Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бүйірлік эрозия
| Түпкі эрозия. Ӛзен аңғарының бас жағында тереңдік эрозия басым болады. Тасқын тау жыныстарын бҧзып-
жарып, ӛзіиің қҧятын кӛл немесе теңіз деңгейіне тепе-теңдік б о й л а у қ и м а с ы н жасайды. Ӛзен қҧятын бассейннің деңгейінен тӛмен қарай тҥпкі эрозия болуға тиіс емес. Содан осы деңгейді ӛзеннің эрозия базисі деп атайды. Ӛзеннің бастапқы (жас) кезінде оның аңғары кері эрозия арқылы эрозия базисінен жоғары қарай қалыптасады. Әдетте ӛзен аңғарының бойы ҥш бӛліктен тҧрады. Жоғарғы бӛлігінде эрозия тереңдеп және жоғарғы су айырық бетке қарай жылжиды. Ӛзеннің орта шенінде ағын энергиясы кӛтерген ҥгіндіні тасымалдауға жҧмсалады. Ӛзеннің тӛменгі тҧсында аккумуляция басым болады. Бүйірлік эрозия. Ӛзеннің бойлау қимасы жатықталған сайын тҥпкі эрозия біртіндеп баяулайды да бҥйір эрозия кҥшіне кіреді. Ӛзен арнасының бойында бойлау ағыстан кӛлденең бағытты ағыстар туады. Олар әуелі су тҥбіне жетеді де жағаға қарай ҧрынады. Содан су тубі шайыльтп, ҥгінді жағаға соғылады. Оның бір шамасы жаға бойында шӛгеді де арна жиегінде қайраңдар тҥзеді. Ӛзен суы қайраң жиегіне соқтығып, ағыс жылдамдығы баяулайды да, алдынан кездесетін кедергіні «сезгендей» олай-бҧлай бҧлаңдап ирелеңдей бастайды. Сӛйтіп, арна ӛз жағасын кеміре береді. Тасымалдау (транснортировка). Ӛзен ағыны жол-жӛнекей бузылған жыныстар тҥйіршіктерін тӛмен тасымалдайды. Бҧл қҧбылыс ҥш тҥрлі болады: 1) су тҥбінен сҥйретіп, сыру; 2) суда қалықтаған лай; 3) судағы ерітінді тҥрінде. Жыл сайын барлық ӛзендер арқылы 1 млн тонна ҥгінді сырылып, қалықтау жолымен 12,7 млн тонна, ерітінді ретінде 3,6 млн тонна тасымалдайды. Тҥбінен сырылған және оған ерген лайды ӛзеннің қатты ағыны деп атайды. Бҧл сан ете аумақты. Мысалы, Әмудария ӛзенінің қатты ағыны жылына 570 млн тонна, Еділдікі — 43 млн тонна лай ағызады. Ӛзен тҥбінен сҥйретілген кесек-тҥйіршіктер диірмен тасындағыдай тҥбін тағы да жыртып, кеміріп, тҥпкі эрозияны кҥшейте тҥседі. Олардың ӛзі де сынып, қажалып, жҧмырланып, малта тасқа, жҧмыр қиыршыққа, қҧмға айналады. Тҥптен ысырылып тасылмалданатын кесектердің массасы ағын жылдамдығының алтыншы дәрежесіне тең. Сондықтан да кесектердің кӛлемі тау ӛзендері мен жазык ӛзендерінде әр тҥрлі. Деңбек тасты тасымалдау ҥшін ағыс жылдамдығы 4,87 м/с, малта ҥшін — 1,62 м/с, ірі қҧм ҥшін — 0,21 м/с-ге жетуі қажет. Тау ӛзендерінің аңғарында шӛгінділері кӛбінесе малта —кейде дӛңбектастардан тҧрады. Жазықтағы ӛзен аңғарында қҧм жинағы басым келеді. Ерігінді ретінде ӛзен суына әр тҥрлі карбонаттар (60%), содан соң кремнийлі тотықтар, шамалы ғана темір, марганеңтің сулы тотықтары кіреді. Жақсы ерігіш сульфатты және хлорлы тҧздар қуаң климатты ӛлкелердің суында басым. жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|