Щ I i I муталиева Л. М. Меирам хана бизнесінің маркетингі о қ у құралы Алматы, 2013

М
ей
р
ам
ха
н
а 
би
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі
қолдау  көрсетіп,  маркетинг  саласындағы  шешімдер  мен 
іс-әрекеттерді  үйлестіреді,  сонымен  бірге  қызметкерлерді 
мақсаттар мен қажетгі ресурстар туралы хабардар етеді және 
салиқалы  сынға төтеп  береді,  сондай-ақ қызметкерлерді ын- 
таландырып, нәтижелерді бағалап, бақылауды жүзеге асыра- 
ды.  Маркетинггік  жоспарлар  фирма  таңдалған  стратегияға 
сәйкес тауарлар мен қызметтердің ассортиментін уақьпъшда 
әрі қажет үлесте жаңарту, жарнаманы уақьггқа сай пайдала- 
ну, өнім өткізу саясатын мақсатқа сәйкес дамьпу үшін қажет.
Жоспарлау  барлық  деңгейде  жалпыдан  жеке  жағдайға 
қарай былайша жүзеге асырылады:
-   фирманың  орта  және  үзақ  мерзімді  кезеңдердегі  бас 
саясатын жоспарлау;
-   орта  және  үзақ  мерзімді  кезеңдердегі  маркетинггік 
қызметті жоспарлау;
-   бағдарлама  әзірлеу  -   нарықтағы  қызметтің  әрбір 
элементі  (өнім,  баға,  өнім  өткізу,  ақпарат беру,  сауда 
қызметкерлері)  бойынша  қысқа  мерзімді  кезеңге жо- 
спарлау;
-   әрбір жеке операция бойынша бағдарлама жасау.
Компаниялар негізінен жылдық, үзақ мерзімді және стра-
тегиялық жоспарлар  жасайды.  Жылдық жоспар деп  компа- 
нияның  ағымдағы  ахуалын,  мақсатын,  алдағы  кезеңнің стра- 
тегиясың,  іс-қимылдар бағдарламасын, бюджет пен бақылау 
нысанын сипаттайтын қысқа мерзімді жоспар аталады..
Үзақ  мерзімді  жоспарда  келесі  бірнеше  жыл  бойы 
ұйымға  ықпал  ететін  негізгі  факторлар  мен  күштер  сипаТг- 
талады,  онда  үзақ  мерзімді  мақсаттар,  оларға  қол  жеткізу 
үшін пайдаланылатын және қажетті ресурстар анықталатын 
негізгі  маркетингтік стратегиялар жазылады. Стратегиялық 
жоспар 
компанияға 
тұрақты 
өзгеретін 
ортадағы 
мүмкіндіктерді  өз  мүддесінде  пайдалануға  көмек  көрсету 
үшін жасалады. Бүл бір жағынан, компанияның мақсаттары 
мен  мүмкіндіктерінің  және  екінші  жағынан,  нарықтың 
өзгеретін мүмкіндіктерінің арасындағы сәйкестіктерді орна- 
ту мен сақтау процесі.

Стратегиялық  жоспарлау  ұзақ  м ерзім ді  ж оспарлаудан 
ерекшеленеді,  өйткені  ұзақ  мерзімді  жоспарлау  уақытша 
кеңістікке,  ал  стратегиялық  жоспарлау  -   ж оспарды ң  маз- 
мұнына  негізделеді.  Стратегиялық  ж оспарлау  компания- 
дағы  жоспарлаудың  басқа  түрлері  үш ін  іргетас  болып  та- 
былады.  Ол  компанияның  галамдық  мақсаттары  мен  мис- 
сияларын  анықтаудан  басталады.  Мақсатты  стратегиялық 
жоспарлау нарықты зерттеу барысында  алынған деректерге 
негізделеді. Мақсаттарды жоспарлауға ықпал ететін фактор- 
лар 13-суретте келтіріледі.
13-сурет. Жоспарлау процесіне ықпал ететін факторлар
Мақсат  -   бұл  нақты  істің  болашақтағы  адам  қалайтын 
жай-күйі.  Мақсаттарды  жіктеу:  жоғары  және  бағынысты;
негізгі және қосалқы;
Мақсаттар  мазмұны бойынша — нарықтыққа  (нарықтың 
ықпалы,  өнім  өткізу,  нарықтың  үлесі),  қаржы  -   пайда, 
пайдалылық, қоғамменбайланысты мақсаггар ж әнеөніммен 
байланысты  мақсаттар  -   сапа,  әлеуметтік  жауапкершілік, 
кәсіпорын қызметінің кепілдігі бойынша бөлінеді.
Мақсат  көп  жағдайлармен,  сонымен  бірге  тұтынушы- 
лардың  тілегімен,  бәсекелестердің  іс-қимылымен,  кәсіп- 
орынның ресурстарымен шектеледі. Мақсат қойған  кезде ең 
алдымен мынаны ескеру қажет: 
V©
М
ей
р
ам
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

-   операцияны қалыптастыруды;
-   мақсатқа жету жолындағы ымыраға қол жеткізуді;
-   қызметкерлердің қатысуын.
Стратегиялық  жоспарға  миссия,  стратегиялық  импе- 
ративтер  (мінез-құлық,  қатты  талап  ету,  міндетті  болу), 
стратегиялық  аудит,  5\УОТ  -   талдау  (күшті  және  осал 
жақтарды,  мүмкіндіктер  мен  қауіп-қатерлерді  таддау), 
бизнес-портфельді,  мақсаттар  мен  стратегияларды  тал- 
дау  кіреді.  Компанияның  миссиясын  қгілыптастыру  -   бүл 
компанияның  мақсатгарын,  яғни  оның  ең  көп  қалайтын 
нәрселерін  қалыптастыру.  Компания  өзінің  қызметінің  не- 
месе  пайдаланылатын  технологиялардың  түрін  дәстүрлі 
түрде өзі  анықтайды.  Миссияны қалыптастырған кезде қай 
бизнеспен  айналысамыз?  Біздің  тұтынушыларымыз  кім? 
Жұмысымыздың мақсаты  қандай? Біздің  бизнесіміз  қандай 
болады? деген мәселелерді шешу қажет.
Миссия  нақты,  айрықша  ерекшеліктерге  негізделуі, 
адамдарды  ынталандыруға  тиіс.  Әрбір  басқару  деңгейінде 
компанияның  миссиясын  нақты  мақсатқа  айналдыру  ке- 
рек. Компанияның миссиясы кәсіпорынның философиясын 
анықтайды, ал стратегиялық мақсаттар -  бұл компанияның 
алдында тұрған нақты өлшенетін міндеттер.
Келесі  саты  -   ішкі  және  сыртқы  стратегиялық  ішкі 
және сыртқы  аудит жүргізу.  Сыртқы аудит -  бұл нарықты, 
бәсекелестікті,  ұйым  жұмыс  істейтін  экономикалық  орта- 
ны  егжей-тегжей  зерттеу.  Ішкі  аудит  -   бұл  материалдық- 
техникалық  жабдықтаудың,  өндірістің,  өнім  өткізудің, 
сатудың,  маркетингтің,  сатудан  кейін  қызмет  көрсетудің, 
компанияның қаржы жағдайының тиімділігін бағалау.
5\ҮОТ  -   талдау  мүмкіндіктер  мен  қауіп-қатерді  анық- 
таудан  басталады.  Мүмкіндіктерге  экономикалық  ахуал, 
демографиялық  өзгерістер,  нарық,  технологиялар  кіреді. 
Тиісінше  қауіп-қатерге  бәсекелестердің  белсенділігі,  сауда 
тарапынан қысым, демографиялық өзгерістер, саяси фактор

кіреді.  Табысқа  жетудің  негізгі  факторына  ұйЫмның  табьі- 
сына  ең  көп  әсер  ететін  ұйымның  күшті  Де  сондай-ақ  осал 
жақтары жатады. Олар бәсекелестерге қатысты анықталады.
Стратегиялық  жоспарлаудың  келесі  сатысында  бизнес- 
портфель, яғни компания  айналысатын қызметтер  мен тау- 
ар түрлерінің жиынтығы  анықталады.  Компанияның күшті 
және  осал  жақтарын  ортаның  мүмкіндіктеріне  оңтайлы 
түрде бейімдейтін бизнес-портфель оңтайлы деп  саналады. 
Кәсіпорын ең алдымен өзінің қолындағы бизнес-портфельді 
талдап,  қызметтің  қай  бағытына  көп  немесе  аз  инвести- 
ция  салуды  шешеді,  екіншіден,  портфельге  жаңа  тауарлар 
мен  қызметтердің  бағытын  кіргізу  үшін  өсу  стратегиясын 
әзірлеуге тиіс.
Бизнес-портфельді талдаған кезде бастапқыда компания- 
ның  миссиясына  жауап  беретін  негізгі  қызмет  бағыттарын 
анықтаған  дүрыс.  Оларды  бизнесгің  стратегиялық  элемент- 
тері  (БСЭ)  атауға  болады.  БСЭ  -   бұл  компания  қызметінің 
меншікті  миссиясы  мен  міндеттері  бар,  қызметін  басқа 
бағыттарға  қарамастан  жоспарлай  алатын  бағыты.  БСЭ 
компанияның  бөлімшесі,  тауар  тобы  немесе  тіпті  жеке  тау- 
ар да болуы мүмкін. Бизнес-портфельді талдаудың келесі са- 
тысында  басшылық  әр  түрлі  БСЭ  тартымдылығын  бағалап, 
әрбір БСЭ-дің қандай қолдауға лайықты екенін шешуге тиіс.
Маркетинг  компанияның  стратегиялық  жоспарлаудың 
бірнеше  саласында  негізгі  рөл  атқарады.  Біріншіден,  ол 
басшы  өдіснамалық  қағидаларды  -   компания  стратег- 
иясының  тұтынушылардың  өте  маңызды  топтарының 
қажеттіліктеріне  бағдарлануы  қарастырыған  маркетингтік 
концепциясын  қамтамасыз  етеді.  Екіншіден,  маркетинг 
нарықтың  тартымды  мүмкіндіктерін  анықтауға  көмек 
керсетіп және фирманың өлеуетін бағалауға  мүмкіндік бере 
отырып,  стратегиялық  жоспарды  әзірлеушілерге  бастапқы 
деректерді  береді.  Үшіншіден,  компанияның  әрбір  жеке 
бөлімшесінің  ауқымында  маркетинг  міндеттерді  орындау 
стратегиясын  әзірлеуге  көмектеседі.  Маркетинг  қызметі
М
е
й
р
а
м
х
а
н
а
 
б
и
зн
е
с
ін
ің
 
м
а
р
к
е
т
и
н
г
і

компанияның  әрбір  шаруашылық  бірлігінің  әлеуетін 
бағалап,  олардың  әрқайсысының  мақсаттарын  белгілеуге 
және  содан  кейін  осы  мақсаттарға  ойдағыдай  жету- 
ге  ісөмектеседі.  Маркетинг  жөніндегі  мамандар  барлық 
бөлімдерді тұтынушыға бет бұруға және өздерінің қызметін 
солардың мүдделеріне орай құруға сендіруге тиіс.
Клиенттерді қанағаттандыру үшін компанияның барлық 
қызметтері тұтынушылық  құндылықтарды түпкілікті тұты- 
нушыға  жеткізу  жөніндегі  қызмёттерді  жеткізу  жөнінде 
келісіп іс-қимыл жасауға тиіс. Тұтынушылық құндылық жа- 
сау -  «маркетингтің функциясынан» анағүрлым күрделі, бұл 
үшін синергизм нәтижесіне, яғни жалпы нәтиже жекелеген 
құрамдастардың  сомасьшан  асып  түсетін  қүбылыс  орын 
алынғанда қол жеткізіледі.
Тактикалық  жоспарлау  сатысында  маркетинг жоспары 
негізгі құжат болып табылады.
Маркетинг жоспарының негізгі тараулары:
1.  Бақылау көрсеткіштерінің мәліметін қалыптастыру.
2.  Қауіп-қатер  мен  мүмкіндіктердің тізбесін  қалыптас- 
тыру.
3.  Мәселелер  мен  проблемалардың  гізбесін  қалыптас- 
тыру.
4.  Маркетинг стратегиясын әзірлеу.
1.  Нақты іс-қимылдар бағдарламасьш қалыптастыру.
2.  Маркетинггің бюджегін әзірлеу.
3.  Маркетингтік бақылау.
4.  Бақылау көрсеткіштерінің мәліметі.
Жоспарланатын  көрсеткіштер  нақты  болуы  тиіс.  Осы
тарау  басшылыққа  жоспардың  негізгі  бағытын  тез  түсінуге 
мүмкіндік  береді  және  маркетинггің  нәтижеге  бағдарлану 
қағидасын іске асырады.
Алдымен  мақсатты  нарық  сипатталып,  осы  нарықтағы 
сипаттама  беріледі.  Нарық  сыйымдылығы  жағынан  сипат- 
талады, оның негізгі сегменттері, сыртқы және ішкі ортаның 
айрықша факторлары баяндалады. Сондай-ақ негізгі тауар- 
ларға  шолу  жасалып,  негізгі  бәсекелестер  сипатталып,

өнім  бөлінетін  каналдар,  сондай-ақ  қауіп-қатерлер  мен 
мүмкіндіктер көрсетіледі. Осы тараудың мақсаты -  бәсекелік 
артықшылық  алудың  қауіп-қатерлері  мен  тәуекелдерінің, 
ықтимал қиындықтар мен мүмкіндіктерінің алдын алу.
Мәселелер  мен  проблемалар.  Мүмкіндіктер  мен  тәуе- 
келдерді  талдау  негізінде  жоспарланып  отырған  кезеңде 
қалыптастырылатьш  проблемалар  мен  мәселелердің  ауқы- 
мын білу қажет.
Маркетинг стратегиясына мақсатты нарықтар, маркетинг 
кешенінің  негізгі  бағыттары  мен  маркетингке  жұмсалатын 
шығын деңгейі бойынша стратегиялар кіреді.
Мақсатты  нарықтар.  Маркетинг  стратегиялары  фир- 
ма  өзінің негізгі  күш-жігерін  шоғырландыратын  нарықтың 
сегменттерін атауға тиіс. Осы сегментгер неғұрлым тартым- 
ды,  көп  кіріс  әкелуі  тиіс.  Әрбір  бейнеленген  мақсатты  сег- 
мент үшін жеке маркетинг стратегиясын әзірлеу керек.
Маркетинг  кешені.  Жалпы  алганда  жаңа  тауарға,  жер- 
жерлерде сатуды, жарнаманы ұйымдастыруға, өнім өткізуге 
жағдай  жасауға,  баға  мен тауар  бөлуге  қатысты  жеке  стра- 
тегия  қалыптастырылады.  Әрбір  стратегия  оның  өткен  та- 
рауларда айтылған қауіп^қатерлерді, мүмкіндіктерді, негізгі 
проблемаларды  қалай  ескеретіні  жағынан  негізделеді. 
Сонымен  біруақытта  ең  көп  пайдалылықты  беретін 
шығындардың  деңгейін,  нақты  іс-шаралар  бағдарламасын 
бағалау керек.  Маркетинг стратегиясын  не  істеу  керек,  оны 
қашан жасау керек және мұны кім жасайды және бұл қанша 
тұрады деген  сұрақтарға  жауап  беретін  нақты  іс-қимылдар 
бағдарламасына айналдыру керек.
Мысал.
  Өнім  өткізуді  ынталандыруды  күшейтіп,  оны 
негізгі стратегияға  айналдыру жөнінде шешім  қабылданды. 
Бұл  үшін  жеңілдіктер,  олардың  қолданылу  мерзімдері, 
жәрмеңкелерге  қатысу  және  т.б.  бойынша  ұсыныстар  атап 
өтілген өнім өткізуді ынталандыру жөніндегі іс-шаралар жо- 
спарын жасау қажет. Мұның өзінде егер әзірлеу процесінде 
жаңа шешім қабылдау қажет болса, онда жоспарлар нақты- 
ланады.
М
ей
р
ам
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

Маркетингтің бюджетін әзірлеу.
Аталмыш бюджет мынаны бағалауға мүмкіндік береді:
-   әзірленген  стратегияның  экономикалық  дамуды 
қамтамасыз ететінін;
-   жоспарлы  кезеңдегі  маркетинг  кешенінің  барлық 
құрамдастары  бойынша  маркетингтік  іс-шараларға 
жұмсалған шығындарды бағалауға мүмкіндік береді.
-   Бюджеттің кіріс бөлігін жоспарлау үшін келесі екі әдіс 
қолданылады:
-   мақсатты  пайда  көрсеткіштерінің  негізінде  жоспар- 
лау.  Сатудың  көлемін  анықтау  үшін  шығындардың 
негізінде кіріс анықталады.
-   пайданы оңтайландыру негізінде жоспарлау.  Мұндай 
жоспарлау  міндетті түрде барынща  көп  емес, сөйтсе 
де қанағаттандыратын пайданы қамтамасыз етеді.
Жалпы,  кәсіпорынның  ресурстарын  дұрыс  бөліп,  оның 
мүмкіндіктерін  анықтау үшін маркетинг жоспарын  өзірлеу 
қажет.
5.2 Тамақтандьфу кәсіпорындарьшда маркетинг 
жоспарын әзірлеу
Тамақтандыру 
кәсіпорньшда 
маркетинг 
кешенін 
әзірлеудің  ерекшелігі  оның  алдын  ала  есептердің  болуы 
және  өндірістік  қызметтің  барлық  процестерімен  тығыз 
байланысты  стратегиялық  маркетинг  жүйесі  кіруі  тиіс 
екенімен байланысты. Бұл үшін қоғамдық тамақтандырудың 
қызметкерлері  жоспар  әзірлеудің  әдістері  мен  механизмін 
біліп,  оны  өзінің  жұмысында  пайдалануға,  осы  жоспар- 
ларды  іс  жүзінде  іске  асырудың  оңтайлы  шешімдерін 
іздестіруге  міндетті.  Нарық  ортасында  жоғары  бәсекеге 
қабілеттілік  деңгейіне  жету,  мақсатты  нарықта  түрақты 
болу,  қарқынды  даму,  акционерлер  мен  кәсіпкерлердің 
кірістері мен  әл-ауқаты  арту үшін маркетинг жоспары  мен 
жобаларын  ойдағыдай  жасауды  және  түтынушылардың

сұранысы  мен  мінез-құлқын  болжай  білу  керек.  Өзі  орна- 
ластын  жерді,  тұтынушыларды  тарту  тәсілдерін,  өнімнің 
түрлерін,  бағаларды,  әр  тұрлі  тағам  жасау  үшін  өнімдерді 
өзара  алмастыруды  білу  және  т.б.  алдын  ала  білу  қажет 
қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындары  үшін  жоспарлау 
нарықта табысқа жетудің негізіі факторы болып табылады. 
Сондықтан оның рөлі ешқашан төмендемейді және бизнестің 
осы  саласындағы  маркетинг  қызметінің  ерекшеліктерін 
ғана  емес,  сонымен  бірге  оны  іс  жүзінде  ұйымдастырудың 
ең  озық  әдістері  мен  технологияларын  білуді  ескере  оты- 
рып,  осы  процеске  өте  байыпты  көзқарас  таныту  қажет. 
Батыс  экономистері  мен  менеджерлері  тамақтандыру 
кәсіпорындарын  басқару жүйесінде  жоспарлау  функциясы 
қателері соңғы қаржы нәтижелеріне ғана емес, сонымен бірге 
солардың арқасында кәсіпорын қалайда болса жұмыс істеп, 
өзінің кез  келген іс-әрекетін  жүзеге асыра алатын  қайсыбір 
процестерге  дереу  теріс  әсер  ететін  басты  функция  болып 
табылады  деп  санайды.  Жоспарлау  механизмі  арқылы 
шығынның  нормалары,  ассортименті  таңдау,  интерьерді 
ресімдеу  тәсілдері  белгіленеді,  сонымен  бірге  инвестиция- 
лар  мен  басқа  да  ресурстардың қажет  көлемі,  тәуекелдерді 
еңсеру тәсілдері және т.б. анықталады.
Сондықтан  жоспарлау  стратегиялық  сипатта  бола- 
ды  және  жүйелі  жиынтығы  қазіргі  уақытта  Қазақстан 
Республикасының жалпы мемлекеттік бағдарламасы болып 
табылатын  бәсекеге  қабілеттілікті  арттыруға  бағытталатын 
алдын  ала  жоспарланған  нысан  түріндегі  ережелердің, 
қағидалар мен талаптардың жиынын білдіреді.
Қазақстанның  қоғамдық  тамақтандыру  үшін  осы 
саладағы  жоспарлау  үздіксіз 
итерациялық  процесс, 
менеджменттің  тұрақты,  ажырамас  бөлігі,  бәсекелік 
күрестің  факторы  ғана  емес,  сонымен  бірге  кез-келген 
маркетинггік  іс-қимылдың  базасы  болуы  тиіс  екенін 
білдіреді.
Қоғамдық тамақтандырудың өніміне сұраныс төмендеп  ^  
келе жатқан ғаламдық экономикалық дағдарыс жағдайында  ^
М
ей
р
ам
ха
н
а 
би
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

жоспарлау  процестері  еліміздің  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарына  нарық  ортасының  жаңа  жағдайына 
тез  бейімделуге  көмектеседі.  Жоспарлаудың  негізінде 
шаруашылық  қызметті  одан  әрі дамыту,  ішкі және сыртқы 
тәуекелдерді  барынша  азайту,  кез  келген  бизнес  түрінде 
басқарудың икемділігін сақтау үшін жағдай жасауға болады. 
Осы  түрғыдан  алып  қарағанда  қоғамдық  тамақтандыру са- 
ласында  жоспарлау  маңызды  рөл  атқарады,  өйткені  бәсеке 
жоғары  нарықтағы  табыс  қалыптасқан  жағдайға  жай  ғана 
тез ден  қоюмен  қатар,  қазіргі уақытта  қалыптасқан  ахуалға 
сыни көзбен қарап, болашақтағы жағдайды болжай білумен 
тығыз байланысты.
Қандай  да  болмасын  жоспар  әзірлеген  кезде  қазіргі 
уақыттағы  нарық  ортасын  маркетингтік  талдаудың  маңы- 
зы  артады,  осы  талдаудың  негізінде  өнімді  нарыққа  жыл- 
жыту  жөніндегі  маркетингтік  іс-қимылдардың  іс-шаралар 
жоспары  әзірленіп,  жүзеге  асырылуы  тиіс.  Осы  мәселеде 
экономикалық 
қызметгің 
басқа 
салаларының 
кәсіп- 
орындарымен  салыстырғанда  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарына  көп  ерекшеліктер  тән.  Аталмыш  ерек- 
шеліктер 
қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарыньщ 
көбінің  қаржы  жағынан  дәрменсіз  екенімен  байланысты. 
Олар  ауқымды  әрі  жаппай  көпшілікке  арналған  жарна- 
ма  науқанын  жүргізу,  өз  өнімінің  сату  бағасын  төмендетіп, 
шығындарды үнемдеу, меншікті тауар ассортиментіне үнемі 
өзгеріс енгізу қиынға соғады.
Сондықтан  өз  өнімін  нарық  ортасына  жылжыту  са- 
ясаты  мен  стратегиясы  ретінде  олар  интерьерді,  кли- 
енттерге  қызмет  көрсету  тәсілдерін,  тамақтың  сапасын, 
қызметкерлердің  жүмыс  істей  білуі  мен  тиісті  жоспар- 
ларды  дайындау  негізінде  анықталуға  тиіс  олардың  кәсіби 
даярлығының  деңгейін  қолдайды.  Сонымен  бірге  барлық 
сипаттамалардың 
жиынтығында 
қызмет 
көрсетілетін 
түтынушылардың талғамын,  қалауы  мен ділін білуді  қажет 
ететінін  ескерген  жөн.  Бүл  үшін  сыртқы  бәсекелі  орта

бағаланған  кезеңде  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорнының 
маркетингтік жоспарлауын ұйымдастырған кезде оньщ жал- 
пы қағидалары сақталып, ерекше маркетинггік іс-қимылдар 
ойластырылуға  тиіс.  Сондықтан  өнімді  нарыққа  жылжы- 
ту
  маркетингтін дамы іу тәсілдері  ғана  емес,  сонымен  бірге 
қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындарында  маркетингтік 
зерттеу ұйымдастыру тәсілдері де жоспарлауды қажет етеді. 
Жоспарлау:
— кәсіпорынның  тіршілік  ету  қабілеті  мен  оның  бола- 
шақтақтағы тұрақтылығының дәрежесін анықтайды;
— кәсіпкерлік  қызметтің  тәуекелдерін  анықтап,  төмен- 
детеді;
— бизнестің даму келешегін нақтылайды;
—  кәсіпорынның  шаруашылық  қызметіне  ықтимал 
инвесторларды тартады;
— жоспарлау  мен  болжаудың  оң  тәжірибесін  алуға 
көмектеседі.
Өзінің  мәні  бойынша  маркетингтік  зерттеулер  жос- 
пары  мен  жалпы  маркетингтік  жоспар  нақты  қоғамдық 
тамақтандыру  кәсіпорнының  нарықтағы  мұмкіндіктерінің 
болжамды  бағалауды  білдіреді.  Сөйте  тұра  Алматы 
қаласының  15  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорнының 
қызметкерлеріне сұрақ қойылғанда олардың маркетинг жо- 
спарын  кәсіпорын  ашқан  кезде бастапқы  бизнес-жоспарды 
дайындау ауқымында бір рет дайындағаны, ал маркетингтік 
зерттеу жоспарының оларда  мүлдем  ж оқ екені  анықталды. 
Шаруашылық қызметтегі одан кейінгі барлық маркетинггік 
іс-шаралар  тұрақты  болып  табылады.  Осындай  жағдай 
маркетингтік  іс-қимылдарды  өзгертуді  емес  тек  шыгынның 
нормаларын  әзірлейтін  шағын  бизнес  нысанында  жұмыс 
істейтін  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындарының  жиі 
банкрот  болуына  өкеп  соқтырады.  Нәтижесінде  Алма- 
ты  қаласында  ғана  жыл  сайын  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарының 68,3%-ға  жуығы  банкроттыққа  ұшырай- 
ды, олардыңорнына жаңа иелері бар жаңа кәсіпорындар пай-  £
М
е
й
р
а
м
х
а
и
а
 
