ОТАН СОҒЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

XVIII 
ғасырдыңбірінші ширегіндегі жоңғарбасқыншылығыма 
кдрсы күрсс
қазақмемлекеттілігін сактап калу жөніндегі маңызды саяси шешімдерге ыкпал 
жасаған негізгі факторға ғана емес, к а за к халқының өмір сүруінің озі туралы 
мәселетуған кезде өмірлік кажетті факторға айналды. Өткен замандағы аса 
көрнекті тарихнамашы Ш әкерім Кұдайбердиев жоңғарлар баскыншылығы — 
«Актабан шұбырынды, Алкакөл сұлама» кезеңінде бүкіл халыктың үштеи 
екісі кырылды деп көрсетеді. Ж оңғарлардың 1723 жылғы шапкыншылығы 
елеулі окиға болып кана койған жок, ол казак халкы өмірінің барлыксалала- 
рына ж әне бірінші кезекте саяси ахуалына катысты болды. Ж оңғарлардың 
бұл тендесі ж оқ әрекетке өздерінің өрбір қадамын әр түрлі жеті бағыт бой- 
ынша күтпеген жерден берілетін ж әне куатты соккы ны ң барлык салдарын 
өлшестіре отырып, мұкият дайындағанын мойындау керек. 1723 жылғы шап- 
кыншылыкка дайындалу барысында жоңғар ханы Ц еван-Рабтанның елеулі 
рөл аткарғаны да көрінді.
Қазактардың көптеген рулары мен кауымдары көшпелі шаруашылык үшін 
өмірлік маңызы бар жұмыстар басталған сол бір ерте көктем кезінде жоңғар- 
лардың күтпеген жерден жасаған шабуылына карсы әзір емес еді. Оның үстіне, 
жоңғарлардың жекелеген жасактарының ширек ғасыр ішіндегі жыл сайын 
деуге болатын шабуылына ұшырап, халыктыңөзі моральдыкжағынан күйзеліс 
жағдайында болатын, ал көптеген сұлтандар мен рубасылары бір-бірінен бар- 
ған сайын окшауланып алған-ды. 1723 жылы Жетісу мен Ертіс өңірінің казак- 
тары бірінші болып жау табанына түсті, шабуылдың тұтқиыл да тегеурінді 
болтаны сонша, жұрт ең каукарсыз карттар мен бала-шағаны тағдырдың 
тәлкегіне тастай кашты. Сондыктан ол жылдар жөнінде халык жадында «зар 
заман жылдар» касіреті ретінде сақталған. Бұған «Елімай» деген атақты ән 
дәлел болады. Оның үстіне ең шөлді ж әне жан аяғы баспаған, қу мекиеннен 
баска шын мәнінде Қазакстанның бүкіл аумағы басып алынды. Бұл касірет 
казактарды тана емес, Орта Азияның барлыкхалыктарын да камтыды. Сама- 
рканның каңырап калғаны және Бұхарада көптеген адамдардыңаштыкка ұшы- 
рағаны туралы кұжаттар мен дәлелдер кеңінен мәлім.
Казактардың ауыздан-ауызға тарап келген аңыздарында бұл кезең «Акта­
бан шүбырынды, Алкакөл сұлама» деп аталады. Әдебиетте «Алкакөл сұлама» 
термині жөнінде алуан пікірлер айтылады. Біреулер қателесіп, «сұлама» 
түйенің катпа болып кырылуы деп санайды. Басқа біреулер «Алкакөл» емес, 
«Алакөл» деп есептейді. Бұл жөнінде сол касіреттіңкуәгері болтан Қожабер- 
ген жыраудың «Елімай» дастанында: «Қырылу Алакөлден басталып тұр», — 
дептікелей көрсетілген. Жекелеген зертгеушілердің пікірінше, «Алкакөл» — 
Сырдарияның арты жатындаты, өзеннің сол ж ақ жаталауындаты Бетпақдала- 
дағы көл. Екінші бір нүска бойынша, «Алакөл» емес, «Алкакөл» (Алкакотан), 
бұл «топтасып, кол ұстасып», алдында жаткан адамныңтізесіне басын койып 
отыру немесе тізіліп жату, жорыктаты демалыс әдісі. «Сұлама» — әбден шар- 
шап-калжырап, басын көтере алмай жату.
Қожаберген жыраудан кейін Е. Бекмаханов «Алкакөл» емес, «Алакөл» деп 
санады. Бұл түсінікті де, өйткені Алакөл «Жоңтар какпасының» кіре берісінде 
жатыр.
Сөйтіп жоңтар феодалдары казактарта катты соккы беруге ж әне казак 
жеріне, одан әрі Орта Азията басып кіруге ұйтарды. Ш абуыл жасаута 1723 
жылдың көктемі тандап алынды, кыс қыстаудан жүдеп шыккан казак ауылда- 
ры жайлаута көшуге дайындалып жатка н кез еді. Сол жылы қатты жұт болды.
9 -3 6
129

Қазақтардың жадында: «Қайың сауған акты ш кан жылы» айрықша калған. 
Қазактардың халықтык күнтізбесі бойынша, тышқан жылы мен қоян жы- 
лында көбінесе жұт болып, мал қырылып отырған. Мұны кейінгі жылдардағы 
мұрағат материалдары да растайды. Қазақтар нақ осындай кезенде жоңғар- 
лардың ауыр соққысына ұшырады. К азақжеріне шабуыл жасағанда жоңғар- 
лар кенеттен, тез арада тегеуірінді қимылмен басып кіру факторын да пайда- 
ланды.
Ж оңғарлар ірі-ірі жеті сына сияқты козғалып, 70 мың адамнан тұратын 
әскермен шабуыл жасады. Мәселен, Цеван-Рабтанның баласы Галдан-Церен 
10 мың әскермен Балқашқа ж әне одан әрі Каратауға карай аттанды. Қонтай- 
шының інісі Кұлан-Батур Алтайға ж әне Көктал өзенінің бойына беттеді. 
Қонтайшының немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына бағыталды. 
Галдан-Цереннің баласы Цеван-Доржы Ш елек өзенінің аңғарына аттанды. 
Г алдан-Цереннің екінші баласы Лама-Доржы Ыстыккөл ге бағыт ұстады. Ной­
он Д ода-Доржым Ш у өзеніне қарай ұмтылды. Цеван-Рабтанның өзі Іледен 
өтіп, Ж етісудың оңтүстігіне қарай жылжыды. Басып кіруге жалпы басшы- 
лықты Цеван-Рабтанның ағасы Ш она-Доба жүзеге асырды.35 Олар өз жолын- 
дағыны жыланша жалап, кынадай кырды. Қыс жұтынан әбден кажыған казак 
қауымдары күшті карсылык корсете алмады. Шу аңғарынан жалайырлар қуып 
шығарылды. Олар көп шығынға үшырап, Үлытау мен Көкшетау жақка кетуге 
мәжбүр болды. Талас өзенінен Арыс өзенінің орта ағысына дейін коныстанып 
жатқан наймандардың садыр руы түгелге дерлік қырғынға ұшыратылды, тірі 
қалғандары босып кетгі. Кожаберген жыраудың дастанындағы мөліметтерге 
Караганда, наймандар Алтайдан кеткен.
Каратауда, Арыс өзені алабында да ойран салынды. Қапы калган казак- 
тар малый, үйін, мүлкін тастап кетуге мәж бүр болды. Ж оңғар феодалда- 
ры көп халықты кырып салды, көптеген адамддр Талас, Боралдай, Арыс, 
Ш ы рш ы қ өзендерінен, Сырдариядан өту кезінде каза тапты. К азак рула- 
ры Сырдарияға карай кашып, оның арғы бетінде ғана өздерін кауіпсіз сезіне 
аламыз деп санады.
Ж оң ғарлар өздерінің жолында ауылдарды талап-тонап, казак кауым- 
дары н бытыратып жіберді, малын тартып алып, қалалары н басып алды. 
Бұл жөнінде Ресей капитаны И. Унковский «Қонтайшының баласы Ш она- 
Д обаны ң Қ азақ ордасына аттандырылғаны, ұрыс барысында ол казақтар- 
дың үш калаш ы ғын алғаны ж әне қазактарды ң 1000 отбасын өкеле жатка- 
ны, оларды ң көп кеш ікпей күтіліп отырғаны ж өнінде хабар бар екенін» 
хатка түсіреді.36 Ал берілген калалар: Таш кент, Сайрам, Харамурт (Қ ара- 
мұрт. — 
Ред.).
Қ азақ ауылдары әсіресе контайшы Ш она-Добаның шабуылдарынан кат- 
ты зардап шекті. Ол өз жасактарымен Талас аңғарына, Сырдария өзенінің 
бойына өтті. Түркістан, Қарамұрт (Шымкенттүбінде), Тараз, Шымкент, Таш­
кент қалаларын жаулап алуды ол өз табысы деп санай алатын. Ш она-Доба- 
ның жасактары казак коныстарына жортуыл жасап, ауылдарды шапты, 
тұткындар алды. Тек соның жасактары ғана қазактардың 5000-дай отбасын 
тұткынға алды, олардың мың отбасы қонтайшының ұлыстарына жіберілді.37
XVIII гасырдың 20-жылдарына карай жоңгарлар казак жерінің орасан көп 
бөлігін басып алды. Ж оңғарлар мен казақтар иеліктерінің арасындағы шама- 
мен алғандағы шекара Үлытау, Балқаш көлі мен Шу, Талас өзендері арасын- 
дағы өңір болды.
130

Ү мбетей жырау өз толғауларында жоң- 
ғарлардың Баянауыл, Қызылтау, Абралы,
Шыңғыс таулары мен Кдра Ертіс бойындағы 
Мамырықты ж әне Алатауды қалай жаулап 
алғанын суреттеген.
Ж оңғар жайсаны Черен-Дондук Лепсі 
жөне Каратал аңғарында көшіп жүрді. Онда 
қонтайшынікінен кем түспейтін жеке үлкен 
жасақтары болды.38 Үлы жүздің Жетісуда 
көшіп жүретін рубасылары соның жасақпгы- 
ларына бағынды. Сондай-ақ көптеген казак- 
тар Шу, Талас аңғарларына, Бетпакдалаға 
кетіп калды.
А. И. Левшиннің атап өткеніндей, «отар- 
лар мен табындар күн санап кеми берді, ай- 
ырбас сауда токтап қалды, жұрт жаппай қай- 
ыршылык пен қайғы-қасіретке ұшырады, 
кейбіреулер аштан өліп, баска біреулері 
әйелдері мен балаларын тастап кетті... Егер оңтүстікке кетпесе, үш жақтан 
кысым көріп, кудаланған оларды мүлде кырып жіберу мүмкін еді».
Үлы жүз бен Орта жүз казактары Сырдариядан өтіп, Ходжентке көш іп, 
Орта жүз руларының көпшілігі Самарқанға кетті, ал Кіші жүз Хиуа мен Буха­
ра шегіне көшіп барды.
Актабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз ж ауапкерш ілік ша- 
масын түсінген халы к еркін жасытпады. Табан тірескен ж ән е ұзакка со- 
зылған шайкастар жүріп жатты. Таш кент каласы ны ң казақ жасағы баста- 
ған 300 мыңдай тұрғындары үш айға ж уы қ каһарм анды кп ен қорғанды . 
Таш кенттің ізінше Сайрам мен Түркістан да кұлады. Бүкілхалы қты қ кар- 
сыласуды ұйымдастырушылар Бөгенбай, Қ абанбай, Сан,ырық, Ж ән іб ек, 
Малайсары, Елшібек ж әне баскалар халыкты туған жерін корғауға көтерді. 
Ж оңғар әскерлері қ а зақ халқы ны ң табанды карсы ласуы м ен санасуға 
мәжбүр болды. Ж ау таулы жерлерде, алыстағы далалы қ аудандарда, қала- 
ларда тойтарыс алды.
Қожаберген жыраудың айтуынша, қазақтар ұрыса отырып шегінген, жа- 
сактар Бетпакдала кұмдарында куып келе жаткан жаудан кара үзіп кетіп, Таң- 
балытас ауданындағы ұрыстарда оған тойтарыс берген, сөйтіп оны Сарысу 
өзенінің жағасында корғаныска көшуге мәжбүр еткен.
Жоңғарлар Түркістанға шабуыл жасаған кезенде Айшыбек батырмен бірге 
Қабанбай қала қорғанысына тікелей қатысты.
Жаулап алушыларға Түркістанды қорғаушылар ғана табанды қарсылык 
көрсетіп қойған жок. Сайрамды жау қоршаған кезде де қала тұрғындары 
каһармандык көрсетті. Ж оңғарлар қаланы шабуыл аркылы бірден басып ала 
алмады, олар каланы айнала коршап, қамауға алды. Олардың мақсаты каланы 
басып алып, талап-тонау болатын. Алайда мұны істей алмады. Сонда қонтай- 
шы өз әскерлерінің бір бөлігін тауға жіберіп, каланы сумей жабдықтап тұрған 
Сайрамсу және Тубалық өзендерінің арнасын бұрып жіберуге бұйрык берді. 
Сайрам тұрғындары сусыз қалды. Аңызда бұл туралы былай делінген: «Олар 
каланы корғап, үзак уақыт бекінді, бірақ, акырында, дінсіздер женді, біртіндеп 
каланы да, камалды да алды».39
131

Ж оңғарлар мүнда мол мүлікке жолығып, көптеген тұткындар алды. 
Тұткындарды Шығыс Түркістан ауданына әкетгі. Кдзактар Сырдарияныңорта 
ағысына ғана емес, бұл өзеннің төменгі сағасына қарай да шегінуге мәжбүр 
болды. Ресей елшілігінің курьері Николай Минер Сырткы істер алкасына 
жоңғарлар «ондағы жердің бәрін, тіпті Сыр өзеніне ж әне Бұхара жағындағы 
Ходжентке дейін иеленіп алды» деп хабарлады.40 Көптеген қазактар Сырдари- 
яны ң сол ж ак жағалауындағы Бетпақдалаға, Ж ы зак ж әне Нұраты таулары 
ауданына, Зеравшан аңғарына кетті. Бұл жөнінде ортаазиялықтарихшы Хо- 
жамқұлибек Балхы былай деп көрсетеді: «Контайшы (қалмақ) өз ұлын казақ 
жұртын: Ташкентті, Әндіжанды, Сайрамды ж әне Сейхун (Сырдария өзені) 
жағалауындағы аудандарды жаулап алуға тағайындағандықтан, шамамен ал- 
ғанда үш лек қазақтар ташкенттіктермен бірлесіп соғысуға бел буды. Әскер- 
лерін шепке тұрғызып, екі ж ақ бір ай бойы үздіксіз ертеден кешке дейін шай- 
касты. Асқан дана жаратушы мұсылмандардан женісті дінсіздерге алып берді. 
Шамамен алғанда бір лек (жүз мың. —
Ред
.) адам азапты өлім суын ішті. Казак- 
тар катты жеңіліс тапты. Қазактардың бір лек елу мыңнан астам шаңырағы 
Самарқанға карай үрке көшіп, бет алды».41
Әрине, Балхы келтірген цифрлар сын көзбен карауды керек етеді, алай- 
да казактарды ңхалы кты к касіретініңсипаты дұрыс көрсетілген. А. И. Тев- 
келев ж оң ғарлар ш апкынш ы лығы жылдарындағы казак халқы ны ң жағ- 
дайы н сипаттай келіп, сол кезде олар «талқандалып, бытырап ж ән е күй- 
зеліп к е п і» деген-ді.
Женілістін жалпы жағдайын А. И. Левшин былайша сипапайды: «Бұл көшу 
сөзсіз күйзелу мен кырылуға әкеп сокты. Мал мен табын күн санап азая берді, 
айырбас сауда токтап калды, кайыршылык пен касірет-кайғы жалпы ж ұрп ы
жайлап алды: біреулер аштан өлді, баска біреулері бала-шағасын тастап каш- 
ты. Акырында, боскындар токтады, бірак кай жерге дейсіз ғой? — көшпелі 
халык үшін аса колайсыз кұлазыған ку медиенге ат басын тіреді».42
Аңыздарға карағанда, Үлы жөне Орта ордалар (арғындарды коспағанда) — 
Самаркан мен Бұхараға, ал Кіші жүз Хиуаға көшкен. А. И. Левшин Кіші жүз 
казактары Бүхара мен Хиуаға к е п і деп пайымдайды. Онда бұл окиғаларға дейін 
де казак халкының бір бөл ігі түрып, коғам өмірінде елеулі рөл аткарып жат- 
кан еді. Орта Азия хандықтарындағы казактар саны едәуір болды. Алайда қан- 
шалықты зор күш -жігер жұмсағанымен, казак халкы жоңғар әскерлерінің 
тегеурінінетөтеп бере алмады. Жау күштірек болып шыкты да, казак жасак- 
тарының шегінуіне тура келді.
Садыр руының казактары Самаркан төңірегіне, Зеравшан аңғарына бар­
ды. Сөйтіп осы аймакта найман, жалайыр, кыпшак, осы рулардың көптеген 
тармактары атымен аталған кыстактар пайда болды. Қ оңы рап ар Сырдария- 
ның сол ж ак жағалауында орналасты, оларға боскындар ағылып келіп ж апы . 
Мұнда, Ж ызактаулары мен Зеравшан өзені жазығында казак даласынан кел- 
ген боскындардың көп болуы себепті аштык болды. Мұхаммед Якут Бұхари 
былай деп жазды: «Жеті жыл бойы үздіксіз шапкыншылыкжасап, көшпелілер 
Самаркан мен Бұхара арасында орналаскан егіншілікті аудандарды күйзелпі. 
Мауараннахрда ашаршылыктың күшті болтаны сонша, адамдартіпті өлгендерді 
жерлемей, адам етін жеуге дейін барды. Нағыз аласапыран туды. Жер-жердің 
бәрінде жұрттуған жерлерінен безіп, жан-жакка бытырап к е п і. Бұхарада екі 
гузар (махалла) тұрғын калды. Самарканда бірде-біртірі жан калмады».43 Сол 
кездегі шежірешілер әсірелеп көрсеткенімен, бұл шындыкка жакын болатын.
132

Әртүрлі деректемелерге қарағанда, жоңғар басқыншыларының басып кіруі 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: