бола   қоймайды.

Экономикалық іс-шаралармен қатар, әлеуметтік саланы реттеу жұмыстары жасалуы керек. Осылайша,

экономикалық іс-қимылдың әртүрлі қырларын жалпы реттеу саясатымен қатар, ЕО құзырына кіретін

элементтердің құрамдас бөлігі «жұмыспен қамтамасыз ету саясаты» ( ЕО жөніндегі Келісімнің 3-бабы),

сондай-ақ «денсаулық сақтау саласындағы саясат» (ЕО жөніндегі Келісімнің 3-бабы ) ұстанды.

ЕО-ның әлеуметтік саласында үйлестірілген саясат жүргізудің маңыздылығы екі өзара 

80

байланысты себептің салдары. Ол ортақ нарықтың әлеуметтік мақсаттары және ЕО қызметінің барлық

бағыттарында «өз міндеті ретінде Қауымдастық шеңберінде жұмыспен қамтамасыз ету және әлеуметтік

қорғауды,   әйелдер   мен   ерлердің   тең   құқықтылығы,   өмір   сүру   деңгейі   мен   сапасын   көтеруді

белгілеуімен» негізделеді (ЕО жөніндегі Келісімнің 2-бабы).

ЕО   жүргізіп   отырған   әлеуметтік   саясаттың   құқықтық   негізі   «Қауымдастық   саясаты»   құрылтай

келісімінің  3-бөлімінің  тараулар   мен  тармақтарының  ережелері   болып  табылады.   Әлеуметтік   саясат

саласында ЕО өкілеттігінің қайнар көздері: ЕО жөніндегі Келісімнің VIII тараудың «Жұмыспен қамту»

бөлімі, XI тараудың екі бөлімі – 1 бөл. «Әлеуметтік ережелер» және 2 бөл. «Еуропалық әлеуметтік қор»,

сондай-ақ XIII бөлім «Денсаулық сақтау» [2].

ЕО-ның   ортақ   әлеуметтік   саясатын   жүргізуде   жеке   адамның   әлеуметтік   құқықтарына   арналған

бірнеше құжаттар аса маңызды: 

- Еуропалық әлеуметтік хартия, 1961 ж. Еуропа Кеңесінің қамқорлығымен қол қойылып, 1996 ж.

қайта қаралған; 

-

1989 ж. еңбекшілердің негізгі әлеуметтік құқықтары туралы Қауымдастық Хартиясы; 

-

2000 ж. ЕО-ның негізгі құқықтар жөніндегі Хартиясы. 

Қауымдастықтың   әлеуметтік   саясатын   қалыптастыруда   1992   ж.   әлеуметтік   саясат   жөніндегі

Келісімнің тарихи маңызы зор. Маастрихт Келісімінен кейін Ықпалдасудың жаңа айналымына өткен ЕО

елдері әлеуметтік саладағы институттардың өкілеттігін кеңейту қажеттігі туралы уағдаласты. 

1997 ж. Амстердам келісімі әлеуметтік саясат жөніндегі Келісімнің барлық негізгі ережелерін ЕО

жөніндегі Келісімнің сәйкес баптарының құрамына біріктірді. Келісім 1992 ж. күшін жойды.

ЕО жөніндегі Келісімге сәйкес Еуропалық қауымдастықтың әлеуметтік саясатының мақсаттары:

жұмыспен қамту, өмір сүру мен еңбек жағдайын жақсартуға жәрдемдесуді өзара үйлестіру, сондай-ақ

кәсіпкерлер   мен   еңбекшілер   арасындағы   диалог,   нақтылы   әлеуметтік   қорғау,   кедейленумен   күрес,

жұмыспен қамтудың жоғары дәрежелі жағдайына қолайлылық туғызу. 

Еуропадағы адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін тағы бір институт – Еуропадағы

Қауіпсіздік пен Әріптестік Жөніндегі Ұйым (ЕҚӘҰ) (Organisation for Security and Cooperation in Europe,

OSCE).  1973 ж. Шығыс пен Батыстың әріптестігі мен диалогын дамыту үшін шақырылған Еуропадағы

қауіпсіздік пен әріптестік жөніндегі Жиналыс негізінде құрылған халықаралық ұйым. Ұйымның штаб-

пәтері   Прагада   орналасқан   (Чех   Республикасы).   ЕҚӘҰ   –   бейбітшілік   пен   қауіпсіздікті   қамтамасыз

етудің   ең   ірі   аймақтық   ұйымы,   оның   құрамына   Еуропаның,   Орталық   Азияның   және   Солтүстік

Американың 55 мемлекеті кіреді. 

1975 ж. 1 тамызда Еуропаның барлық елдері (кейінірек қосылған Албаниядан өзге) және АҚШ пен

Канада   қосылып   Хельсинки   Келісімі   деген   атпен   белгілі   Еуропадағы   қауіпсіздік   пен   әріптестік

жөніндегі   Жиналыстың   Қорытынды   актісін   қабылдап,   мемлекетаралық   қатынастардың   негізгі

принциптерін бекітті: егеменді теңдік, егемендікке тән құқықтарды сыйлау, күш қолданбау және қоқан-

лоққы   көрсетпеу,   шекаралар   мызғымастығы,   мемлекеттік   аумақтың   тұтастығы,   жау-жанжалдарды

бейбіт реттеу, мемлекеттің ішкі ісіне араласпау, ой, ар-ұждан, дін және сенім еркіндігінен тұратын адам

құқы   мен   негізгі   бостандықтарын   сақтау,   халықтардың   өз   тағдырын   өзі   шешу   құқы,   мемлекеттер

арасындағы әріптестік, халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді адал, бұлжытпай орындау. 

ЕҚӘҰ Хельсинкілік келісімдердің орындалуын бақылауға, сондай-ақ қақтығыстардың алдын алу

мен қақтығыстар салдарын жоюға бағытталған. Оның әрекет аймағына әлемге төнген қауіптердің алдын

алу, ескерту, қарулануға бақылау орнату, өзара сенім мен қауіпсіздік шараларын күшейту, экономикалық

және экологиялық қауіпсіздік мониторингі, сондай-ақ адам құқы бұзылмауын қадағалау жатады. Қырғи-

қабақ соғыс аяқталғаннан кейін ЕҚӘҰ Еуропадағы бейбітшілікті нығайтуды, әділеттілікті қамтамасыз

етуді өзінің басты міндеті ретінде қарастыруда. 

ЕҚӘҰ-ның барлық мүше-елдері өзара тең құқықты; шешім келісімге негізделеді. Хельсинкидегі

жиналыстан   кейін   жоғары   деңгейде   бірнеше   кездесулер   өтті.   Осылайша,   Парижде   (1990)   өткен

саммитте   ЕҚӘҰ   мүше-елдерінің   жетекшілері   Еуропадағы   аумақтық   тұтастық   принципін   құрметтеу

жөніндегі Декларацияға қол қойып, қырғи-қабақ соғысқа соңғы нүкте қойды. 

Еуропадағы адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін негізгі институттардың бірі ретінде

адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сотқа тоқталмай кетуге болмайды. Адам құқықтары мен негізгі

бостандықтарын қорғау жөніндегі конвенцияның ережелеріне сәйкес құрылды [3]. Еуропалық соттың

бір   ерекшелігі   мүше   мемлекеттермен   қатар,   сотқа   кез-келген   жеке   тұлға,   үкіметтік   емес   ұйымдар,

жекелеген   топтар   шағымдана   алады.   Сот   шешімдерінің   орындалуын   Еуропа   Кеңесінің   министрлер

Комитеті бақылайды.

81

Тәуелсіздігіне биыл ғана 20 жыл толып отырған Қазақстан Республикасы үшін Еуропадағы адам

құқықтарын   қорғау   мәселелерін   негізге   алып,   Еуропалық   құқықтың   бай   тәжірибесінен   үйреніп,

сүйенетін   тұстары   көп.   Осы   орайда   адам   құқтарын   қорғау  жөніндегі   аймақтық   ұйымдармен   қатар,

мемлекет ішілік институттар жұмысын жетілдіріп, дамыту аса маңызды болмақ. 

1.Саяси түсіндірме сөздік. Алматы: «Дәуір», 2007.

2.Кузнецова С.Н. Взаимодействие ЕС и Совета Европы в области защиты основных прав 

человека. – М., 2005.

3.Лукьянцев Г.Е. Европейские стандарты в области прав человека: Теория и практика 

функционирования Европейской конвенции о защите прав  человека и основных свобод. – М., 2000.

Түйін

Бұл мақалада Еуорпалық Одақтағы адамның негізгі құқықтарын қорғау саласында арнайы тетіктері

мәселелерін қарастырады.

Резюме

В данной статье автор рассматирвает вопросы специальных рычагов в области защиты основных

прав человека в Европейском Союзе.

Summary

In this article the author examines the special instruments for the protection of fundamental human rights

in the European Union.

УДК 327:341.43

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: