Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б

62
 
tö1ögönödärgä } сирек.» /11,26/. 
 
«Ашық  лабиал  дауысты  дыбысы  барлық  түбір  буыннан  кейінгі 
буындарда  анық  және  айқын  айтылуы  тиіс.  Қысаң  дауысты 
дыбыстардың  біз  оңтүстік  диалектілерден  басқа  барлық 
диалектілерде  белгілі  бір  күшті  айтылуымен  қатар  әлсіз 
дауыстыларға алмасуын да байқауымызға болады. Яғни, u дыбысы  
ŭ-ге,  ü  дыбысы  ǖ,  і  дыбысы  ǐ-ге  алмасады.  Бұл  дауысты 
дыбыстардың  әлсізденуімен  қатар  көп  буынды  сөздерде  қысаң 
дауыстылардың  лабиалдық  әсерінің  өзгеретінін  де  байқауға 
болады.  Осыған  байланысты  елеулі  ірі  ауытқулар  да  кездеседі. 
Бұған  көз  жеткізу  үшін  бір  ғана  диалекті,  Қазақ-қырғыз  тілін 
бақылап  қатар  қою  және  мысалдар  арқылы  дәлелдеу  нәтижесінде 
көрсетуге болады. Мысалы, 
 
түбір 
буында 
екінші 
буында 
үшінші 
буында 
төртінші 
буында 
бесінші 
буында 
а 
у 
у 
у 
у 
у 
у 
у 
у 
у 
е, ä 
ǐ 
ǐ 
ǐ 
ǐ 
і 
і, ǐ 
ǐ 
ǐ 
ǐ 
о 
ǔ 
ǔ 
ŭ, у 
у 
ö 
ǚ 
ǚ 
ǚ, ǐ 
ǐ, ǚ 
u 
ǔ 
ŭ, у 
у, ŭ 
у 
ü 
ǚ 
ǚ 
ǚ, ǐ 
ǐ 
 
аі-dur-уs-eр-te                                         ö1-tǚr-ǚs-ǐp-tǐ  
kel-ǐš-tǐr-ǐр-tǐ                                           ur-ǔs-ǔp-tǔ-ńyz 
öl-tür-üs-üp-tü                                         ur-ǔs-ǔp-ty-ńyz 
öl-tür-üs-üp-tǐ                                          ur-ǔs-yp-ty-ńyz 
toł-tǔr-ǔs-ǔp-tǔ                                        ğür-ǚs-tǚr-dǚ-ńǐz 
toł-tǔr-ǔs-ǔp-tу                                        ğür-ǚs-tǚr-dǐ-ńǐz 
toł-tǚr-ǚs-ǚp-tу                                        ğür-ǚs-tǐr-dǐ-ńǐz»  /11,26/. 
 
Кестеде  біз  көріп  отырғандай  алғашқы  буында  егер  еріндік 
дауысты 
дыбыс 
айтылса, 
кейбір 
жағдайда 
кейінгілерде 
дауыстылардың  еріндік  әсері  әлсіреп,  еріндік  пен  езулік 
дыбыстардың  ортасында,  немесе  соңғы  буында  еріндік  әсер  тіпті 
әлсіреп,  езулік  дыбысқа  алмасып  кеткендігін  аңғаруға  болады.  Ǐ 
дыбысы  Волга  диалектісінде  үндестік  заңына  бағынбайтын  дыбыс 

63
 
болып  танылады.  Лабиал-аттракциялы  ө  және  ӫ  дыбыстары 
алғашқы  төрт  буында  қолданылады  да,  бесінші  буында  ө 
дыбысының у дыбысымен, ал ӫ дыбысының ǐ дыбысымен алмасуы 
байқалады.  Бұны  келесі  мысалдардан  байқауға  болады:  tөr-gө-zө-
rөn,  t
ӫ
š-
ӫ
r-
ӫ
š-t
ӫ
  немесе  t
ӫ
š-
ӫ
r-
ӫ
š-t
ӫ
-g
ӫ
z,  t
ӫ
š-
ӫ
r-
ӫ
š-t
ӫ
-gǐz»  /11,26/. 
Бұл  орайда  қазіргі  қазақ  тілінде  де  еріндік  дауыстылардың 
қолданылуының  шегі  туралы  пікірталастар  да  жоқ  емес. 
В.В. Радлов  көрсеткен  кестеде  кейбір  мысалдарда  ерін  үндестігі 
үшінші,  төртінші  буынмен  шектелетіні  байқалады.  Осы  пікірді 
қолдаған І. Кеңесбаев та сөз ішіндегі ерін үндестігін екінші, үшінші 
буындармен  шектейді.  М.  Серғалиев:  «ерін  үндестігі  үшінші 
буында да айқын байқалады –  дей келе – ерін үндестігінің әлсіздігі, 
мүмкін, төртінші, бесінші буында байқалар» /30,28/ дегенді айтады. 
Бұған  ұқсас  пікірлерді  П.М.  Мелиоранский  еңбектерінен 
байқауымызға болады. Мысалы, «Весьма часто к одному и тому же 
слову  или  корню  присоединяется  несколько  суффиксов;  в  таком 
случае коренная гласная безусловно влияет на два непосредственно 
следующие  за  нею  слога.  На  дальнейшие  слоги  влияют  только 
гласные «а» «ы» «е» и «і». После «о» «ö» «ÿ» уже в третьем слоге 
могут являться «ы» или «і» , после «у» также в третьем слоге могут 
являтся «ы». Например:  
1) ал-дыр-ыс-ып-ты 
2) кел-тір-іс-іп-ті 
3) кöр-ÿс-тÿр-діңіз 
4) ур-ус-уп-тыңыз» /19,17/. 
Олар  келтірген  мысалдар  ерін  үндестігінің  төртінші,  тіпті 
бесінші  буында  да  болғандығын  дәлелдейді.  Ол  жөнінде  белгілі 
фонетика ғылымының маманы С. Мырзабеков былай дейді: «Тілдің 
аяқ асты болған мықты заңы –  ерін үндестігі. Сөздің бас буынында 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: