Щ I i I муталиева Л. М. Меирам хана бизнесінің маркетингі о қ у құралы Алматы, 2013
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
° кала базарлары ■ дүкөндер а көтерме сауда базалары ° ұсақ көтерме сауда базалары Мұның өзінде Қазақстанда өндірілген ет пен ет өнімдерін сатып алу тек 33,7%-ды, жарма макарон өнімдерін - 78,4%- ^ М е й р а м х а н а б и зн е с ін ің м а р к е т и н г і М ей ра м ха н а би зн ес ін ің м ар к ет и н гі ды, ал, жеміс пен қөқөніс сатып алу - 5,4 %-ды құрады. Бұл қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының ұлттық агроөнеркәсіп өндірісімен нашар байланысын, демек, ұлттық агроөнеркәсіп кәсіпорындарының отандық қоғамдық тамақтандырудьщ шамалы тұрақты өсеіінін байқатадьг. Қазақстанда басқа жерде орналасқан қоғамдық тамақ- тандыру кәсіпорындарынан әжептәуір жақсы дамыған Ал- маты қаласындағы аталмыш кәсіпорындарды зертгеу осы кәсіпорындарды ұлттық ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ету ұшін ауЫА шаруашылығы тауарларын өндірушілер тарагіынан жасалатьш тікелей бастаманы да- мыту қажет екенін көрсетті. Әзірше іс жұзінде мұндай ба- стама идеясы әлі дамымай отыр, сол себептен; қоғаМдық тамақтандыру кәсіпорындары материалдық 'ресурстарды өздері жақсы білетін және геоірафиялық орналасуы бойын- іііа неғұрлым жақын әрі көлікпен жеткізу ыңғайлы жерлер- ден сатыгі алады. СөйтГп, Қазақстанда қоғамдық тамақтандыру жүйесі әлі жеткіліксіз дамыған және сондықтан ұлттық агроөнеркәсіп кешеінгінің дамуьЩа нашар әсер етеді, онымен 'тьіғыз байла- ныс және ұзақ мерзімді келісімшарттық қатынас жасамай- ды. Айтылғанның негізінде Қазақстан Республикасында қоғамдық тамақтандырудың ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуына ықпал ететін тағы бір тың резерв бар деген тұжырым жасауға болады. Осы құбылыстың себебін Қазақстанда қоғамдық тамақтандыруға қажетті шикізат ұнемі сақталып, бүкіл жьіл бойы қажет жағдайда сұранысқа сәйкес ұдайы босатылатын жақсы жабдықталған көтерме сауда қойма-мұздатқыштардың бол- мауынан іздеуге болады. Сонымен біруақытта бөлшек сауда желісінде да ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтауға арналған мұздатқыш- қоймамен жабдықтаудың тапшылығы байқалады, мыса- лы, «СІК055» сауда желісінің 41,7%-ы, Алматы қаласындағы орташа жеке меншік дүкендердің - 19,8%-ы, шағын марқеттер мен ұсақ дүқендердің -1,6%-ы ғана осындай мұздатқыпггармен қамтамасыз етілген. Ал Қазақстанның селолық аудандары мен басқа қалалардағы жағдай бұдан да бетер деп айтуға болады, ал селолық ж ерлерде қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының жалпы желісі өте на- шар дамыған немесе мұлдем дамымаған. Село тұрғындары тамақты ү й д е дайындауды артық көреді ж ән е олардың халықтың жан басына шаққандағы табысы қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызметтерін пайдалануға м ұрш а берм ейді (9-кесте). Село тұрғындары тамақтану проблемасьга мівншікті шаруашылығының есебінен шешуге тырысады. Бұл, әрине, азық-түлік өнімінің түрін азайтқанымен, еліміздегі село халқының азық-түлік проблемасын шешеді. Сондықтан Қазақстанньщ селолық жерлеріҢде қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының күрт өседі деп айту ерте әрі қисынсыз. Д е- мек, Қазақстанның қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары жұмысының негізгі үрдістері мен заңдылықтарын олардың еліміздің ірі қалалары мен облыс орталықтарындағы жай- күйінің мысалында талдап анықтауға болады. 9. Қазақстан Республикасында экономикалық қызмет түрлері бойынш а әр бір қызметкердің орташа айльіқ еңбекақысы, мың теңге Салалар 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. Қазақстан Республикасы бойынша барлыгы, оныц ішіцде 47.1 56,0 59,0 Өнеркэсіп 55,6 69,08 82,9 Ауыл шаруашылыгы 17,02 21,78 27,23 Құрылыс 61,5 68,4 70,25 •Соуда 42,2 52,79 60,71 Көлік және байланыс 61.5 82,25 98,7 , Қаржы кызметі 136,28 148,41 158,8 Ескерту: ҚР статистика жөніндегі деректер М ей р ам х ан а б и зн ес ін ің м ар к ет и н гі Жүргізілген талдау Қазақстан Республикасындағы қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының жай-күйі өте тұрақсыз екенін көрсетгі. Мәселен, осындай кәсіпорын- дардың 15-16%-ға жуығы жыл сайын банкрот болып, 18- 20%-ға жуығы жаңадан құрылады. Негізінен бұл ұлттық жеткізушілермен немесе ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілермен еш қандай байланыс жасамайтьш ұсақ көсіпорындар. Осы кәсіпорындар отбасылық бизнеспен айналысады, сондықтан жалдамалы жұмысш ылар онда аз жұмыс істейді. Демек, аталмыш көсіпорындар халықты жұмыспен және табыспен қамтамасыз етеді, халықты жұмыспен қамту мен оның өмір сүру сапасын өсіру әлеуеті болғанымен, әлі күнге дейін оларға тиісінше назар ауда- рылмай келеді.. Отбасылық кәсіпорындар қала халқын азық-түліқпең қамтамасыз ету мен олардың бос уақытын өткізу проблемасын шешіп қана қоймай, олар ғаламдық экономикалық дағдарыс жагдайында маңызы артып отыр- ғаң қосымша ж ұм ы с орындарын құрып, еліміз үш ін өте маңызды әлеуметтік-экономикалық маңызды іс атқарып отыр. Сондықтан Қазақстанда қоғамдық тамақтандыру кәсіп- орындарыңың тұрақты дамуы үш ін жағдай жасау проблема- сына мемлекеттік басқару жүйесінің назарынан тас қалмауға тиіс. Мұның өзінденазар тек өртке қарсы, салық, санитарлық қызметтердің заңнамалық нормаларын орындау қатысында аударылып қана қоймай, қазақстандық агроөндіріс өнімін сатып алуға қабілетті жөне осыны құжатпен растай алатын кәсіпорындарға салық жеңілдіктері мен мемлекеттік дота- ңия берілуге тиіс. Мемлекет тарапынан осындай көмек әсіресе қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының Қазақстан Республи- касының аумағында өсірілген көкөніс пен жеміс сатып алу үш ін қажет. Қазақстанда картоп өндірісі 2000 жылғы 9,8%-дан 2008 6,3%-ға төмендегенін, ал осы кезеңде жеміс пен басқа да көкөніс өндірісінің керісінше 5,8%-дан 7,6%-ға көбейгенін айтсақ, алайда осы өн ім д ер д ің өн дір ісім ен салыстырғанда жоғары ем ес бағаларм ен ж ақы н ж ән е алыс ш ет елдер- ден оларды ң им порты ү н ем і өсуін е байланысты, ел ім ізде өсірілген ауыл шаруашылығы өнім ін ұлтты қ қоғамдық тамақтанды ру кәсіпоры ндары сатып алмайды . М ұны ң өзін де 2008 жылы қоғамдық тамақтанды ру кәсіпоры ндары сатып алған ж ергілікті картоптың өзіндік салмағы 12,7%- ды, ж ем істің өзіндік салмағы - бар-ж оғы 0,65%-ды құрады. Сонымен бірғе Қазақстанда ұлттық ауыл шаруашылығы өнім ін өңдейтін қуаттың ж етіспейтіні, ал әлем дік қаржы дағдарысының дам уы м ен байланысты қарқыны өрш іп, соңы ғаламдық экономикалы қ дағдары спен ұласқан инфля- ция елім іздегі қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының жұмысының келеш егіне теріс әсер етіп қана қойм ай, жал- пы Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуы үш ін ж ағдай жасаудың келешегін ж оққа шығарады. Сондықтан отандық ауыл шаруашылығы өнімін өндіруш ілерге ұлттық шағын бизнес саласы ретіндегі қоғам- дық тамақтандыру кәсіпорындары арқылы көрсетілетін көмек қазақстандық ауыл шаруашылығының тауарлық өнімі көлемінің өсуі мен ұлттық азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қосымша көзге айналуы мүмкін. Соны- мен бірге қоғамдық тамақтандыру елім іздің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартатын басқа факторлардың дамуына ықпал етуі мүмкін. М әселен, осы салада жарты- лай өңделген өнімдер мен аспаздық өнім өндірісі дамып, оны үйлер мен алдын-ала тапсырыс бойынш а жеткізу ұйымдастырылады, яғни үлттық азық-түлік өнімін өткізудің бөлу ж үйесі кеңейеді, ауыл шаруашылығы өнімдерін маусымдық сату процесі тегістеледі, халықтың ү й де тамақ жасауға жұмсалатын уақытын босату есебінен оның тұрмысы өзгереді, сонымен бірге демалу, кәсіптік даярлықпен, бала тәрбиесімен ж әне т.б. айналысу үш ін уақыты көбейеді. Үй шаруашылығын жүргізумен салыстырғанда қоғамдық М е й р а м х а н а б и зн е с ін ің м а р к е т и н г і тамақтандыру өнімдердің, энергияньщ, судың шығыны мен өндіріс ауқымында үнемдеу есебінен өндірілген өнімнің бірлігіне жұмсалған еңбек шығынын айтарлықтай қысқартып, оларды үнемді пайдалануға мүмкіндік береді, сонымен бірге халықтың өмір сүру сапасын жақсарта оты- рып, өмір сүру үшін қолайлы жағдай жасайды. Сол себептен республикадағы қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары жинақтаған әлеуетті ұтымды пайдала- нып, олардың одан әрі дамуы ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорындармен көмегімен бүкіл агроөнеркәсіп кешені мен азық-түлік қауіпсіздігінің проблемаларын кешенді әрі жүйелі шешу үшін жағдай жасау керек. Осы мақсатта басқарушылық шешімдер тек мемлекет деңгейанде ғана емес, сонымен бірге өңірлердің деңгейінде қабылдануға және олар стратегиялық бағытталған бағдар- лама түрінде және Қазақстан Республ икасының эконом и касы мен қаржы жүйесін тұрақтандырудың 2009-2010 жылдарға •арналған жоспарын негізгі өкілі қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары мен Қазақстан Республикасында біртұтас бүгін бірлік регінде жұмыс істейтін жиынтық желісі бо- лып табылатын еліміздің нақты өндіріс секторына одан әрі нақтылау мақсатында аталмыш Жоспарды толықтыру ныса- ны түрінде болуы тиіс. Үлтгық қоғамдық тамақтандыру жүйесін дамьпуда еліміздің өңдеу кешенінің жай-күйі маңызды рөл атқарады. Осы тұрғыдан алып қарағанда да- шешімін таппаған мәселе жетерлік. Мәселен, елімізде 1990 жылмен салыстырғанда 2007 жылы ет және ет өнімдерін тұтыну 20,5%-ға, балық пен балық өнімдерін - 63Д%-ға, сүт пен сүт өнімдерін - 2,6%-ға, жұмыртқаны - 29,3 %-ға, жеміс-жидек пен көкөнісгі - 39,2 %-ға, нан мен нан өнімдерін - 6,5%-га қысқарды. Егер адамдардың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету мен денсаулығы үшін нан мен нан өнімдерін тұтынуының қысқаруы дұрыс деп санасақ, басқа өнім түрлері бойын- ша тұтынудың қысқаруы дұрыс емес. Бұл ішінара ауыл шаруашылығы өндірісінің қысқаруымен, ал екінші жағынан - тамақтандыру кәсіпорындары көтерм е сауда топтары са- тып алынғанда н ем есе тапсырыс тұрақты өрі уақыт бойы н- ша біркелкі бөл ін ген де тиісті ж еңілдіктер ді қамтамасыз ету- ге қабілетті өн дір уш іл ер ден ұзақ м ер зім ді келісімш артгар бойы нш а ем ес, базарлар м ен бөлш ек саудадан жоғары бағамен сатып алуға тура келетін им портталған өнім м ен алмастырылған ауыл шаруашылығы өн ім ін ө ң деудің жетіс- пеуім ен байланысты. Қ оғамды қ тамақтандыру кәсіпорындары на көбінесе ұн, қант, картоп пен көкөніс қажет. Қазақстандағы олар- ды өн д ір у динамикасы н 3-суреттен байқауға болады . Осы суреттен соңғы бес жы лда ел ім ізде картоп өндірісінің 48%-ға артып, 2007 жылы 2,4 млн тоннаны құрағаны көрінеді, б ұ л 2000 жы лды ң деңгейінен 1,5 есеге жуы қ асады. С өйте тұра Қазақстанның ауыл шаруашылығы мен ө ң д еу өн дір ісі реф орм аға дейінгі көлем дер дің деңгейіне ж ете алмай отыр, яғни оларды ң жағдайы әлі соңына д ей ін оңалған ж оқ. Ж әне егер көптеген өнім түр л ер і бойы нш а өн дір іс көлемі артқанымен, осы он ім ді өң деу көп артта қалып отыр. г * 201 200 Қант қызылшасы, ц/га; ------------Картоп пен көкөніс, Дэііді дакылдар, млн.т жылына 3-сурет. Қазақстанда астық, қант қызылшасы м ен көкөніс өн дір у динамикасы Елім ізде ауыл шаруашылығы өнім інің өн дір ісім ен салыс- тырғанда (3-сурет) оны өң деудің үйлесім сіздігі байқалады. М әселен, ж еке түтынуға арналған өңделген өнім нің м өлш ері ^ М ейр ам ха на б из не сі ні ң м а р к е т и н гі М ей р ам х ан а б и зн ес ін ің м ар к ет и н гі реформаға дейінгі 1990 жылмен салыстырғанда 50%-ға, жеке тұтыну 35%-ға, ал жыл соңындағы запастар 28%-ға қысқарды, сол себептен 2007 жылы Қазақстанда астық өңдеу өнімдерінің барлық баптары бойынша теріс нәтиже алынды. Осы орайда шетелге даяр өнім (ұн) экспортының көлемінің өсуінің (7,4 есеге) оң үрдісі, ал ел ішінде оның ұсынысы 40,3%-ға кеміді, яғни келеңсіз үрдіс қалыптасты. Сонымен бірге 2007-2008 жылдары елімізде астық өңдеу жөніндегі өндірістік қуаты жеткіліксіз, мысалы, майда тартылған үн өндірісі қуатыньщ 18,8%-ы ғана пайдаланыл- ды. Елімізде диірмен кәсіпорындары жетіспейді, Елімізде диірмен кәсіпорындары жетіспейді, осы кәсіпорындардың 85%-ын бәсекеге қабілетгі енім шығаруға қабілетсіз қосалқы кәсіпорын қатарына жатқызуға болады және диірмен кәсіпорындарының 10%-ның ғана жағдайы қалыпты. Өнеркәсіптік диірмен шығаратын өнімнің көлемі респу- бликада өндірілетін ұнның жалпы көлемінің небәрі 54%- ын құрайды. Мамандардың есептеріне сәйкес бір адамның нан өнімдерін тұтыну нормасына сәйкес Қазақстанда бір адамға шаққанда жылына 120 кг ұн өндіру қажет екен. Еліміздегі ұн шығаратын кәсіпорындардың қуаты алынған астықтың 31%-дан астамын өңдеуге мүмкіндік бергенімен, бүгінгі күні Қазақстанда алынған астықтың 11,8%-ы ғана өңделеді. Қазіргі уақытта елімізде 2 мыңнан атсам диірмен жұмыс істейді. Оларды ірілендіріп, астық өңдейтін жоғары гехнологиялық жабдықтарға көшіру керек. Мұндай жабдықтың арқасында Қазақстанның 8 кәсіпорнында тамақтандыру кәсіпорындарының жоғары сүранысына ие дәрумен-минералдық қоспа қосылған ұн шығарылады. Жал- пы Қазақстандағы ұн өндірісін 10-кестенің деректерімен сипаттауға болады. о 10. Қазақстандағы астық өн ім дер ін ің өндірісі, мың тонна Өнімнін атауы Жылдар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006 ж. 2000 ж. %-бен ¥н 1740,8 1776,1 2107,1 2122,7 2126,6 2755,9 2849,9 1,6 есе Макарон өнімдері 37,8 46,9 62,0 72,0 79,2 85,1 104,1 2,8 есе Жарма 38,8 37,5 26,1 29,3 28,8 26,1 35,9 92,5 Ескерту: ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша Астық өңдеудің тағы бір басымды бағытына Қазақстанда 1990 жылғы 132 мың тонна көлемі 1998 жылы 26,2 млн тоннаға қысқарған макарон өнімдерінің өндірісі жатады. 2000 жыл- дан бастап аталмыш өнімнің өндірісі қалпына келе бастады ж әне 2008 жылы 109,6 мың тоннаға жетті. Алайда макарон өнімдерінің сапасына қоғамдық тамақ- тандыру қызметкерлері мен тұтынушылар да риза емес. Осы мақсатта өңдеуш і кәсіпорындарда сапа менеджменті мен ИСО-9000:2000 халықаралық стандарттарына сәйкестік жүйесін тез енгізу, сондай-ақ өндірістік жарманың түрлерін кеңейту қажет. Реформаға дейінгі кезеңде Қазақстанда жарманың 10 атауыныңтекЗтүрі, яғни тары, күріш пен үнтақ жарма шығарылды. Қазіргі уақытта жарманың 5 түрі (тағы сүлы және жүгері жармасы) шығарылады, яғни елімізде жармамен қамтамасыз ету проблемасы шешімін таппай отыр, өйткені тамақтану нормасы бойынша халықтың жан басына шаққанда бір адам жылына 12 кг жарма түтынуы тиіс, ал елімізде 208 жылы осы көрсеткіш бар-жоғы 2,5 кг-ды қүрады. Іс ж үзінде Қазақстан жарма өндірісі бойынша 1995 жылдың деңгейіне (74,7%) де жеткен жоқ, ал 1990 жылмен салыстыратын болсақ, еліміздегі отандық кәсіпорындарда халыққа қажет көлемнің 7,5%-ғана шығарылады. Қазіргі _ «/Гі М е й р а м х а н а би зн е с ін ің м а р к е т и н г і уақытта елімізде 59 жарма шығаратын, оның ішінде 10 ірі кәсіпорын жұмыс істейді; жылына елімізде 300 мың тон- на күріш шығарылады, бұл 1990 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 2 есе аз. 2008 жылы 156,3 мың тонна өңделген күріш шығарылса, оның қажеттілігі 2,2 есе көп болды. Мал шаруашылығы өнімін шығару бойынша Қазақстан- ның жай-күйі одан да нашар. Қазіргі уақытта мал ұсақ жеке меншік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында (ша- руа қожалықтарында) өсіріледі. Мәселен, 2008 жылы олар еттің 82,2%-ын, сүттің 90,4%-ы мен жұмыртқаның 49%-ын өндірді. Ет пен өнімінің өндіріс еліміздің өңірлері бойынша сараланған. Мәселен, Солтүстік Қазақстан өңірі сиыр еті мен шошқа етін өндіруге маманданған, ал Оңтүстік Қазақстанда қой ёті мен құс егі басым өндіріледі. Жалпы қазақстанда ет өндірісі 2006 жылдан бастап бірте- бірте өсё бастады. Малды село тұрғындары арасында мүлік үлесі ретінде біруақытта бөлудің салдарынан көптеген құс фабрикалары банкрот болый, жұмыс істеуді тоқтатты ( 78 құс фабриканың қазіргі уақытта 35-і ғана және толық қуаты іске қосылмай жұмыс істейді), ірі қара малдың 70%-ы мен қой мен шошқаның 80%-дан астамы өсірілетін ірі мал фер- малары таратылды. Осының салдарынан көптеген өңдеуші кәсіпорындар да тарап кетті. 37 ет комбинаты мен 19 сүт Комбинаты өзінің жұмысын тоқтатты, олардың барлығы дёрлік банкроттық процедурасынан өтіп, елімізде өте көп, алайда өнімінің сапасы өте нашар шағын ет өңдейтін ңехтарға (шұжық, ірімшік жәнёт.б.) айналды. Сонымен бірге халықтың төмен төлем қабілеттілігінің салдарынан ет пен сүтке сұранысы азайды, бұл жайт та Қазақстанда осы өнімді өңдеудің жай-күйіне әсер етті. Еліміз мал шаруашылығы өнімін экспорттайтын елден импорттаушыға айналды, осы орайда шет елден жеткізілетін осы өнімдердің құрамында халық үшін пайдасыз тағамдық қоспалар немесе ген өзгертетін көрсеткіштер болатынын және осы өнімнің көбісі қазақстандық экологиялық таза өнімнен әжептәуір арзан екенін айта кету қажет. Ол қазақстандық өнімнен арзан болмаған күнде де, оның түрі анағұрлым көп ж әне отандық қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары осы өніммен жүмыс істеу оңайға түседі. Қазақстандағы ет өнімі өндірісін 11-кестенің деректерімен сипаттауға болады. 11. Қазақстандағы ет өн ім ін ің 2000-2007 жылдардағы өн дірісі_______________________ Өнімнің түрі Жылдар 2005 жыл %-бен 2000 2005 2007 1990 1995 2000 Ет және қосымша өнімдер, мын тоныа 77,2 85,6 90,0 9,5 31,3 110,8 оның ішінде: сиьгр еті мен бұзау еті 36,9 18,3 21,2 4,5 10,7 49,5 кой еті 12,4 12,7 12,8 8,0 29,6 102,4 шошка еті 10,8 5,0 5,7 3,5 25,7 46,2 кұс еті 14,6 43,9 49,8 32,9 187,6 300,6 еттін өзге түрлері 2,5 5,7 6,1 3,6 16,3 228 шұжық өнімдері, мьің тонна 12,0 25,1 27,5 16.2 72,1 209,1 жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|