Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

молдаларды ң білімсіздігінде, байлардың дарақылығы мен катыгездігінде 
(кайы ры м сы зды қ), отарш ылдардың қазақ ш аруаларын талап-тонауында 
жатыр деп санады. Осының бәрінен шығаратын жол коғамды оқу-ағарту, 
И. Г аспринскийдің ж үйесі бойы нш а ж аңа әдіспен оқыту, қазақтарды ң 
оты ры қш ы лы қ тұрмыс салты на көш уі (қала салу) деп білді. Өз кезінде 
бұлар прогресш іл идеялар еді. М. Сералин мен айқапты қтарды ң сіңірген 
еңбегі мынада: олар жәдидш ілдіктен, ағартушылыктан алға кетті, өз иде- 
ялары нда қ а зақ ш аруалары ны ң, еңбекш і бұқараны ң бытыраңкы ж әне 
стихиялы арм ан-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияш ыл 
дем ократтар деңгейіне дейін көтерілді. Айкаптықтарды жас түріктер де­
ген сияқты, жас қазақтар, жас ұлттық буржуазиялық-демократиялык коз- 
ғалыстың қатысушылары деп атауға болар еді. Сонымен бірге жас бұхара- 
л ы қ т а р — ж ә д и д ш іл е р д е н ай ы р м аш ы л ы ғы , М. С ерал и н мен он ы ң
ізбасарлары клерикализм нен азат, шынына келгенде либерал-демократ- 
тар, ш аруаш ы лық жүргізудің отырыкшы фермерлік әдісін, орыстың озы қ 
мәдениетін насихаттаушылар болды. «Қазак» газеті ж ары кка ш ыққаннан 
кейін айқапты қтар арасы нда ж ік туды. Біреулері мұсылман козғалы сы - 
ны ң ж ақтастары на қосылды (М. Қ аратаев), басқа біреулері ағартуш ы- 
лы қтан отарш ы лды қ жүйені қирату, қазақ ұлттык мемлекеттігін, ұлттық 
білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпыұлттық мүдделерді 
қорғап, дәйекті түрде ілгері басқандарды ң дұрыс істегенін тарихтың өзі 
дәлелдеді.
XX ғасырдың басындағы ағартуш ылық қозғалыска біз Қ азақстанда та- 
маш а кадрлард ы ң тұтас саң л ақ тар ш оғы ры ны ң пайда болғаны үшін 
м індеттім із,111 олар ұлтты қ қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан 
к е й ін -ақ х ал ы қ қ а білім беру саласындағы кең көлемді шабуылды жүзеге 
асы ру үшін нақты негіз дайындады. Батыстағы А‘ғарту д әуірінің «миды 
тазарты п» ж аң а қоғам ды қ-саяси қаты настар үшін ж ол арш ыған үлы 
өкілдері сияқты казақты ң алғаш қы ағартуш ылары да өз халқы ның сана- 
сы на бостанды қ, тендік ж ән е туы сқанды қ, әділеттілік идеялары н, зор- 
лы қ-зом бы лы ққа қарсы күрес рухын сіңірді.