б
и
зн
е
с
ін
ің
 
м
а
р
к
е
т
и
н
г
і

да болады, алайда жалпы көрініс өзгермейді. Мүның өзінде 
қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының ең осал буыны 
ретінде  басқарушылық  шешім  қабылдаудың  ақпараттық 
құрамдасы  ретіндегі  жоспарлауды  ұйымдастыру  атала- 
ды.  Мұндай  қателіктер  көп  шығынға  батырады,  ал  арнайы 
мамандандырылған агенттіктерге өтініш жасау үшін шағын 
бизнесте қаржы ресурстарының тап шылығы өте сезіледі, сол 
себептен  еліміздің  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындары 
өздеріне қажет маркетингтік зерттеулерді өздері жүргізіп, өз 
жұмысындағы болашақта маркетингтік өзгерістерді жоспар- 
лауды үйрёгіуге тиіс.  Мұны үйрену үшін құжат үлгілерінің 
дәстүрлі электрондық нүсқаларын пайдалануға болады.
Олардың  ең  кең  таралған  нұсқалары  МісгозоА:  Ехсеі 
кестелік  электрондық  процессордың  негізінде  әзірленген. 
Олар  жақсы  іріктелген  тараулардьщ  тізбелерінен  тұрады, 
үйренуші  осы  тізбелерді  толтырып,  өзінің  болашақтағы 
дамуының  азды-көпті  қолайлы  мәтінін  ала  алады.  Әрине, 
осы  мәтіндерді  қоғамдық  тамақтандыру  Жүйесінде  пай- 
далану  үшін  іздену,  саланың  жұмысыньщ  ерекшеліктері 
мен  ондағы  нақты  экономикалық  көрсеткіпггерді  есептей 
білу  керек.  Сөйтсе  де  белгілі  бір  дәрежеде  нақтыланған 
осы  бағдарламалық  материалдар  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарыньщ пайдалануына жарайды.
Қазіргі  уақытта  нарықта  қолданылатын  жоспарлау 
жүйесінің  арасынан  келесі  негізгі  төрт  жүйе  атап  өтуге 
тұрарлық:
1. 
Жоғары  білікті  мамандар  әзірлеген  СОМҒАК  жүйе- 
сі  халықаралық  экономикада  ұзақ  уақыт  бойы  эталон 
рёіінде  қолданылады  және  осы  күнге  дейін  ең  толық  әрі 
сауатты  болып  саналатьін  ЮНИДО  әдістемесіне  негіз- 
деледі.  Алайда  бағдарламаның  бір  кемшілігін,  яғни  оның 
қазақстандық салықгарға бейімделгені және оньщ кәсіпорын 
қызметінің  маркетингтік  моделіне  емес  қаржы  моделін 
қүруға  негізделетінін  атап  көрсету  керек.  Сондықтан 
аталмыш  жүйені  қазақстандық  қоғамдық  тамақтандыру

кәсіпорындары  қолданылатын  шектеу  ауқымында  оны  өте 
тиімді қолдана алады.
2.  «Про-Инвест-Консалтинг»  өнімдері  қазіргі  кездё 
шетел  экономикасында  әмбебап  қ ұ р а л . ретінде  танылған. 
Ш етелкомпанияларының ресми деректеріне сәйкес осы өнім- 
дер  қазір  осындай  құралдардың  бүкіл  нарығының 70-80%- 
ын  құрайды  екен.  Алайда  олардың  бірыңғай  әдістеме  жоқ 
әрі  Қазақстанның  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындары 
үшін  құралдардың  бағасы  тым  жоғары.  Мұның  өзінде 
кәсіби  экономистер  үшін  аталмыш  құралдардың  бірқатар 
артықшылықтары  бар,  ал  қызметін  жаңа  бастағандар 
қалыптасқан  тренділерді  нарық  ортасының  ағымдағы 
жай-күйіне  нақтылуды 
білмеген 
жағдайда, 
бірқатар 
қателіктерге жол беруі  мүмкін.  Сондықта» алдымен қоғам- 
дық  тамақтандыру  кәсіпорындарының  менеджерлері  мен 
иелері  бизнес-жоспарлау  мен  стратегиялық  жоспарлау, 
сондай-ақ  қаржыны  талдау  негіздері  саласында  білім  мен 
тәжірибе жинақтап, содан  кейін ғана осы бағдарламаларды 
маркетингтік жоспарлау үшін пайдалана алады.
3.  «ИНЭК» фирмасының өнімдері екі идея ға негізделеді. 
Бірінші  идея  -   сан  түрінде  нәтиже  берумен  қатар  тиісті 
қорытынды шығару керек.  Екінші идея -  талдаудың барлық 
стандарттары,  жоспардың  терминологиясы  мен  басқа  да 
элементті  қазақстандық  кәсіпкерлер  тез  түсінетін  ресейлік 
әдісгемелерге негізделеді. Алайда шетелдік инвесторлармен 
жұмыс  істеген  кезде  осы  өнімдер  оларда  күмән  тудыраты- 
нын да ескеру қажет.
4.  «Алът»  фирмасының  өнімдері  өзінің  мәні  бойынша 
жоспарлы бағдарлама емес,  МісгозоА Ехсеі-ге арналған үлгі 
болып табылады, ал оны ақпараттың толықтығы мен көлемі 
бойынша  жоғарыда  атап  өтілген  жрспарлы  құралдармен 
салыстыруға  болады.  Осы  құралдардың  артқышылығы 
ретінде  олармен  жұмыс  істеген  кезде  түпкілікті  құжаттың 
құрылымы  көрінетінін  атауға  болады.  Осының  арқасында 
жобаны  әзірлеуші  өзінің  іс-қимылдарының  нөтижелерін 
бақылай алады. Алайда бұл үшін де мыңнан астам  әр түрлі  ^  
кестемен жұмыс істей білу керек.
М
е
й
р
а
м
х
а
н
а
 
б
и
зн
е
с
ін
ің
 
м
а
р
к
е
т
и
н
г
і

Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында  маркетинг- 
тік  іс-қимылдар  жоспарын  дайындаған  кезде  пайдалануға 
болатын  электрондық құжаттардың тағы да басқа  мына са- 
уда маркалары қолданылады:
— АНАИС жүйесі;
— «Аналитик», «Инвест», «Банковский Аналитик» жиын- 
тық жүйесі;  і
— «Альт-Инвест», «Альт-Инвест-Прим» өнімдері.
Алайда  барлық  осы  құралдардың  инвестициялық  жо-
баларды  қалыптастыруға  арналғанын  және  маркетингтік 
жоспарларға нашар бейімделгенін ескерген жөн.
Ресейде  «Бизнес-План  РЬ»  бағдарламалық  өнім  шыға- 
рылады,  оны  Интернет  арқылы  сатып  алуға  болады.  Алай- 
да  бұл  бағдарлама  жоспарлау  саласындағы  жоғары  білікті 
кәсіби мамандарға арналған.  Бағдарламаның ішкі ресурста- 
ры  -   компыотерлік  модельдің  көмегімен  жұмыстарды  то- 
лық  автоматтандыру,  күрделі  математикалық  есептеулер, 
енгізілетін  деректерді логикалық  өңдеу.  Осының  барлығын 
орындау  үшін  экономика  мен  жоспарлы  жұмыстарды 
жүргізудің ерекшеліктерімен қатар компьютерде беліілі бір 
деңгейде жүмыс істей білуді қажет етеді.
Осы  өнім  құрылымы  бойынша  мәтіндік  және  қаржы 
деп  аталатын  екі  бөлікке бөлінеді.  Ал  мәтін бөлігі  мәтіннің 
базалық  фрагменттері  мен  түсініктемелері  бар  «макет- 
басшылық»  және  жекелеген  таграулар  мен  дайын  құжатты 
қалыптастыру  үлгілері  бар  «жоспар-үлгі»  деп  аталатын 
бір-бірін  толықтыратын  екі  тәуелсіз  бөліктерге  бөлінеді. 
«Бизнес-план  РЬ»  өнімінің  ерекшелігі  ретінде  қажетті 
ақпарат  алу  үшін  не  істеу  қажет  екенін  қарапайым 
түсіндіретінін атауға болады.  Алайда оның бағдарламасына 
экономикалық кәсіпкерлік барлық салалары, атап айтқанда 
қоғамдық тамақтандыру  саласы  кірмеген,  сондықтан  алды- 
мен  маркетологтік  зерттеу  жүргізіп,  оның  нөтижелерін  ең 
кемінде экспресе-талдау түрінде бағдарламаның ақпараттық 
мәліметтеррі бойынша үйлестіру қажет.
Осы  бағдарламаны  пайдаланған  кезде  экспресс-талдау 
үшін мынаны жинау қажет:

— межеленген кезеңдегі ҚҚС қосылған, ҚҚС қосылмаған 
салыстырмалы  сату  бағасын,  тұрақты  бағаларды 
анықтау  үшін  зерттелетін  кезеңдегі  ҚҚС  қосылған 
және  ҚҚС  қосылмаған  түрақты  бағаларды  анықтау 
үшін инфляцияның деңгейін;
— егер  кәсіпорын  кредит  қаражаты  есебінен  жүмыс 
істесе, онда банк дисконттарының ставкасын;
-   нарықтағы  ахуалды,  бәсекеге  қабілеттіліктің  дәре- 
жесі  мен  өзгермелі  көрсеткіштер  қүрамының  сезім- 
талдығын сипаттайтын деректер;
-   залалсыздық  шегінің  есебімен  қоса  кірістіліктің  ішкі 
нормасы жөніндегі деректер;
-   қаржы  және  коммерциялық  тәуекелдердің  болуы, 
кәсіпорынның  түрақты  жүмыс  істеу  үшін  олар  төн- 
діретін қауіп-қатердің деңгейі жөніндегі ақпарат;
— кәсіпорынның  тәуекелдері  есеру  мен  ол  тез  және  ке- 
нетген  өзгеруі  мүмкін  нарық  ортасына  бейімделу 
тәсілдерін.
Экспресс-талдау жүргізуде әр түрлі іс-қимылдар жасауға 
болады, алайда барлық мәліметтердің жиынтығы жоғарыда 
үсынылған кешеннен кем болмауға тиіс.  Кері жағдайда Ин- 
тернет арқылы сатып алынған компьютерлік өнім  пайдасыз 
немесе гігіті қажет түжырым жасауға әкеп соқтыруы мүмкін.
Экспресс-талдау  жасағанда  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарының  маркетингі  -   бүл  түтынушылардың  та- 
лабы  мен  нарықта  қалыптасқан  немесе  болашақта  өзгеруі 
ықтимал  жағдайлардың  басымдығын  ескере  отырып  ме- 
желенген  уақыт  кезеңінде  қойылған  мақсаттарға  қол 
жеткізу  үшін  меншікті  өндіріс  өнімінің  көлемі  мен  тауар 
ассортиментін ретгеу.
Сондықтан  қоғамдық тамақтандыру  кәсіпорындарында 
жоспарлау мақсатында  маркетинггік  зерттеу  жүргізу  үшін 
төмендегі сүрақтарға нақты анықтама беру қажет:
Түтынушылардың мінез-қүлқы немен байланысты?
Кәсіпорын  орналасқан  жердегі  бәсекелесгіктің  деңгейі 
қандай  және  ол  өзінің  қызметтеріне  қанша  түтынушыны  ^  
тарта алады? 
^
М
ей
р
ам
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

Кәсіпорынның  қызметіне  мемлекеттік  және  жергілікті 
билік органдарының іс-қимылы қандай қысым жасауы мүм- 
к і н ?   а
Кәсіпор ынның қызметіне бұқаралық ақпарат құралдары 
мен жарнаманы қаншалықты тартуға және оған қанша ақша 
қаражаты қажет?
ЖоғарыДа атап өтілген барлық сүрақтарға берілген жау- 
аптар толғандыратын сүрақтарға жауап іздестіру тәсілі және 
өз кезегінде нақты мақсаттар мен жоспардың екінші тарауы 
түріндегі оларға қол жеткізудің тәсілдерін қалыптастыратын 
талдау бойынша түрінде құрылуға тиіс жоспарда болуы тиіс.
Сондықтан  кәсіпорынның  болашақтағы  іс-қимылын 
маркетингтік  жоспарлаудағы  экстраполяциямен  (ғылыми 
зертТеу әдісімен) шектелуге болмайдЫ. Болашақтағы ортаны 
бағалау мен оның келешёкте ықтимал дамуын болжау үшін 
неғүрлым нақты құралдар керек.
Маркетингтік  жоспарлау  қоғамдық  тамақтандыруға 
ғана  емес,  сонымен  бірге  кез  келген  бизнеске  көп  көмек 
көрсетеді, Ойткені ол нарық ортасына тауарлар мен қызмет- 
терді  жылжытуға  барынша  аз  шығын  жүмсап,  алдын  ала 
ойластырылған іс-шаралар мен сыртқы тәуекелдердің ықти- 
мал туындауын бағалаудың негізінде басқарудың икемділігін 
сақтауға мүмкіндік береді.
Маркетингтік  жосцар  дайындаған  кезде  кәсіпорын 
басшылығы өздерінің тауарының кімге кереқ екені, сатудың 
көлемін қалай арттыруға болатыны, сұранысты қалай ынта- 
ландьіруға  бодатыны  және  сатып  алушылар  мен  клиент- 
тердің  қажеттілігін  қанағаттандыратындай  қанша  өнім 
шығару  қажет  екені  жөнінде  ой  салатындай  етіп  дайын- 
далуға тиіс.
Өзінің  мәні  бойынша  маркетингтік  жоспар  кәсіпорын- 
ның нарықтық мүмкіндіктерін бағалау болып табылады. Бол- 
жау тұрғысынан алып  қарағанда тауарлар  мен қызметтерді 
бағалау,  болашақта  оларды  сату  көлемі  маңызды,  еңбекті 
көп  қажет  ететін  және  күрді  процесс  болып  табылады,  ал 
қазіргі  кезде  жұмыс  істейтін  нарықты  талдау  сапасы  мен

сүранысты  ынталандыру  саясаты  нарықта  жетістіктерге 
жетуге  бағытталған  маркетингтік  іс-шараларды  таңдауға 
ғана  емес,  сонымен  бірге  кәсіпорын  қызметінің  қаржы 
нәтижелеріне де тікелей әсер етеді.
Маркетинг  жоспарын  дайындаған  кезде  кәсіпорын 
қызметкерлері  алдымен  нарықтың  қүрылымын,  оның 
сыйымдылығын,  өзінің  өніміне  сұраныстың  икемділігін, 
тұтынудың  өсу  қарқынын,  бәсекелестіктің  деңгейі  мен 
нарықтағы бәсекелесгіктің тұрпатын, нарықтағы бөғеуілдер 
мен  тәуекелдерді,  өнімді  тиімді  жылжыту  тәсілдерін, 
заңнамалық  және  багамен  байланысты  емес  шектеулерді, 
нарықтағы негізгі үрдістер  мен күтілетін өзгерістерді анық- 
тап білуге тиіс.
Қоғамдық тамақтандырудағы  маркетингтік  жоспарлау- 
дың  бір  ерекшелігі  тамақтандыру  аясына  сауданың  шағын 
саласы  ретінде тәуекел деңгейі  әр түрлі,  өңделетін  шикізат 
пен  шығарылатын  өнімнің  сипаты,  өндірісті  ұйымдастыру 
мен  халыққа  қызмет  көрсеіу  нысандары  біріктіретін  неше 
түрлі  меншік  нысанындағы  коммерциялық  кәсіпорындар 
мен басқару ұйымдары түрлерінің кіретінімен байланысты. 
Сол  себептен  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындарының 
міндеті тұтынушылардың сан  алуан түріне қызмет көрсету, 
кейде  көлемін  алдын  ала болжау  қиын  қызмет көрсету бо- 
лып табылады.
Маркетингтік  жоспарлау осы  жағдайларды  ескере  оты- 
рып  нарықтың  нақты  сегменттері  бойынша  болашақтағы 
сұраныстың  болжамын  дайындауға  бағдарланады.  Марке- 
тинггік  жоспарлаудың  мақсаттары  мен  міндеттері  осылай- 
ша қалыпатастырылады.
Тамақтандыру  жүйесінде  маркетинпік  іс-қимылдарды 
жоспарлаған  кезде  сүраныстың  болжамын  дұрыс  бағалау 
қиынға соғады, содан кейін ғана -  өнім мен қызметтерді жыл- 
жыту  тәсілімен  жоспарлау  қолға  алынады.  Бұл  жағдайда 
осы  жоспарда  қызметкерлерді даярлау,  клиенттерді  жақсы 
ұйымдастырьш,  оларға  қызмет  көрсету  қарастырылуға 
тиіс.  Сондықтан  маркетингтік  қызметтің  әдістері  ретіндегі
М
ей
р
ам
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

нысан,  интерьер,  музыканың  естілу  деңгейі  мен  т.б.  алдын 
ала  жоспарлануға,  сонымен  бірге  Қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорнының  менеджерлері  мен  иелері  оларды  ұдайы 
бақылауға  тиіс,  алайда  сұраныстың  өзгеруімен  салысгыр- 
ғанда олар сирек өзгереді.
Осы  тұрғыдан  алып  қарағанда  маркетингтік  жоспарда 
мына ережелер ескерілуге тиіс:
-   барлық ұй-жайларда бірьщғай стиль ұстануға және ол 
кәсіпорынның бағдарына жауап беруге тиіс;
-   ресгмдеу үшін пайдаланылған материалдар қауіпсіздік 
пен  гигиенаның  талаптарына  жауап  беруге  және 
олардың тиісті сертификаттары болуы тиіс;
-   ресімдеу үшін пайдаланылған материалдар ұзақуақыт 
бойы пайдалануға жарайтын және төзімді болуы тиіс;
-   түстің  бояу  мен  үй-жайдың  ресімделуі  келушілерге 
ұнайтындай таңдалуға тиіс.
Жоспарда өндірістік үй-жайлардағы (асүйдегі, ыдыс жу- 
атын  жер мен өнім  өңделетін бөлмедегі)  сорып  шығаратын 
каналдармен  табиғи  желдету  жеткіліксіз  екенін  ескерген 
жөн.  Жылудың,  ылғалдың,  будың  көп  шығуының  салдары- 
нан  қосымша  механикалық  желдетуді  қолдану  қажет  бо- 
лады.  Сондықтан  маркетингтік жоспар бу мен жылу пайда 
болатын  көздердің  (асүй  пеші,  гриль)  үстіне  ауа  соратын 
желдеткіш  орнатудьщ  өндірістік  қажеттілііі  мен  өндірісгі 
қаражатпен қамтамасыз етудің қаржы есебімен біріктірілуге 
тиіс. Мұның өзінде мейрамхана залындағы қысым асүй мен 
даладағы қысымнан жоғары болуы тиіс. Осының арқасында 
өнімді тұтынушыларға жылжьггуға күш-жігер аз жұмсалып, 
мейрамхана залында жағымсыз иіс болмайды, сол себептен 
мұны да маркетингтік жоспарда атап өту керек.
Келушілерге психологиялық деңгейде қолайлы жағдайға 
қол  жеткізу  кез  келген  маркетинггік  жоспардың  негізгі 
мәнін  құрайды.  Аталмыш  жоспарды  жасау  ауқымында 
қызметкерлерді арнайы даярлау жоспарда көрсегілуі тиіс.
Сату 
болЖамының  негізі  ретіндеті  сұранысты  болжаған 
кездё  қоғамдық  тамақтандЬіру  кәсіпорындарының  марке-

тинггік  ж осп ары н да  сұраны сты ң  норм ативтік  әдістерін, 
құры лы м д ы қ  модельдерін,  эконом икалы қ-м атем атикалы қ 
м одельдеудің  әдістерін,  сар ап там ал ы қ  бағалау  өдістерін 
ж ән е т.б. п ай дал ан у керек.
Н орм ати втік  әдістер  там ақ  өнім дерін  тұтынудың  ф изи- 
ологиялы қ  н о рм ал ары н   пайдалануға  негізделеді.  Осы 
н о р м ал арды ң   негізінде  тәуліктік  раци онды   тамақты   же- 
келеген  қабы лдау  (таңертеңгі  ас,  тұскі  ас,  кеш кі  ас)  бой- 
ынш а  бөліп,  тұты нуш ы ларды ң  тү р л ер і  бойы нш а  қаж ет- 
тіліктің  есептік  норм ал ары н   аны қтау  керек.  А лайда  осы 
әдістің  ақш а  кірісінің  көлемі  мен  бағаларды ң  деңгейін 
ескерм ейтін  белгілі  бір  кемш ілігі  де  ж о қ   емес.  Сондықтан 
там ақтан ды ру 
кәсіпоры ндары нда 
халықтың 
жекелеген 
әлеуметтік  топтары н а  ж ататы н  келуш ілерді  іріктеп  зертте- 
уге құры лы м д ы қ м одельдердің негізінде сұранысты анықтау 
әдісін  пайдаланған  орынды.  А талм ы ш   бағалауды ң  мысалы 
отбасы ларды ң  ж ан  басына  ш аққандағы  табысының  көлемі 
мен тауар, оны ң іш інде қоғамды қ там ақтан ды ру қы зм еттерін 
сатып алуға ж ұм салаты н ақш а ш ығынының көлемі бойы нш а 
топтасты ру көрсетілген 32-кестенің деректерінде келтірілген.
32. Сұраныстың құрылымдық моделі мың теңге
Бір
айдагы
табыс
бойынша
1  адамга
ш аққан-
дағы
топтар
Топтардын 
жалпы 
сандагы 
озіндік сал- 
мағы, %
Ачык-түлік тауарлары н сатып  алуга жұмсалатын 
ш ы гы н, %
Бар-
лы гы
О ны ң ішінде:
нан және 
нан
онімдері
ет және 
ет
оңімдсрі
сүт және 
сүт
енімдсрі
когам-
ды қ
тамак-
тандыру
ОІ1ІМІ
10
10
36
3,8
8,4
2.0
4.0
20
20
38
4.0
9,5
2.5
5,5 
...
30
35
45
4.1
11.0
3,0
7.0
40
20
54
4.2
12,0
3.0
9.0
50
10
61
4,3
13.5
2.9
12,1
60
5
68
4,4
15.0
2.8
16,2
Орташа
-
47.1
4,1
11.1
2.8
7,8
Іе
й
р
а
м
х
а
н
а
 
би
знесінің 
м
ар
к
ет
и
н
г
і

М
ей
р
а
м
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі
Сұраныстың құрылымдық моделінің (32-кесте) негізінде 
отбасының  бір  мүшесінің  қоғамдық  тамақтандыру  өніміне 
жұмсайтын  орташа  айлық  шығынын  анықтауға  болады. 
Аталмыш шығын 7,8 7,8 мың теңгеге тең болады:
4-10 + 5,5 -2 0 + 7 ,0 -3 5  + 9,0-20+12,1  10+16,2-5  -1 0 0
00
Қазіргі уақытта сонымен бірге сұраныс шамамен 30%-ға 
төмендеген дағдарысты ескеріп  нақтылау енгізу керек. Сон- 
да  қоғамдық  тамақтандыруға  жұмсалатын  орташа  шығын 
2,6  мың  теңгеден  аспайды.  Жекелеген  ас  қабылдауға,  ягни 
таңертеңгі  асқа  -   0,25  немесе  500-600  теңге;  түскі  асқа  —
, 0,5 
немесе  800-1300  теңге  және  кешкі  асқа — 1,25  немесе  2,6-3,2 
мың теңге жұмсалатынын ескере  отырып,  меншікті  өндіріс 
өнімінің  бағаларын  есептеген  кезде  осы  соманы  ңегізге  алу 
керек.  Тамақтанатын  жерлер  бойынша  клиенттердің санын 
сол құрылымдық сәйкестікте, яғни -  25% -  таңертеңгі ас, 50%
-  түскі ас пен 
100
% -  кешкі ас реті бойынша жоспарлауға бо- 
лады.  Содан  кейін  асүйдің  қуатына  түзету  енгізіп,  осының 
негізінде келесі  айға,  тоқсанға  және т.б.  сұраныстың болжа- 
мын жасауға болады.
Әрине,  сұранысты  анықтаудың  осы  әдісін  пайдаланған 
кезде  оларды  сараптық  бағалау,  яғни  кәсіби  мамандардың 
пікірін  ескеріп  нақтылау,  алынған  нәтижелерді  икемділік 
коэффициенті  бойынша  түзету  керек.  Практика  жан  ба- 
сына  шаққандағы  орташа  табыс 
1
%-ға  өскенде  қоғамдық 
тамақтандыру  өніміне  сұраныс  4,5%-ға  артатынын,  ал  жан 
басына  шаққандағы  орташа  табыс 
1
%-ға  түскен  жағдайда 
сұраныс  орташа  табыс  6-7%-ға  түсетінін,  яғни  егер  жан  ба- 
сына  шаққандағы  орташа  табыс  қайсыбір  жаққа  өзгерген 
жа ғдайда түсіммен салысты рғанда өсудің аз екені байқалады. 
ДемеҚ,  қоғамдық  тамақтандырудағы  сұраныс  динамикасы 
қатарының өзгеру үрдісін  экстраполяция  әдісімен  өлшеуге 
болмайды.  Сондықтан  дағдарыс  жағдайында  сұранысты 
жоспарлау  процесі  инфляцияның  деңгейін  есептеу  мен

атаулы табысқа  қатысты  нақты табыстың пайыздық өзгеруі 
бойынша  сүранысгың  икемділік  коэффициенті  ескерілген 
сараптық бағаларды басымды пайдалануға қүрылуға тиіс.
Кез  келген  дағдарысга  халықтың  түсіп  бара  жатқан  та- 
бысына тауарлардың ассортименгін бейімдеу қажет болады. 
Бүл  талапты  нарықтың  жай-күйі  қояды.  Қоғамдық 
тамақтандыру 
кәсіпорындары 
тауар 
ассортименті 
саласындағыөзініңмаркетингсаясатынмүқиятталдап,белгілі 
бір  өзгерістер  енгізуге  тиіс.  Осы  тұрғыдан  алып  қарағанда 
еліміздің  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындарына  мына- 
дай проблемалар тән:
-   біріншіден,  41-5  шығыс  асүйінің  тағамдары  кіретін 
тамақ  түрлерінің  аздығы  және  осы  тағам  түрлеріне 
жаңалық енгізудің қиындығы;
-   екіншіден,  барлық  ұсақ  кәсіпорындар  кез  келген 
бәсекелік  ортаның  негізгі  талабы  -   басқа  кәсіпорын- 
дардан  қандай  да  болмасын  бір  айырмашылық,  яғ- 
ни  инновациялық  жаңалық  енгізе  алмай,  сол  бір 
үйреншікті тағам өнімдерін ұсьшады;
-   үшіншіден,  кәсіпорындардың  қызметкерлері  тауар 
айналымының  құрылымы  мен  кешенді  әр  түрлі 
құрылымдық бөлімшелер бойынша жоспарының қыс- 
қа  мерзімді кезеңінде орындалуын бағалауды жүргізе 
алмайды.
Осы  кәсіпорындарға  түскі  ас  залының  толуын  тал- 
дау  кестелерін,  графиктері  мен  тиісті  диаграмма  жасауды 
ұсынуға  болады.  Осындай  талдаусыз  қай тағамдардың  көп, 
ал қайсысы аз сүранысқа ие екенін анықтау қиын. Бұл үшін 
түскі  ас  өнімін  мына  тәртіппен  бағалауды  жүргізу  керек 
(33-кесте).
00
М
ей
р
ам
ха
н
а 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

М
ей
р
а
м
х
а
н
а
 
б
и
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі
33. «Расул» кафесі бойынш а (Алматы қ.) түскі ас өнім ін 
шығаруды талдау
Түскі ас
ӨНІМІНІҢ
т ү р і
(тагамдар)
2007 ж ы л ы  
н ак ты
2008 ж ы л ы
2007 
ж ы лм ен 
салы с- 
ты р ган д а
2008
ж ы л д агы
өзгеріс
Ж оспар
Есеп
Ж оспар-
мен
салы с-
т ы р -
ғанда
есеп
С аны ,
дан а
Өзін-
дік
сал-
мағы,
%
С аны ,
дана
Өзічоік
салмагы,
%
С аны ,
дан а
Ө зінік
сал-
м агы ,
%
Бірінші
33448
26,9
38100
26,4
38051
26,3
-49
-397
Екінші
59904
42,0
61250
42,4
61380
42,5
+130
+1476
Үшінші
17136
12,0
17300
11,9
17621
12,2
+321
+485
Суык және 
ыстык 
женіл 
тамак
27072
19,1
27600
19,3
27403
19,0
-197
+331
Барлыгы
142560
100
144250
100
144455
100
+205
+1895
Ескерту: Автор қүрастырған
40
00
33-кестенің  деректерінен  бірінші  тағамдардың  өзіндік 
салмағы  жоспармен  салыстырғанда  ОД%-ға  төмендегені,  ал 
өткен  жылмен  салыстырганда  6,6%-ға  төмендегені  көрінеді. 
Талданып  отырған  кезеңде  екінші  және  тәтті  тағамдардың 
өзіндік  салмағы  шамалы  өсті.  Мәселен,  2008  жылы  екінші 
тағамдардың  үлесі  жоспармен  салыстырғанда  0,1%-ға,  2007 
жылмен  салыстырғанда  -   0,5%-ға  өсті.  Тәтті  тағамдардың 
үлесі  жоспармен  салыстырғанда  0,3%-ға,  2007  жылмен 
салыстырғанда  -   0,2%-ға  өсті.  Суық  тағамдардың  өзіндік 
салмағы  жоспармен  салыстырғанда  0,2%-ға,  2007  жылмен 
салыстырғанда -  0,1%-ға өзгерді.
Осындай  талдаудың  нәтижесінде  осы  кафе  белгілі  бір 
тағамдардың түрлеріне сүраныстың ықтимал өзгеру трендін 
қүрып  қана  қоймай,  өзінің ассортиментік саясатына өзгеріс 
енгізудің тәсілдерін де анықтай алады.
Түскі асты кешенді шығаруды да осылай бағалауға бола- 
ды (34-кесте).

34. «Астана-Ргіш» кафесі бойы нш а түскі асты кеш енді
ш ығаруды есептеуге арналған бастапқы деректер
К өрсеткіш
2007 ж ы л ы  
н а қ т ы
2008 ж ы л
О р ы н д ал у
% -ы
2007
ж ы л га
% -да
Ж оспар
Н а қ ты
Бір бірінші 
тағамға 
шаккандағы 
екінші
тагамдардың саны
1,558
1,608
1,613
100,3
103,5
Бір екінші тагамга
шаккандагы
үшінші
тагамдардың саны
0,286
0,282
0,287
101,8
100,3
Ескерту: Автор құрасты рған
34-кестенің  деректерін  талдаудан  2008  ж ы лы   «Астана- 
Ргіш»  каф есінде  түскі  асты  кеш енді  ш ы ғару  артқаны н  бай- 
қауға болады.
Бұл  ж ағдайда  орташ а  бағаның  ж осп арлы   өзғеруін 
анықтауға  болады.  Есеп  мына  ф орм ула  бойы нш а  ж үзеғе 
асырылады:
О Б = Ө А  +Т,
  (11)
мұнда: ӨА -  түскі ас өнімінің айналы мы , теңге;
Т— тағам  саны,  бірлік.
Сонда  талдау  2007  ж ы лы   622  теңгені  қүраған  тағамның 
орташ а  бағасьш  неғұрлы м  арзан  тағамның  пайдасына 
ассортиментті  өзғерту  арқы лы   5,7%-ға  арзандатуға  болаты- 
нын көрсетеді.
Осы есепті бы лай ш а ж үзеге асыру үсынылады (25-кесте).
35. «Ақмарал» (Алматы қ.) каф есінің бір тағамының орта-
ша сату бағасын есептеу
Көрсеткіштер 2007
2008  жыл
орын-
Ауытқу
2007
жылы
Жоспар
Факт
далу
Жос-
2007
ж.
накты
пардан
жылдан
%
М
ей
рамхана 
бизн
есін
ің 
м
а
р
к
е
т
и
н
г
і

35-кестенің соңы
1.  Түскі ас 
өнімі 
бойынша 
айнальім, 
мың теңгс
4654,9
5983,7., 5680,7  , 94,9
-303,0
+1025,8 122,0
2. Жыл 
ішінде 
шыгарылган 
тагам, бірлік
7484
9234
8712
94,3
-522
+1228
116,0
3.  1 тагамды 
сату багасы, 
теңге
622
648
652
100,6
+4
+30
104,8
Ескерту: Автор құрастырған
35-кестеден 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы ор- 
таша бағаның 4,8%-ға өскені көрінеді.  Орташа бағаның өсуі 
меншікті өндіріс өнімінің 
22
%-ға артуына ықпал етті,  мұны 
да  жоспарда  ескеру  қажет.  Демек  түскі  ас  өнімінің  17,2% 
өсімі  сату  бағасының  арту  есебінен  алынды.  Алайда  егер 
дағдарыстың  инфляцияны  ең  кемінде  30%-ға  күшейткенін 
ескерсек, онда келесі кезеңде бағалардың түскі ас өнімі бой- 
ынша жалпы айналым  үшін  ысырапсыз 5,7%-ға өзгеретінін 
жоспарлауға болады.
Сөйтіп,  кәсіпорын  бойынша  асортиментік  саясат- 
ты  жоспарлы  орташа  бағалардың  есебі  жасалған  есептің 
мөлШеріне  арзандауы  мүмкін  тағамдардың  жағына  қарай 
өзгерту  жолдарын  белгілеуге  болады.  Бұл  жағдайда  осы 
өнімнің сұранысының болжамын икемділік коэффициентін 
есептеу  әдісі  бойынша  анықтауға  болады.  Осы  коэффици- 
ент  анықтаушы  фактор  (жан  басына  шаққандағы  орташа 
ақша  табысы) 
1
%-ға  өзгерген  жағдайда  сүраныстың  қанша 
пайызға өзгеретінін көрсетеді.
Икемділік коэффициенті былайша анықталады:
К 
+ ~
У 
х 
(12)  '

немесе  Кэ = ——-г—  (13)
Ах  у
мұнда: 
у —
 қоғамдық тамақтандыру өніміне жан басына 
шаққандағы орташа сұраныстың көлемі, мың теңге;
Ау  -   жан  басына  шаққандағы  орташа  сүраныстың 
өзгеруі;
х  -халықтың жан басына шаққандағы ақша табысының 
көлемі, мың теңге;
Дх  _  халықтың  жан  басына  шаққандағы  орташа 
табысының өзгеруі.
Бұл жағдайда сүраныстың өзгеру трендін былайша есеп- 
теуге болады:
ТПС 
= КЭ  т п х
мүнда:  ТПХ
  -  халықтың жан басына шаққандағы орташа 
табысының өзгеру қарқьшы, %.
Мәселен,  егер  2008  жылы  халықтың  жан  басы- 
на  шаққандағы  орташа  табысы  19,3%-ға  ал  қоғамдық 
тамақтандыруға  жүмсалатын  шығын -  80%-ға дейін түскен, 
сүраныс  2,4%-ға  қысқарып,  қоғамдық  тамақтандыруда 
бағасы  2,6%-ға  өскен  жағдайда  2009  жылы  сүраныстың 
икемділік коэффициенті мынаны құрайды:
э 
2,4  80,0
Бұл  халықтың  жан  басына  шаққандағы  орташа  табы- 
сы  1%-ға  төмендеген  жағдайда  қоғамдық  тамақтандырудың 
өніміне сүраныстың 4,5%-ға төмендеуіне себеп болуы  мүмкін. 
Сөйтіп,  белгілі  бір  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорнының 
ассортименттік саясатына  кез  келген  өзгеріс  енгізу  үшін  ша- 
малап  болжамай,  тиісті  факторлық  талдау  жүргізу  қажет. 
Сол себептен  ассортиментке  қандай да  болмасын  инновация 
енгізердің аддында сұраныстыңөзгеруін болжап бағалап, содан 
кейін ғана қажетгі басқарушылық шешім қабылдаған орынды.
Сұраныстың  ықтимал  өзгеруін  бағалаудың  негізінде  о  
ғана  кәсіпорынның жарнамаға,  интерьерге,  қызмет  көрсету
М
ей
р
ам
ха
н
а 
би
зн
ес
ін
ің
 
м
а
р
к
ет
и
н
гі

М
ей
ра
м
ха
н
а 
би
зн
ес
ін
ің
 
м
ар
ке
ти
н
гі
тәсіддеріне  және  т.б.  қатысты  маркетингтік  қызметінде 
қандай да болмасын өзгерістерді жоспарлауға болады.
Қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорны  үшін  маркетинг
-   бүл  меншікіі  өнімді  нарық  ортасьша  жылжыту  тәсілі. 
Бүрын  айтылып  кеткендей,  осы  процесте  үй-жайдың 
интерьері,  қызметкерлердің  киім  киісі  мен  мінез-қүлқы, 
тауар ассортиментіне баға белгілеу тәсілдері және т.б. ерек- 
ше  рөл  атқарады,  сөйтсе  де  осы  процесгерге  шығын  бір 
рет  жүмсалады,  яғни  осы  кәсіпорындардың  маркетингтік 
процестерінде  барлық  маркетинг  процестеріне  салынған 
қаражаттың шикізат сатып алып, оны өңдеу мен дайын түрде 
сату  есебінен  тез  қайтарылуьш  қамтамасыз  етуге  қабілетті 
жеткілікті айналым қаражатының болуы маңызды.
Әрбір тамақтандыру  кәсіпорны -  халық  шаруашылығы 
кешенінің  бөлігі,  ол  экономиканың  жалпы  заңдарына 
бағынады  және  қаражаттың  ондағы  ауыспалы  айна- 
лымы  біртүтас  бүтінді  қүрайды.  Сондықтан  айналым 
қаражатының  ауыспалы  айналымының  баяулауы  немесе 
олардың  тапшылығы  жеткізушілермен,  кредиторлармен, 
сатып  алушылармен  кәсіпорынның  өзінде  ғана  емес,  со- 
нымен  бірге  тамақтандыру  кәсіпорны  байланысты  барлық 
әріптестермен  есеп  айырысу  жүйесінің  бүзылуьша  әкеп 
соқтырады.
Осы  түрғыдан  алып  қарағанда  маркетинг  -   бүл  қара- 
жаттьщ ауыспалы айналымын жылдамдататын қүралдардың 
жиынтығы,  яғни  маркетйНгтік  іс-қимылдардың  түпкілікті 
мақсаты саіуды арттыру ғана  емес,  сонымен бірге осы про- 
цеске салынған барлық өндірістік  қаражаттың  қайтарымын 
жылдамдату.
Қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорындарының  айналым 
қаражаты  шаруашылық  қажеттілік  үшін  тауар  мен  шикі- 
зат/  материал  сатып 
а л ү
  үшін  пайдаланылады.  Оларға 
сондай-ақ  кассадағы  қолма-қол  ақша,  есеп  айырысу  және 
банк  жүйесіндегі  басқа  да  шоттардағы  қаржы,  тауарлық- 
материалдық  қүндылықтардың  запастары  мен  т.б.  жа- 
тады.  АйналыМ  қаражатының  қүрылымы  тамақтандыру

кәсіпорнының  тұрпатына  байланысты.  Мөселен,  мейрам- 
ханаларда  тұтынушыларға  қызмет  көрсетуге,  үстелдерге 
тамақтарды  орналастыруға,  залды  ресімдеуге  көтеріңкі  та- 
лап қойылуына байланысты арзан және тез тозатын заттарға 
жұмсалған  айналым  қаражатының өзіндік салмағы  жоғары 
болады. Шағын қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында 
айналым қаражаты көбінесе шикізат мен тауарлардың запа- 
сын сатып  алуға жұмсалады. Олардың жалпы сомасындағы 
нормаланатын  айналым  қаражатының  үлесі  80%-ға  дейін 
жетуі м үм кін ..
Қазақстанның  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорында- 
рының  басым  көпшілігі  меншікті  айналым  қаражатының 
есебінен  емес  қарыз  және  кредит  қаражаттың  есебінен 
жұмыс  істейді.  Қарыз  қаражат  негізінен  межеленген 
мерзімге берілген банк кредиті нысанында алынады, мерзім 
аяқталғаннан  кейін  оны  пайызбен  қоса  қайтару  керек. 
Бұл  үшін  айналым  қаражатын  пайдаланудың  тиімділігін 
бағалауды 
ерекше 
мұқият 
ұйымдастыру 
және 
бір 
айналымның  үзақтығының  жоспарланған  мерзімін  сақтау 
керек.  Өкінішке  орай,  еліміздің  қоғамдық  тамақтандыру 
кәсіпорындарының  көбінде  осындай  есептеулер  жүргізіл- 
мейді немесе ішінара ғана және қате жүргізіледі.
Сондықтан  отандық  тамақтандыру  кәсіпорындарында 
айналым  қаражатын  пайдаланудың тиімділігін бағалаудың 
мына жүйесін пайдалану ұсынылады (36-кесте).
36. А й налы м  қ ар аж аты н пай дал ан уды ң  ти ім діл ік
көрсеткіштерін есептеу әдістемесі
Керсеткіштер
Ёсегітеу тэсілі
Айналым каражатынын 
айнапымдылыгы
О д 
= 
О С  
Ч- т дс
Айналымдылық коэффициенті
Кс  = Сг + О с,К п  = Д + О п
Айналым  каражатын пайдаланудын 
тиімділік коэффициенті
К , 
=  
П + ОС
М
ей
ра
м
ха
н
а 
би
зн
ес
ін
ің
 
м
ар
ке
ти
н
гі

36-кестенің соңы
Айналым қөаражатының қор 
кайтарымы коэффициенті
-е
-
■ 
НІ
 
-
н 
■ 
+
 
о
 
п
Жүктеме коэффициенті
'й
II
° о
•+ н
Дебиторлық берешектің 
айналымдылык коэффициенті
к „  = т ^ д с
Дебиторлык берешекті  өтеу 
коэффициенті
Ескерту:  Шетелдік  ғылыми  көздерді  авторлық  жүйеге 
келтіру
36-кестенің деректері үшін мына белгілер пайдаланылған:
АҚ  —  бухгалтерлік  баланстың  пассиві  мен  арнайы 
қорлардыңуақытша бос қаражаты шоттарының сомасы бой- 
ынша анықталатын айналым қаражатының орташа жылдық 
қүны;
Тдс — өзіндік қүн бойынша орташа күндік айналым;
Т -  зерттелетін  кезеңдегі  жалпы  тауар  айналымы  (ҚҚС 
қосылған жалпы табыс);
П -  пайда (таза немесе операциялық);
ДС -  дебиторлық берешек;
Д  -зерттелетін  кезеңдегі  күндердің  (айдың,  тоқсанның, 
жылдың) саны;
Тс -  өзіндік қүң бойынша тауар айналымы.
Осы 
көрсеткіштерді 
есептеу 
кешенін 
жүргізудің 
қажеттілігі олардың әрқайсысының айналым  қаражатының 
жекелеген  жақтарының  бағасын  көрсететінімен  байланы- 
сты. Мәселен, айналымдылық бір айналым қанша күн созы- 
латынын  көрсететін  уақытты,  яғни  айналым  қаражатының 
ақша  нысаны  тауар  нысанынан  өтіп  қайтадан  ақша  ны- 
санына 
қайтатын  уақытты  білдіреді. 
Айналымдылық 
коэффициенті  айналым  қаражаты  зерттелетін  кезеңде  жа- 
сайтын айналымның санын бағалауға  мүмкіндік береді.  Ай- 
налым  қаражатын  пайдаланудың  тиімділік  коэффициенті 
жүмсалған  айналым  қаражатының  бірлігіне  шаққанда 
алынған  пайданың  деңгейін  білдіреді.  Қор  қайтарымының

коэффициенті  1  теңге 
негізгі  қүралға  ш аққандағы   1  теңге 
айналы
м 
қаражатының  тауар  айналы м ыны ң  м ө л ш е р ін  
бағала
уға 
арналған.
 
Жуктеу 
коэффициент і 
ай н ал ы м  
қаражатының  қай
  м
өлш ерінің  1
  теңге  т
а уар  ай н а л ы - 
мына  сәйкес  келетінін  анықтайды  ж әне  там ақт
а н д ь ір у  
кәсіпорнында бар айналым 
қаражатының н е ғү р л ы
м у ты м ды  
пайдалану дәрежесін айғақтайды.
Егер  осы  көрсеткіштердің  бүкіл  к
еш енінің
  д и н а м и - 
касын  талдайтын  болсақ,  осы  қоғамдық  там ақтан д ы р у  
көсіпорнында  айналым  қаражатын  пайдалануды ң  қан д ай  
урдістері  қалыптасқанын,  ол  келешекте  қандай  қ ар ж ы  
нәтижесін  ала  алатынын  және  оның  маркетингтік  қы зм етін 
дамьггатын  қандай  көздерінің  бар  екенін  тез  анықтауға  бо- 
лады.  Мәселен,  егер  қоғамдық тамақтандыру  кәсіпорны нда 
осындай  бағалау  жүзеге  асырылатын  болса,  онда  осы 
кәсірпорынның  болашақта  қалай  дамитыны  белгі  болады  
(37-кесте).
37. «Ақмарал» (Алматы қ.)  к аф есін ің  айн ал ы м  қ а р а ж а т ы н  

жүктеу/скачать 5,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: