Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мұздықтар
- Материк мұздықтар
| Қарлы сызық немесе қарлы шекарадеп бір шекараның ҥстінде қар ҧзақ уақыт бойы ерімейжиналғанын айтады.
Осы шекарадан тӛмен қар тек суық кезінде сақталады, ал жылдың жылыкезендерінде еріп кетеді. Полярлық ӛлкелерде қар жиегі мҧхит деңгейіне шейін тӛмен тҥссе,экватор маңындағы тауларда 5000-6000 м. биіктіктен ӛтеді, Ілі Алатауда қар жиегі 3700-4000 мбиіктікте орналасқан. Қарлы шекаралардаң жоғары орналасқан ойпаттарда жылсайын қар жиналуы мҥмкін, осыныңнәтижесінде қардың кӛшелілігі қалындайды. Жоғары жатқан қабаттардың қарларының қысымыәсер ету және беткейлі еруі мен қайта қатаю нәтижесінде суға сінген кезінде қар тҥйіршікті мҧзға(зернистый лед) айналады – осындай тҥйіршікті мҧзды фирн деп атайды (нем. Фирн – ежелгі,бҧрынғы). Фирннің тҥйіршіктерінің кӛлемі 1 ден 5 мм дейін болады. Фирн қабаттың кӛшелілігібірнеше сантиметрден 100 метрге дейін және одан да кӛп болады. Фирн қабаттың астында қысымарқылы кристаллдық тҥйіршіктер бір–бірімен қосылып тҧтас глетчерлі мұзды қҧрайды (нем.Глетчер – мҧз).1 м 3 глетчерлі мҧз пайда болуына 11 м 3 қар жҧмсалады. Қар мҧзға айналу шекарасын қоректенуаймаға (область питания) дейді. Мҧз пластикалық қасиетке ие болғандықтан, ол гравитациялық кҥштері арқылы созылған тілдертҥрінде тӛмен жылжиды. Мҧздың қозғалу жылдамдығы оның массасына байланысыты. Мҧздың массасы негҧрлым ҥлкен болса, соғҧрлым оның ағу жылдамдығы жоғары болады. Мұздықтар жер бетіндегі кішігірім шағынмҧздықтардың жиынтығы. 4. Мҧздықтардың тҥрлері. Мұздықтар Таулық мұздықтар Материк мұздықтар Аралық мұздықтар Таулық мұздықтар биік тауларда қалыптасып, тау шындарын, шатқаларды, кең ойықтар мен тҥрлі ойымдарды қамтиды. Материк мұздықтар аралдарды немесе континентерді толық жауып жатады. 5. Қар мен мҧздың бҧзышылық әрекеті. Қар массалары таулардың шеттерінде жиналып тӛмен қҧлайды, нәтижесінде қарлы лавиналарпайда болуы мҥмкін. Лавиналардың қҧлау жылдамдығы 100 км/с дейін және оданда жоғарыболады. Қарлы лавиналар ӛз жолында кездескен тастарды және кесектердін жиынтығын (грудаобломков) ӛзімен бірге тау етегіне апарады. Ӛте ірі бҧзылыстарды мҧздарды әкеледі. Мҧздардың қозғалуына оның табанындағы су әсер етеді. Мҧздықтардың аурлығы арқылы бедердің ойпат жерлері тегістеледі, ал борпылдақ жыныстардатереңдеген жыртылыстар пайда болады, осындай жыртылыстарды жырту ванналары (ваннывыпахивания) деп атайды. Мҧздықтардың бҧзышылық әрекетті экзарация (жырту деген мағынада) немесе мұздық эрозиясы деп айтады. Мҧздықтың ӛз тҥбіне әртҥрлі қысыммен басу нәтижесінде бҧзышылықтың кӛлемі ӛзгереді. Қатты тау жыныстардың кесектері мҧздықтың тҥбіне жабысып қозғалса бҧзушылықтың әсеріҧлғаяды. Ӛз жолында кездесетін жартас (скала) жыныстарды тырнайды және тегістейді. Сызаттың (царапина) тереңдігі ӛлшенеді миллиметрмен, еңі –сантиметрмен, ал ҧзындығы метрмен. Экзорациялық әрекеттің нәтижесінде кар, трог, қоймандай тас, бҧйра толқын қҧз жартастар тҥріндегі бедер пішіндері пайда болады. Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазан шҧңқырлар каррлар деп аталады. Жайпақ беткейлі жақтары мҧздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі жақтары оның қозғалу бағытын кӛрсететін оқшау жартастар «қоймаңдайтас» деп аталад Бедердің ой шҧңқырлармен кезектесе алмасып кездесетін қоймандайлы жартастар бұйра толқын құз жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|