М. С ералин к а за к ағартуш ы лары ж ас буы ны ны ң ж арқы н өкілі б ол­
ды, халы қ ағарту мен қ азақтарды ң тұтас ұрпағы н төрбиелеу саласы нда 
өте көп іс ты нды рды . Ол өзін «балаларды ж аң а әдіспен оқы туға көш у, 
А қтөбеде мұғалімдер м ектебінің аш ылуы , ж ергілікті ж ерлерде мектеп- 
тер мен м едреселердің пайда болуы , қ а за қ балалары ны ң қалалы қ мек- 
тептер мен медреселерде оқуы , оларда оқиты ндарды ң көбеюі қуантады» 
деп ж а зд ы .112 Ол ө зін ің ағартуш ы лы қ идеялары н берік қорғап, былай 
деп жазды: «Біздің үнемі ж ән е ш арш ап-ш алды қпай талқылағанымыздан 
мы надай екі қоры ты нды ж асауға болады: кала сал, ж инақы тұр, сонда 
ғана ш ағын болса да құнарлы ж ер үлесіне иелік ете аласы ң. М ектептер 
мен м едреселер сал, м ектеп тер аш, балаларды окы т, колөн ерін үйрен, 
сонда ғана сен халықты кұрайтын адам боласың. Әйтпесе сені жер бетінен 
ж ойы п ж іб ер ед і» ."3
«Біздің өткендегі ж әне казіргі жағдайымыз» деген макаласында М. С е­
ралин былай деп атап көрсеткен: ғалымдар «дүниенің дамуын ұрыс шай- 
қастары н а...» ұқсатады . «Бұл соғы ста адамы көп халы к ж еңбейді, қай- 
та ғы лы м ы , өн ері ж оғары х ал ы қ ж ең еді. С он д ы ктан біз б аск а халы к- 
тармен ж ары ста ая қ астында калғы мы з келмесе, біз балаларды біліммен
704

қ арулан д ы руы м ы з керек». « Қ азір гі зам ан туралы о й л а н а о ты р ы п , — 
деп ж алғасты рған ойы н одан әрі автор, — мы надай ойға келесің : Рссей 
мемлекетінде әрекет ж асап , бақы тты тұру үш ін ғы лы мды , өнерді үйре- 
ну ж ә н е оры с тілін білу к аж ет. Бұл үш ін м ектеп к е р е к , ал оған то р т- 
бес үй дің ш амасы келм ей ді. Елді м екен д ер мен к е н т салуд ан б аск а 
ш ы ғар ж ол ж о к » .114
Сонымен бірге М. С ералин «Айқап» беттерінде мұсы лмандарды ң қа- 
сиетті кітабының мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға ты ры- 
сқан авторлардың мақалаларын ж ариялап отырды.
«Айқап» ж урналы ны ң қ а за қ ф ольклоры н зерттеудегі, абайтануды
калыптастырудағы, орыс ж әне дүниежүзі класси калы қ әдебиетінің руха- 
ни мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Сонымен бірге ж урнал беттерінде кейде ж аңа өдіспен оқы туға түрік- 
татар көзқарасын уағыздайтын жарияланымдар басылып отырды. М .-Ж . Кө- 
пеевтің, Д. Кдшкынбайұлының және басқалардың макалаларында діншілдік 
ж әне шариғатка бейімдік сарыны болды. «Айкап» беттерінде түркі-татар 
тілінде жаңа өдіспен окытуға артыкшылык берген, А. Байтұрсыновтың казақ 
жазуы саласыңдағы реформаторлык ізденістеріне карсы ш ыккан авторлар 
ұйымдастырылған түрде жарияланып отырды.
Бірінш і дүниеж үзілік соғы сты ң басталуы ж ағдайы нда едәуір ш ие- 
леніскен зор карж ы киы нды ктары , зиялы ларды ң бір б өлігін ің сол кезге 
карай өзінің көркем дік толы скандығы мен, к а зак әдеби тілін түлетуімен, 
стилінің сындарлылығымен ж өне ең бастысы — толғағы жеткен жалпыұл- 
ттык проблемаларды коюымен әйгілі болған «Қазак» газеті жағына шығуы 
1915 ж ы лды ңтамы зы нда «Айкап» журналы шығуының тоқтатылуы на се- 
беп болды.
Ағартушылардың өздері арасында түңіліс етек жайды, олардың ката- 
рында: револю циялы к өдістерді жақтауш ы ларға ж ән е ұстамдылы к пен 
ымырашылдыкты жактауш ыларға жіктелу терендей түсті. Бүкіл XX ғасыр 
бойында өдебиетте ж урналдың жабылу себептері мәселесі бойынш а дау 
жүрді. Пікірсайыска салынбай, ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалы- 
сы қайраткерлерінің қайсыбірі орыс револю циялары ны ң ж ән е сам одер­
жавие күйреуінің қарсаңы нда ең басты ұлтты к коғамды қ-саяси ж өне ғы- 
лыми-әдеби басылымға айналған «Қазак» газетін құрушы үштікпен (А. Бай- 
тұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Д улатов) бәсекелесе алуы екіталай екенін 
ғана ескерте кеткен жөн.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: