Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзен аңғарлары.
| Аккумуляция (шөгінді). Ӛзен ағынының бастапқы эрозиясы басым сатысында-ақ оның аңғарының кейбір
тҧстарында ҥгінділер шӛге бастайды. Тасқын кезінде су молайып, ағын ӛскен шақтарда ҥгінділер қайтадан ысырылып, тӛмен кешеді. Ӛзеннің бойлау қимасы жатықталып, аңғары кеңи тҥскен кезде оның арна жиектерінде енді аумай-кӛшпей орнында қалатын шегінділер жиналады. Кейінгілері әуелі аңғардың теменгі тҧсында шоғырланады да ӛзеннің бойлау қимасы тегістелген сайын орта шенінде де ҥйіледі. Ӛзен аңғарында ҥйілген ағын шӛгінділерінің жинағын а л л ю в и а л д ы қ ш ӛ г і н д і л е р немесе қысқаша аллювий (латынша «аллювио» — ҥйінді, салынды) деп атайды. Олар ірілі-уақты, әр тҥрлі іріктеліп, жҧмырланған кесек жыныстардан тҧрады. Өзен аңғарлары. Ӛзен аңғарларының даму жолында оның морфологиясына сай бірнеше және бірізді сатыларын байқауға болады. Бірінші сатысы тҥпкі эрозия басым кезінде болады да оны ж а с ш а ғ ы деп атайды. Ол кезде арна бойында қайраң, табалдырық, сатылар, сарқырамалары бар тік таулы аймақтарда ӛтеді. Бҧл тҧста ағыс кҥшті болған соң терең аңғарлар тҥзіледі. Кӛлденең қимасының пішініне қарай олар бірнеше тҥрге бӛлінеді [Cурет-18]. Ш а т т а р (қ а п ш а ғ а й л а р) — қысталаң терең, тік жақ бетті аңғарлар. Қ а н ь о н д а р деп терең, тік бетті, келденең қимасы латыпның V әрпіне ҧқсас шатқалдарды айтады. Қаттылығы, беріктігі әр тҥрлі, оның ҥстіне жазық бағытта қабаттасқан жыныстарды су сойып ӛткен жағдайда ондай аңғарлардың бет жағы сатыша кемерленіп жаралады: денудаңиядан беттері тегістелген қатты жыныстар қабаттарының беттерінде террасаға ҧқсас жазық алаңшықтар пайда болады да кемерінде тік жарлар қҧрайды. а) б) в) Сурет-18. Ӛзен аңғарларынын кӛлденен кималары а,—шатқал, б — V пішінді, в-U пішінді, г — жәшік пішінді 61 Кейінгі сатыда аңғарда бҥйірлік эрозия кҥшейе тҥседі. Ағыс бір беттен екінші бетке аунақшып, ӛзен ирелеңдей тҥседі. Содан келіп ӛзен о й д ы м д а р ы ( м е а н д р а л а р ы) пайда болады [Cурет-19]. Ағыс ӛз инерциясымен тҥзу бағытта ағуға тырысады, ал арнасының бағыты ӛзгерген кезде су жаркабактың ойыс бетіне қарай сусып, лсылдамдығы артады. Содан арна тереңдей тҥседі, жаға кеміріліп, тік жарға айналады да ол жыл сайын кҥлап, сыртқа шегіне береді, аңғар кеңи тҥседі. Су тҥбіне қарай қҧлайды да, әуелі ойыс бетке қарай ығысады, сол жерде су иірімделіп келе қарсы дӛңес бетке ҧрады. Ағыс қатты тҧстан су кӛтерген қҥм, қиыршық-малтатастар енді осы деңес бет шенінде ҥйіледі. Сӛйтіп, су жағалық қайраң, жал тҥзіледі. Қайраңның ҧзындығы мен ені ӛсе келе, ол тек таскын кезінде ғана ағынға кӛміліп, су сабасына келгенде қҧрғап, ең теменгі кемер қҧрайды. Осыны ж а й ы л м а т е р р а с а с ы деп атайды. Жайылма тҥзілген кезде ӛзен аңғарының келденең қимасы тҥбі жазық жәшік пішінді болады да ӛзен дамуынық бҧл сатысын толысқан кезі дейді. Ӛзен иірімдері аңғардың тӛменгі бойында да тҥзіледі, ойдымдардың иіндігі арта тҥседі. Тасқын кезінде екі иірімнің қылтасын су жарып кетеді де арнасы тҥзеледі, иірімі шетте жеке-жеке ойдым апандарға — қобыларға немесе кӛне кӛлшік (ст а р и ц а) бӛлініп қалады [Cурет-19]. Ҥлкендері келге айналады да оның тҥбінде лай-балшық шӛгеді, ӛзін шеп, бҥта басып кетеді, кіші-гірімдері жаз бойы қҧрғап, орнында иінді апан қалады. Ӛзендердің аңғарының кеңеюіне және жаға беттерінің асимметриялық қимасы тҥзілуіне жер шарының ӛз білігімен айналуы да ықпал жасайды. Орыс ғалымы К. М. Бэр солтҥстік жартышарда бойлық бағытта ағатын ӛзендердің (Еділ, Енесай, Ертіс, т. б.) оң жағасы қашанда болса биік, жарлы, ал қарсы жиегі тӛмен ойпат болатынын байқаған. Оңтҥстік жартышарда, керісінше, ӛзеннің сол жағасы биік жарлы, оң жағасы ойпаң бола- ды. Аңғардың осылайша жаралуы жердің тәулік айна- луының ықпалынан: жер бетіндегі жазық бағытта қозғалған дене (су) солтҥстік жартышарда оңға ҧрынады, оңтҥстік жартышарда солға ығысады: экваторда ол кҥш нӛлге тең. Содан жазықпен аққан су бір жағына сусып, арнасып жырып отырады. Әрине, кейде аңғар асимметриясы басқа себептерден де туады: ағын ӛткен жердің қҧрамы, олардың эрозияға тәзімділігі, қыртыс қҧры- лысы, жер қабығыньщ кӛтерілуі, кейбір климат жағдайы т. б. жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|