Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
- Бұл бет үшін навигация:
- Ыбырай Алтынсарин
| деп таныды
жоне одан түрік халы қтары ны ң тағдыры ж өн інд е ұлы да маңызды жаңалық- тар аш ады деп күткен еді». Ш .У өл и хан овты ң ғы лы м и мұрасы Қ а з а қ с т а н н ы ң ж ө н е көп үлтты Ресейдің басқа да халы қтары п роблем алары н ы ң ө зек ті тұстары н кам - тиды. Ш о қ ан н ы ң қ а з а қ хал қы н ы ң құр ы л у ы , X V II—X IX ғасы р д ы ң бірінш і ж арты сы ндағы К азақ стан н ы ң әл еу м еттік ж ә н е саяси тари хы , қ а зақ та р д ы ң Р есей б оданды ғы н қаб ы л д ау ы , О рта А зи я мен Ш ы ғы с Т үркістан халы қтары нын, рухани ж ә н е м атери ал ды қ м ә д е н и етін ің т а рихы п р о б лем алары н а ар н алған ғы лы м и зер тте у л ер і О рта А зи я мен Қ азақ стан халы қтары н ы ң тұрм ы сы н зерттеуге аса бағалы үлес болы п қосы лы п, зам ан д астар ы н ы ң о расан зор ы нтасы н туғы зды . Ол бүкіл О рта А зи я мен оған іргелес ж а тқ ан ай м ақ тар х ал ы қ тар ы н ы ң гео гр а - ф и ясы н , этн ограф и ясы мен ф о льклоры н зерттеуге үлкен үлес қосты . Ш .У әли хан овты ң ш ы ғарм аш ы лы қ мүрасы қ а зір гі зер ттеу ш іл ер д ің үнемі н азары н да, сон ды қтан он ы ң өмірі мен ш ы ғарм аш ы лы ғы туралы ғылыми еңбектер тарихнам асы ны ң өте ауқымды екендігі табиғи нәрсе. Ыбырай Алтынсарин (184 1 -1 8 8 9 ). А са к ө р н ек ті ағартуш ы Ы бы рай А л ты н с ар и н к а з а қ х а л к ы н ы ң қ о ғ а м д ы қ о й -п ік ір і, м ә д е н и е т і мен әдебиеті тарихы нда ж аңаш ы л-педагог, ж аң а м ектеп тердің ұйы м дасты - руш ы сы , э тн о гр а ф , ф о л ь к л о р ш ы , ақ ы н , п р о заш ы ж ө н е оры с к л а с - сиктері туы нды лары ны ң, атап айтқанда, К ры лов мы салдары ны ң аудар- машысы ретінде кеңінен мәлім. Ол 1841 ж ылы 20 қазанда (ескіш е) К ос- танай облы сы н да туған. Ә кесі ер тер ек қай ты с болы п , атасы — О ры н - бор ш е к ар а лы к к о м и с си я сы н ы ң ә с к е р и стар ш и н асы Б ал ғо ж а (Ж а ң - бы рш ин) бидің қолы нд а тәр б и ел ен д і. 1850 ж ы лы Ы бы рай ш е к ар а л ы к ком и сси я ж аны н ан к а за к балалары н а арн ап аш ы лған м ек теп к е түсіп , оны алты н м едальм ен бітірді. М ектеп о қу б ағд ар л ам а сы н а оры с тіл і, көрк ем ж азу , ар и ф м е ти к а, татар тіл і, м ұсы лм ан діні ілім і ж ә н е оры с тілінде іс қағаздары н ж азу ен гізілген еді. П атш а үкім еті м ектеп тер ал- дына жергілікті әкім ш ілік кадрлары н да- ярлау міндетін қойды. О куш ы лар патша ө к ім е т ін ің Қ а з а қ с т а н д а ғ ы с а я с а т ы н ж үргізуш ілер рухында тәрбиеленуге тиіс болды. А лты нсари н д үн и еж үзі әдебиеті к л ас си к тер і — Ш ек сп и р , Гете, Б ай р о н , П уш ки н, Гоголь, Л ерм онтов, Ф и рдоуси, Н и зам и, Н авои ж ә н е б асқ ал ар ы н ы ң ту- ы нды лары н өз б етім ен оқы ды . Б іл ім қ ұ - мар жас ж ігіт белгілі шығыс зерттеуш ісі, Ш ек а р ал ы қ к о м и с си яд а қ ы зм ет еткен В .Г ри горьевп ен ар аласы п , он ы ң бай к і- тапханасын пайдаланды. М ектепті бітіргеннен кейін А лты нса рин үш ж ы лдай (1857—1860) атасы н ы ң қоласты нда кеңсе қы зм еткері, содан соң 1859 ж ы лды ң 1 там ы зы нан бастап О ры н- бор б аск ар м асы н д а тілм аш болы п қы з- мет етті. 1860 ж ы л ы о б л ы с т ы қ б а с қ а р м а Ыбырай А лтынсарин. 5 3 3 оған О рынбор бекінісінде (Торғай) казақ б алал ар ы н а арн алған бастауы ш мектеп аш уды тапсы рды да, өзін сол м ектеп те оры с тіл ін ің мұғалімі етіп тағайы ндады . А ғартуш ы лы қ идеяларм ен ж ігерлен ген ол ау ы л д ар д ы а р а л а п , х а л ы қ к а б ілім а л у д ы ң м а ң ы зы н т ү с ін д ір д і, қ а р а ж а т ж и н асты рды . Ол қ оғам ды қ карж ы ға са- лы н ған м ектеп ке оқу құралд ары н ж а з- ды ры п алды рды . 1864 жы лы 8 қаң тарда мектеп салтанатты түрде ашылды. Оқуға 16 б ала ж азы л ы п , м ектеп ж ан ы н ан сол балалар ж аты п оқи ты н и н терн ат аш ы л ды. 1868 жылы Алтынсарин Торғай уездік басқарм асы на іс ж үргізуш і ретінде қы з- м етке орн аласы п , содан соң уезд басты- ғ ы н ы ң аға к ө м е к ш іс і ж ә н е у ақ ы тш а уезд ік судья м ін деттерін қатар атқарды . К ы зм ет бабым ен ол ауы лдар- да ж иі болы п, болы с б асқаруш ы лары мен ауыл старш ы ндары ны ң сай- л ауы н а қаты сы п ж үрді. С ай лау кезін д е ол әділ ш еш ім ш ы ғары лу үш ін, дауы сты сатып алу- д ы ң , п а р а к о р л ы қ пен к и я н а т ж асау ш ы л ы қты ң оры н ал уы на жол бер- м еуге ты ры сты . Н аразы болған бай лар он ы ң үстін ен о б лы сты қ б аск- арм ата, әс к е р и губ ерн аторға ж ән е одан әрі іш кі істер м и н истрін е ша- ғым ж а сап , оны 1868 ж ы лғы У ақы тш а ереж еде бел гілен ген сайлау ж ү р гізу тә р т іб ін бұзды деп айы птады . Ж а л а к о р л ар Ы. А лты нсаринді у езд ік б асқ ар м а д а ғы қ ы зм етін ен кетір у ге ты ры сты . Н и колаев уезі А рақарағай б олы сы н ы ң баскаруш ы сы н сайлау кезінде Ы .А лты нсарин ұсы н ы лған екі б ай ды ң о рн ы н а халы қты ң мүддесін қорғайты н үш інш і бір ад ам н ы ң сай л ан у ы н а кол ж еткізді. Ы .А л ты н сари н н ің үстінен ж а- зы лған ш ағы м дарды ң бірін де ол «социалист» деп аталады ж өн е осы іс б ойы н ш а тергеу ж үргізілді. А лты нсари н қарап ай ы м халы қты ң қамын ойлады. М әселен, ол 1864 жылғы 14 сәуірдегі хаты нда былай деп ж азған: «Қ ызмет бабы бойынш а мен қ а зақ та р м ен ж иі қақты ғы сы п қалам ы н, оларды ң іш інде осындағы өз ту ы стар ы м да бар. М аған іш тей ж ам ан д ы қ ой лай ты н д ар О рдадағы лауазы м д ы адам дар ар асы н д а да бар. О лар қ о р ға н с ы з кедейлерді ар- сы зды қпен талап-тон ауда...». А л ты н с ар и н п атш а ө к ім е т ін ің ж ү ге н с із саясаты н а карсы болды . Мұны он ы ң 1880 ж ы л ы «О ренбургский листок» газетінде ж арияланған м ақалалары дәлелдей ді. 1879 ж ы лы А лты н сари н Т орғай облы сы м ектеп терін ің инспекторы болы п тағай ы н далд ы . Т орғай об лы сы н ы ң өкім ш іл ік орталы ғы О ры н бор қаласы болаты н. Ол кезд е Т орғай облы сы казіргі Қ остан ай облы - сы н ы ң б үкіл аум ағы н , А қ тө б е об лы сы н ы ң үлкен бөлігін ж ә н е О ры н бор об лы сы н ы ң бір бөлігін қамты ды . А л ты н с а р и н ө з б аста м ас ы б о й ы н ш а ж ә н е тік ел е й қаты суы м ен Қ азақстан д а х алы қты қ азам атты қ м ектептер ж елісін ің кұры луы на қол жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|