Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
- Бұл бет үшін навигация:
- М ахамбет Өтемісовтің
| бірлігі мен титу-
лығы нда, ар-нам ы сы нда деп санайды . Бірқатар өлеңдерінде жеткімшск ұ р п а қ қ а арн ап ғи братты сө зд ер ай ты л ад ы . М ұ н ы ң бөрі — а к ы н н ы ң ж ек е п о э т и к а л ы қ ш ы ғар м а ш ы л ы ғы н д ағы ж а зб а ш а ә д е б и е т к с тән белгілер. Зам ан ы м ы зд ы ң заң ғар ж азуш ы сы М .Ә у езо в XIX ғасы рд ан бастап қ а за қ ж азб аш а әд еб и еті халы қ б ұ қ ар а сы н ы ң ә л еу м еттік ж ағдай ы н а үң іле, ол ард ы ң а р м ан -тіл е гі үш ін кү р есіп қоғам м үд д елерін е қ ы зм ет ете бастағаны н атап көрсетті. П о эзи я адам дарды ң саяси к ө зқ ар астар ы мен арм ан ы н , м ақсаты мен тіл егін , се зім ін , қуан ы ш ы мен к ай ғы сы н бейнелей бастады . Сол арқы лы адам дар с а н а -с е зім ін ің қ алы п тасуы н а ж ә р д е м д есті. Енді п о э з и я д а а за м а т т ы қ м ұ р а т қ а ж е ту ж о л ы н д ағы әлеум еттік сары н пайда болады . Т арихи о к и ғал ар б ары сы н д а, әс ір е с е п атш а ө к ім е т ін ің о тар ш ы л - д ы қ саясаты н ы ң күш ею ін ен туы ндаған әд еб и еттегі әл еу м еттік сары н б ір те-б ір те н еғұрлы м куатты си п атқ а ие бола б астады . Қ а за қ т а р д ы ң патш а са м о д ер ж а в и ес ін ің боданды ғы н қаб ы л д ау ы н а б ай лан ы сты ту- ы ндаған х а л ы қ то л к у л ар ы мен елдегі н аразы лы қ, отарш ы л д ы қ е згін ің к ү ш ею і, ең б е к ш і х а л ы к т ы ң тү р м ы с ж а ғ д а й л а р ы н ы ң н а ш а р л а у ы , ұлтты қ қ ад ір -қ аси еттің ая қ қ а басы луы , қоғам дағы тап ты қ ж ік те л іс тің тереңдеуі қ а за қ ақы ндары туы нды лары н ы ң н егізгі тақы ры п тары н а ай- налды. О ларды ң ш ы ғарм аш ы лы ғы өздері к ө зім ен көрген ж ә н е бастан кеш ірген нақты тарихи оқи ғалар н егізін д е дамыды. Ж а у ы н гер -а қ ы н М ахамбет Өтемісовтің (1804—1846) ш ы ғарм алары 1836—37 ж ы л д а р д а ғы И с а т а й Т а й м а н о в б а с т а ғ а н х а л ы қ -а з а т т ы қ к өтерілісім ен толы ғы м ен ж ә н е ты ғы з бай лан ы сты . С ы рттай К араган д а, бұл бас к ө т е р у Ж ә ң г ір х а н н ы ң ж е к е ү с т е м д іг ін е ға н а қ а р сы кө тер іл іс болы п к ө р ін у і м үм к ін . А лайда ш ы н м ә н ін д е , бұл к ө т е р іл іс п атш а ө к ім е т ін ің о т а р ш ы л д ы қ с а я с а т ы н а қ а р с ы л ы қ ед і. П а тш а самодержавиесі тарапы нан күшті қолдауға ие болған Ж ө ң гір хан Бөкей О рдасы нда ш ек сіз б и л ік ж ү р гізд і. Ол ең құ н ар л ы ж е р д ің б ә р ін , ш өбі ш үйгін ж ә н е суы мол ж айы лы м дарды өз бетім ен ту ы стар ы н а ж ә н е ж ақы ндары на үлестіріп берді. Хан әулетін ің 25-30 отбасы на бүл ж ердің 85 пайы зы тиді, ал халы қты ң үш тен бірі ж ерден мүлде айы ры лы п қ а л - ды. О ның үстіне Ж ә ң гір хан бүкіл халы ктан м ем лекеттік салы қ түрінде зекет ж ин ады , өрбір отб асы н ан ш а ң ы р ақ алы м ы н, сою ға мал (соты м ) талап етті. М алы да, ак ш асы да ж о қ ад ам дар сал ы қты тері мен ж үн түрінде заттай төлеуге н ем есе хан малы н азы қтан д ы р у үш ін ш өп д ай - ындау м ін деткерлігін аткаруға м әж б үр болды. Х алы қ әбден к ү й зел іп , қай ы р ш ы л ы қ халге ж етті. Елде за ң с ы зд ы қ пен б е й б а с та қ ты қ ж ай л ап алды. 1830 жылы басталған бұл келеңсіз оқи ғалар ш ы рқау ш егіне жетті ж ә н е х ал ы қ -а затты қ к ө те р іл ісін е ұласты . Қ а л ы п т а с қ а н өте қауіп ті ж ағдайды к ө р ге н Ж ә ң г ір хан әуелі И сатай мен М ахам бетті алдап өз ж ағы н а тар ту ға ты ры сты , б ір а қ хан о р д асы н ы ң бұл ай л а-ш ар ғы д а н еш н әр се ш ы қп ай ты н ы н а к ө зі ж етіп , оларды басы п тастау үш ін қ а таң ш аралар қолданады . К өтеріліс ж асағанд арға қарсы ж ақсы қарулан ған патш а ә с к е р л е р і ш ы ғы п, олар кө те р іл істі ер е к ш е қ а ты ге зд ік п е н ба- сы п -ж а н ы ш та д ы . Ш а й қ а с т а р д ы ң б ір ін д е И с а т а й қ а з а тап ты . К ө- тер іл іск е қ аты суш ы лар қ а таң ж а заға тарты лы п сотталд ы , ж ер ауд а- 5 4 3 ры лды . М ахам бет сөті түсіп қаш ы п кетті. К ей ін ір ек те (1846 ж ы лы ) ол ж ау қ олы н ан қап и яд а қаза тапты . К о т е р іл іс к е тік ел е й қаты суы ақы нды қ а з а қ к е д ей л ер ін , оларды ң м ұң -м ұқ таж ы мен арм ан -тілегін ұғы нуға үйретті. Ол өз елінің азат әрі бақы тты б олғаны н к өрсем деп ғүмы р бойы арм ан етті. Бұл арм ан мен қ а р а т ү н е к болм ы с ш ы нды қты қатар қой ы п , салы с- ты р а оты ры п , ақы н х ан н ы ң , сұл тан д ар мен б и л ерд ің өктем д ігін дегі қ а з а қ т а р д ы ң е р ік с із де қ ұ қ ы қ с ы з халін ер ек ш е қ ы н ж ы л а сезін д і. К ү й ін іш к е толы ө л ең д е р ін д е ол ең б ек ад ам дары н ы ң к ұ л д ы қ өм іріне қарғы с айтты : А т а , е н е н і с ө к т і р і п , А т б а с ы н а с о қ т ы р ы п , Н ә л е т л е с е б о л м а с п а , О с ы л а й ж ү р г е н ж ү р і с к е . М ах ам б еттің ө лең дері х а л ы қ -а за т т ы қ к ө т е р іл іс ін ің қуатты д ауы - сы ж ә н е ұран ы болы п табы лады . О лар - сөз ж о қ , Р есей отарш ы лды - ғы на қ ар сы кү р е с тар и х ы н ы ң ж а р қ ы н беттері. М ахамбет И сатай Т ай м анов б астаған х ал ы қ -а затты қ кү р е сін ің м ақсаты туралы : Е д і л д і ң б о й ы е н т о ғ а й , Е л қ о н д ы р с а м д е п е д і м . Ж а ғ а л а й ж а т к а н с о л е л г е М а л т о л т ы р с а м д е п е д і м , — деп ш абы ттана ж ы рлайды . А қы нны ң өлеңдерінде көтеріліске қатысушы күрескерлердіңтам аш а бейнелері («Ереуіл атқа ер салм ай...»), кескілескен ш айқастарды ң шы- найы көрін ісі («Соғыс»), И сатайды ң өз басы ны ң қайтпас қайсар ерлігі («Алайма, сұлтан, алайма!», «Баймағамбет сұлтанға айтқаньг», «Тарланым», «Тайманны ң ұлы Исатай» ж ән е басқалары ) шебер суреттелген. М ахам б еттің «М ұнар да м ұн ар, м ұн ар күн», « Ж ә ң гір ге ай тқаны », «Қ ы зғы ш құс» өлең д ер ін д е күш і басы м әс к ер л ер ге қарсы ш ай қастар- д ы ң б ір ін д е ер л ік п ен қ а за т а п қ а н И сатай д ы ж о қ тау сары ны басы м. О ларда И сатай д ы ң қ а за таб уы на байланы сты ауы р қайғы азабы н ш ек- кен ақ ы н н ы ң ж е к е б асы н ы ң сезім дері беріледі. Ж и н а қ т а п ал ған д а, М ахам бет Ө тем ісо в тің ө лең дері бүкіл халы қ- а за т т ы қ к ү р есі тари хы н к ө р к е м -п о э т и к а л ы қ бей н ел еуд ен ж ә н е ой ел егін ен ө т к ізу д е н тұрады . М ахам б ет — к ө те р іл істің ж алы н ды ж ы р- ш ы сы ған а ем ес, сон ы м ен қатар И сатай д ы ң адал серігі, даңқты батыр. Ол к ө т е р іл іс т і ұ й ы м д асты р у ға б ел сен е қаты сы п , к ө те р іл іс ш іл е р ге ө зін ің ж а у ы н ге р л ік ұран ісп еттес ж алы н ды да қанатты өл ең дерім ен , с о н д а й -а қ нақты істерім ен ж ігер беріп оты рды . М ах ам б еттің п о э т и к а л ы қ ш ы ғарм аш ы лы ғы патш а ө к ім е тін ің ха- л ы қ қ а қ ар сы са я са ты н , патш а с а м о д ер ж а в и ес ін ің отарш ы лдары мен ж ергілікті жерлердегі хандардың қарапайы м халы ққа шамадан тыс ауыр қ а сір ет ш е к к ізге н ж и ір к ен іш ті әр е к етте р ін аяусы з сы нға алы п айы п- тайды. А қ ы н н ы ң Б ай м ағам б ет сұлтан мен Ж ә ң гір ханға айтқандары - о н ы ң б и л ік б асы н д ағы л ар алд ы н д а еш тай сал м астан ерк ін де батыл ай ы птаған ер ж ү р ек тігін ің ай қы н д әлел і. 5 4 4 |