Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| жылы 2028 мерзімді басы-
лым шықты, ал оқы рмандарды ң жалпы саны 3 0 -3 5 млн-ra жстті. Өсірссс газеттерсаны өсті. М әселен, 1891 жылы күндслікті газеттсрсаны 70бола- тын, 1912 жылы оларды ң саны 417-ге, ал 1913 жылға карай - 649-га дсйін өсті, 1915 жылы газеттердің тағы да 200-ге ж уы к жаңа аталымы шыкты. Мерзімді басы лы м дарды ңж арты сы М эскеу мен Петербургте шыққанын атап көрсеткен жөн. Ж алпыресейлік козғалыстың бір бөлігі болған азаттыккозғалысының жаңа кезені ұлттық мерзімді баспасөздің де дамуымен ерекше болды. 1905- 1907 жылдардағы револю ция кезеңінде түркі халы қтары ны ң баспасозі кеңінен таралып, қоғамны ң мейлінше әр алуан топтары мен таптарыныи мүдделерін білдірді. Елдің азиялы қ бөлігі аумағында, соны ң ішінде Орта А зия мен К азақстанда белгілі бір сарында социал-дем ократиялы к, репо- люциялық-демократиялык, либерал-бурж уазиялы қ, сондай-ақ клерикал* ды қ-м онархиялы қ сипаттағы басылымдар шықты. 1905—1907 жылдарда бүкіл Ресей бойынша әр тү р л і уакытта татар тілінде 33 басылым (21 газет ж әне 12 журнал): Қазанда — 11, Орынборда — 7, Астраханда — 5, Орал мсн Петербургте — 4, М эскеу мен Уфада 1 басы лым ж ария түрде шығып тұрды.94 Д ем ократиялы қбаспасөзге «Фикер» («Ой»), «Азат», «Танг юлду- зы» («Т аң ж ұ л д ы зы » ), «А зат хал ы қ» , «Д ум а», «Т ан г м а ж м у гас ы » («Таңертеңгі альманах»), «Тавыш» («Дауыс»), «Эль-ислах» («Реформа») газеттері; «Эль-гаср-эль джадид» («Жаңа ғасыр»), «Уклар» («Жебе»), «Кар- чыга» («Каршыға»), «Туп» («Зеңбірек») ж урналдары ж атты .95 Т үркі-та- тар ж әне қазақтілдерінде ш ыққан кітаптардың, газеттердің ыкпалы тура- лы М. Сералин кейіннен былай деп жазды: «Мен оларды аш қарақтана бас салып, бас көтермей оқып шықтым. Әлгілерді оқып ш ы кканнан кейін жа- ныма күн шуағын төкжендей жадырап қалдым».96 Ол жылдары М. Сералин «Факел», «Уклар», «Э ль-гаср-эль джадид» сияқты дем ократи ялы к басы - лымдарды үзбей окып, ж арияланымдары на талдау ж асап отырды. К азактіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары «Түркістан уәлаяты ны ң газетін» (1870—1882), «Дала уәлаяты ны ң газетін» (1888—1902) отаршылдык өкімет органдары құрды. Біріншісі Таш кентте шығып тұрды ж ән е Түркістан генерал-губернаторлы ғы ны ң ресми органы болды, ал екінш ісін Омбыда Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Ақмола ж әне Ж етісу облыстарының «Ведомостарына» қосым- ша ретінде шығарылды). Ө кім еторы ндары ны ң өкімі бойы нш а бұл басы лымдар отарлы қ басып алуды нығайту ж ән е Ш ығыстағы бодандарды ру- хани жағынан бағындыру максатымен шығарылды. Отаршылдык әкімшілік мұнда патша ж арлы қтарын, үкімет ұйымдарының өкімдерін басты, отар- лы к шет аймақтарды игеру үрдісін жазды, бұратаналарға көзқарас жөнінде «өркениеттілік миссияны» жүзеге асырған им периялы к саясатты ң мөнін түсіндірді. С ондай-ақ бұл басылымдар акпарагты қ-аны қтам алы қ сипатта болды. Сонымен катар газет ұйымдарына им перияны ң камқорлы ғы ндағы отар- лы к өлкен ің тұрм ы с салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсат- пен ресми емес бөлімде түркі халы қтары ны ң тарихы , этнограф иясы мен әдебиеті жөніндегі материалдаржарияланды . Бұл газетгердіңбеттерінде А. С. Пушкиннің, Л. Н. Толстойдың, И. А. К ры - ловты ң, М. Ю. Л ерм онтовты ң, Г. И. У сп ен ски й дің туы н д ы лары , ғылым 699 мен техника саласындағы ж етістіктер тура- лы ақпаратаудары лы п басылды, өлкені ша- руаш ы лы қж ағы н ан игеру тәж ірибесі қоры- тылды. Қ а за қ халқы ны ң тарихы ж өніндегі, м ақалдар мен мәтелдер туралы , халы қты ң ауы зш а ш ығармаш ылығы, айты стар туралы жарияланымдар қазақ оқырмандарының зор ы нта-ы қы ласы н туғызды. «Ж ергілікті» ха- лы қ арасы нда бұл газеттер беделінің өсуіне шығыс әдебиеті классиктері шығармалары- ны ң үлгілерін («Ш ахнаме», «Фархат — Ш ы- рын», «Мың бір түн» ж ән е т.б.) ж ариялау ж әрдем десті. «Түркістан уәлаяты ны ң газе- ті» беттерінде 1870 жылы бірінш і рет казак тілінде Ш. Ш. Уәлиханов туралы макала жа- рияланды. Орыс окырмандары Ы. Алтынса- риннің, А. Қ үнанбаевты ң, М .-Ж . Көпеевтің оры с тілін е аудары лы п берілген туы нды лары м ен бірінш і рет танысты. М .-Ж . К өпеев, Ш. К ұдайбердиев, Ә. Бөкейханов, О. Әлжанов,С. Шорма- нов, М. Ж анайдаров, Б. Сыртанов, Ж. Акбаев, Ж . А йм анов, А. А йтбакин ж ән е басқалар «Дала уәлаяты ны ң газетінің» белсенді авторлары болды. К өріп оты рған ы м ы здай , к а за қ даласы ағартуш ы лары ны ң ж аңа ұрпағы өзд ерін ің ш ы ғарм аш ы лы қ ізденістерінің басы нда өзінш е бір ш ы ңдалу- дан өткен. А лайда отарш ы лды қ өкім ет оры ндары ны ң бұл ресми басылымдарын к азак халқы н ы ң рухани тәлім герлері, оны оқу-ағартуды ң тірегі болды деп санау орасан әсірелеп айтканды қ болар еді. Олар негізінен империя- ны ң отарш ы лды к саясаты н ж үргізуш ілер болды. «Түркістан уөлаяты газетінің» 323 нөм ірінде ж ари ялан ған 633 м акалан ы ң үштен бір бөлігі Р есейдің көрш і мем лекеттерм ен қаты настары на, и м периялы к сыртқы саясатты негіздеуге арналғаны н айтса да ж еткілікті.97 Зерттеуш ілер, KP Ү Ғ А -ны ң академигі С. Зиманов пен К. Ы дырысовтың «біракбүл газет тер, патш а үкім етін ің о й -н и етін е қарам астан, жалпы алғанда өлкен ің қоғам ды к өм ірінде игі рөл атқарды» дегені бұл мерзім дік басы лымдар- ды ң жағымды ы кпалын да айкы н аңғартады .98 жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|