Сәрсеке М. Шығармалары
«ҚАШАҒАН ҚҰЛЫН ҚАСҚЫРҒА АЛҒЫЗБАЙДЫ»
жүктеу/скачать 3,61 Mb. Pdf көрінісі
|
3 Қаныш роман-эссе
| «ҚАШАҒАН ҚҰЛЫН ҚАСҚЫРҒА АЛҒЫЗБАЙДЫ»
I Сол күндегi қазақ ауылының тiрлiгi сыпыра көшiп жүрiп, алдындағы малына жайы лым iздеумен шектелмеген. Ертеңін ойлаған қамкөңiл ел жақсылары жан сақтау әрекетiмен қоса ке- лешек өмiрiне рухани азық болар кәсіп iздеп, iңкәр көңiлi тоят- тар суаттар да қарастырған. Осы жолда қанағат көрген бір нұсқасы – жасөспiрiм ұрпағының мұсылманша тiлiн сындыру. Шама-шарқы жеткен ауылдар молда ұстайды, балаларын ұрымтал жердегі медреседе оқытып жүргендер де аз емес. Баянауыл атырабындағы қалың елге осы үлгі дуан болған кезде-ақ тараған. Сол өнеге қазына қаражатына ағаштан қиылған алғашқы мешiт Баянауыл станицасында шаңырақ көтергенде-ақ етене болған. Алайда келiмсек ка- зак-орыстар өздері тұрақ еткен мекенде мұсылманшылық орталық болуын хош көрген жоқ: ағаштан қиылған мешіт 1844 жылы тып-типыл өр тенiп кеткен. Мұса Шорманов дуанбасы болған кезде сол жерге тастан қалатып, кең де еңселi жаңа мiнәжатхана, ауласында ба ла оқытатын медресе үйiн де тұрғызады. Мәш һүр Жүсiптiң Мұса мырзаны жоқтаған қазанамасында: «Дiн шырағын жандырдың, Баяндайын қалаға, Медресе-мешiт салдыр дың. Нұр балқып раушан жүзiңнен, Жұр т ың ның мейiрiн қандырдың…» – дегенi тегін де ақын-пірәдардың өз басынан кешкен жайт. Көпей перзенті сол медресеге бес жасында, 1863 жылы қабыл-данып, үздiк оқып, он алты жасы нан былай өзi туған Әулиелi Қызылтауда ба ла оқы туға кiрiскен. Бірер жылдан соң Түркiс- танға барып, одан Тәшкент, Самарқан, Бұхараны кезiп, ақырында мұ сыл ман жұртына атағы мәлiм Көкілташ медресесiнде жетi-сегiз жыл ұдайы бiлiмiн көтерiп, Баянаулаға сақа жігіт атанып есейген кезiн де қайтып оралған. Өз ауылында ме д ресе ашып бала оқытқан, өлең кiтап та рын жазған, «Қазақ шежiресiн» толғаған, ел мен жер тарихын қағазға түсiрiп, қолжазба жияр «Қара месiне» тоғыта берген тамаша өнегесi Төртуыл жұртының үлкен- кiшiсiне үлгi боп тараған. 17 ШЫҒАРМАЛАРЫ Оқу-бiлiмнiң тiршiлiкке қажет екендiгiн Шорман бидiң iзба- сар тұяғы, тумысынан алғыр, аса зерек Мұса мырза да көрсеткен. Оқуы тек – «өмiр мектебi», би әкесiнiң Тұзқаладан (Ертiстiң оң жағасындағы Жәмiш бекiнiсi) шақырып, ауылында екi жыл ұстаған Александр Лукин деген казак-орыстан үйренген жазу- сызуының арқасында орыс тілін мектепсіз меңгеріп, өзi араласқан патша ұлықтарымен тiлмәшсiз тү сi нi сiп, қазына қағаздарын да өзi оқитын бi лiм дарлыққа жеткен. Соның арқасында он алты жа- сынан бастап болыс упра вите лi не сайланып, одан әрі Баянауыл дуанында қазы, аға сұлтанның кандидаты болып жүрiп, ақы ры он бес жыл бойы, 1869 жылдың аяғына дейiн, яғни дуан тарағанша аға сұлтан мiн детiн үздіксіз атқарып, полковник дәрежесімен зейнетке шыққан. Әрине, орыс оқуына деген ділгерлікті Мұса Шорманұлы өз ұрпағына ғана емес, құзырындағы ағайын жұрты- на да таратқан. Мысалы, әр болысқа қарауындағы елден жыл са- йын бiрнеше баланы Павлодар мен Омбыда оқытып, қаражатын көтеруді мiндет қылған... Шорман бидiң естияр ұрпағын орыс тiлiне үйреткен үлгісi заманы бір ру басыларына, сол уақытта атқа мініп, ел билiгi не шыққан игi жақсылардың бәрiне де өнеге болып тараған. Шоң, Қазанғап билердiң, Сүйiндiк-Айдаболдың сол күндегі iрi шонжар- лары Боштай, Айтбақы сияқты байларының iзбасар ұрпақтары Омбы қаласына барып, кейбiрi одан да ұзап, орысша бiлiм алуға құлықты болған. Кейбiрi Троицкiдегi мұсылман медресесiнде оқыған. Сол үлгiнi Сәтбай ауылының да жас құрақтай жетiлiп келе жатқан жас толқыны да қызу қолдаған... Әлбетте, бастапқы жол-жоба Сәтекеңнiң iзбасар үлкенi Иман- тайға түскен. Ауылда жүрiп мұсылманша сауатын ашқан соң-ақ ол 1862 жылы он жетi жасында ту қияндағы (салт атты жолау- шыға үш күндiк жол) Ом бы шәрiне аттанып, Әбдiрахим есімді ғұламаның мед ресе сiн де үш жыл дәрiс алып, араб, парсы, шаға- тай тiл дер iнде кiтап оқитын сауатқа же те дi. Орысшаға да тілі жаттығып, аз-кем түсiнiк ал ған (1897 жылғы санақтың арнайы сұрауына Имантай Сәтбаев: «По-русски понимаю, читаю», – деп жауап берген). жүктеу/скачать 3,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|