Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

Ж ү к а я қ . X I X ғ .

Б і л е з і к . X I X ғ .

ая қ т ы т е м ір т ұ ғы р н е о ш а қ қ а қойылды. Сөйтіп 
XVIII гасырдыциягы мен
XIX 
ғ а с ы р д ы ң б ір ін ш і ж а р т ы с ы н д а қ а з а қ т а р д ы ң
матсриилдык,
мөдениетінде көшпелі ж әне жартылай көш пелі тұрмыс салтына байлппы- 
сты дәстүрлі ерекш еліктер сақталы п қалды.
2. ТҰРМЫС-САЛТ МӘДЕНИЕТІНІҢ ДӘСТҮРЛЕРІ
Қазақтарда тұрмыстық ж әне ғұрыптық мәдениет дәстүрлері күнделікті 
өмірде көрініп отырды. Бұл ислам дініне дейінгі, ертедегі әр түрлі ғүрып- 
тар мен салттарға байланысты болды. Отпен тазарту «аластау» түріндсгі 
ертедегі отқа табы ну қазақтар өм ірінің өр түрлі қы рлары нан байқалды. 
М әселен, көктем кезінде кы стаудан көш кенде ж ән е күзде оған қайтап 
оралғанда қыстау мен малды от арқы лы «тазарту» салты міндетті түрде 
сақталды. Қ ы сқы қыстаудан көш кен кезде барлы қ мал екі отты ң арасы - 
нан айдап өтілетін. О тқа табы ну отбасы өмірінде де байқалды , мәселем 
сәбиді бесікке салар алдында бесікті отпен аластау салты жасалды. Тіпті 
адамдардың кейбір аурулары өткен кездерде отпен «емделді». Әрбір отба- 
сында ош ақты құрметтеу дәстүрі сақталды. К азақтар отка түкіруге, отқа 
қарап дәретке отыруға, оттан аттап өтуге, тіпті бір кездерде от ж ағы лған 
орынды басып өтуге тыйым салған.
Ж азғы көш і-қон кезінде әрбір ауыл көш керуенді салтанатты түрде 
ресімдеуге ерекше көңіл бөлді. Бұл үшін көш басындағы түйеге қырғауыл- 
ды ң ұзын қанаттары нан төрт айыр қарқара орнатты. Х алы қты ң түсін ігі 
бойынша, қырғауылдың әдемі қауырсындары бөгде адамдардың назары н 
аударып, көш керуенді көз тиюден ж әне жол бойындағы әр түрлі қолай- 
сыз жағдайлардан сақтайтын болған.
Ж азғы ж айлауға ж еткеннен кейін қ азақтар бие сауы п, қы м ы з аш ыту 
үшін бие байлайтын. Бұл жағынан алғанда ауыл ш еңберінде «қазы қ май- 
лау» немесе «қымыз мұрындық» дейтін шағын той өткізілетін. Бұл салт- 
ты ң мағынасы құлы ндар мен оларды ң енелері ам ан, қы м ы з мол болсын 
деген тілекке саятын еді.
Ғары ш ты қтүсініктер де маңызды рөл атқарды. Түнгі аспанды ежелден 
қадағалап келген қазақтар басқалары нан ерекш е белгілерімен айры қш а- 
ланатын көптеген аспан денелерін білді, олар бойынш а түн кезінде уақыт 
ж ағы н ан да, түнгі ж ол бағдары ж ағы н ан да н ақты д ер ек ала білді. 
Т ем ірқазы қ, Ж етіқ ар ақ ш ы , Ү ркер, Ш олп ан , Е секқы р ған , Қ ұ сж ол ы , 
Сүмбіле, Ү ш арқар — таразы ж әне т.б. осындай жұлдыздар болып саналды.
Қ азақтар үшін көк ас п а н н ы ң тә ң ір іл ік маңы зы ерекш е болаты н (көк 
тәңірі). «Аспан өз әрекеттерінде еркін болды, — деп ж азады Ш .У әли ха- 
нов, — ол әрі ж арылқады, әрі жазалады. Адамдар мен халы қтарды ң есен- 
саулығы соның ықтиярына байланысты болды. «Тәңірі жарылқасын», «көк 
соққан» ж әне «көк соққыр» деген ұғымдар, олардың шамандардан ш ы ққа- 
нын көрсетеді»1.
Қ азақтар ежелден күн н ің күркіреуі мен найзағайдан қоркы п , оларды 
көктің қаһары , яғни күн н ің күркіреуі - құдайдың қаһарлы үні, ал найза- 
ғай оның зұлым рухтарды ататын аспандағы жебесі деп санаған. Көктемде 
күн алғаш кы күркіреген кезде қазақтар ж аз ж айлы , сүт мол ж өне мал 
басы өседі деп куанған.
27-36
401

Өткем заманда қазақтар халы к арасында «жадылау» деп аталып кеткен 
сиқы рш ы лық пен бас айналдыруға, сонымен бірге халық кейбір адамдар өр 
түрлі каскүнемдікпен сиқыр колданып, әлдебір адамды құрбандыққа ұшыра- 
тады, арам күштердің ырқына бағындырады деген лақапқа да сеніп келген.
К азақтар тіл тию мен көз тиюге, яғни адамдардың мақтаған сөздері мен 
сүйсіне караған көзқарасы «қорғансыз қүрбандарға» теріс эсер етіп, олар- 
дың өлуіне әкеп соғуы мүмкін деген жорамалға да ежелден сеніп келген. Сон- 
дықтан халык жаман сөзден (сұк) және көз тиюден қорғану құралдарын қол- 
данды. М әселен, сәбидің сыртқы киіміне өртүрлі жылтырақтүймелер, тең- 
гелер, тастар, алқалар және бойтұмарлар, ал бас киімінің төбесіне бөгде адам- 
дардың «көзінен» қағатын үкі кадап қойды. Сал-серілер мен асқан арулардың 
бас киіміндегі үкі де соның ишарасы болуы ықтимал. Ж аңа туған бота да 
сырт көзден мұқият жасырылған. Ж ас ботаға да үкі таққан.
Қ азақ тард ы ң түсін ігі бойы нш а, көш пелі мал шаруаш ылығына байла- 
нысты кейбір заттардың бұрынғы қож айыны ны ң «құтын» (бақытын, бай- 
лығы н, игілігін) алып кететін ерекш е күші болған. Сондықтан ат сатқан- 
да — ж үген ін , түйе саткан д а — м ұры нды ғы н, сиы р сатканда бас ж ібін 
бермеген. С ондай-ақ құлын байлайтын ноқта, қозы байлайтын кеген және 
т.б. басқа біреуге берілмеуге тиіс болған.
Ж ақсы айғырды немесе «мал басы» деп саналатын биені үйірінен айы- 
ру кезінде жасалаты н салт та «құтты» сақтауға байланысты, олардың жа- 
лынан бір уыс қыл кесіп алынып, оған сол аттың сілекейін ж аққан, сөйтіп 
оны бай лы қ белгісі - «құт» ретінде сақтаған.
Қ азақтарда меймандостыкка байланысты салттар бар. М әселен, конақ 
кірген кезде киіз үйдің есігін — қож айы н, ал конак ш ы ққан кезде қонақ- 
ты ң өзі ашады. С ы рттан үйге кіргенде ауызды малж андатып бірдемені 
шайнай кіру әбестік саналған, ал керісінш е үйден дөм татып шығу дастар- 
қанды сы йлағанды қты ң белгісі болған. Қ а за қ ө зі аш ы қсад а, ең дәм дісін
«құдайы қонаққа» сақтаған.
И слам ға дейінгі сенімге сәй к ес, көш пелі тұрмы сты ң кейбір еңбек 
құралдары мен заттары қасиетті деп саналған. М ысалы, жылкы ұстайтын 
құры қ, кұлын байлайтын желі, козы байлайтын көген, жүген, ноқта, киіз 
үйдің шаңырағын көтеруге арналған бакан ж ән ет.б . сондай болтан, олар- 
ды басуға немесе олардан аттап өтуге болмайтын еді.
Қ азақтарды ң н екелесу салт-дәстүрін ің әр түрлі рәсім дерінде халы қ- 
ты ң байырғы әдет-ғұры птары м ейлінш е мол сақталған. Оларда ертедегі 
дәстүрлердің — топты қ некенің (левират ж әне сорорат), рулық экзогами- 
яны ң, полигам ияны ң, үлкен патриархатты қ отбасы ның калы ңмал ж әне 
енші берудің ж әне т.б. ғұрыптардың белгілері жақсы көрініс тапқан. Құда 
түсу туралы екі ж акты ң келісімі антпен бекітілді. Ант беру рәсімі жасал- 
ғаннан кейін аксақалдар кұдалы қ бәтуәласуға қан кұйылған кесеге бата 
оқи оты рып, бата берді, бұл «батааяқ» деп аталды.
Қ азақтар арасы нда үлкендер ерекш е құрметтелді. Оны бұзуш ыларға 
айы п са лы н д ы . Қ а з а қ әй е л д е р і к ү й е у ін ің ж асы ү л кен туы стар ы н
құрметтеді. К елін атасы ны ң ж ә н е қайы н ағалары ны ң алдынан өтпеу 
ғұрпын қатаң сақтады, оларды өз атымен атамады.
К онақж айлы лы қ қазақты ң ежелден қалы птасқан табиғи мінезі болып 
табылды. Ж ол жүріп келе ж атқан адамның кез келген, тіпті өзі танымай- 
тын адамны ң үйінде коны п шығуға құқығы болды. М ейманға ас беріп, әр
402

түрлі қызмет көрсету мүлдетегін жасалды. М ейм анны ңтіпті 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: