Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Сабақ №25 Тақырып: Жерсілкіністері туралы тҥсінік Жоспар 1.Жер сілкіну туралы тҥсінік. 2. Жер сілкінудің балдары. 3. Жер сілкінудің географиялық таралуы. 1. Жер сілкіну туралы тҥсінік. Жердің даму тарихында апат туғызатын (катастрофа) табиғи қҧбылыстардың бірі жер сілкіну. Жер сілкіну деп жер қойнауындағы жыныстардың орнынан жылжыуынан кенет және жойқын шайқалыстарды атайды. Әлемде жыл сайын мындаған жер сілкінуі ӛтеді, дегенмен осылардың тек екеу-ҥшеуі ғана мекендерді қиратып, он мыңдаған адамдарды қҧрбандыққа шалатын ең кҥшті жер сілкінуге жатады. Жер сілкінудің талай кҥйзелістері тарихта қалады: 1755 жылы – Лиссабон (60мың қҧрбан), 1908 жылы – Миссина (100-160мың), 1923 жылы – Токио (150 мың) адам қаза болды. Сонымен, жер сілкіну дегеніміз не? Жер бетінде ол тік немесе кӛлбеу бағыттағы дҥмпу ретінде байқалады. Кейінгісі – жер қойнауындағы бір ошақта кенеттен болған жыныс массасының жылжуынан ӛршіген серпімдік шайқалыстың дҥмпуі. Жыныс жылжуы ошақтан ӛтетін тектоникалық жарықтарда болады. Жер сілкіну ҥш себеп арқылы пайда болады: 1. тектоникалық –қиратушы табиғат қҧбылыстары 2. вулкандық – вулкандықатқылаукезіндебіргеәлдеалдында пайдаболады 3. денудациялық – карст ҥнгірлердежәне тау жыныстардыңҥгілуаймақтардакездеседі Тектоникалық жер сілкінудің сейсмикалық ошағының қҧрылымы: 1. Сейсмикалық ошақ – кенеттен (внезапно) энергия шығатын жердің ішкі облысы 2. Гипоцентр – ошақтың орталығы 3. Эпицентр – гипоцентрдіңжербетінегіпроекциясы Сурет-36. Сілкіну кҥші бірдей нҥктелерді қосатын сызықтарды изосейт, сілкіну кҥші ең жоғары (максимальная) аймақтары плейстосейт деп аталады. [Сурет-36] Гипоцентр мен эпицентрдің арасы сейсмикалық ошақтын тереңдігі деп аталады. 82 Тектоникалық қозғалыстарға қатысы туатын жер сілкіністері тӛрт тҥрге ажыратылады (ошақтардың терендіктеріне қарай): 1. Ҥстінгі (поверхностные) жер сілкіну (ошақтын тередігі 10км. дейін) 2. Қалыпты (нормальные) жерсілкіну (ошақтынтередігі 10-75км) 3. Аралық (промежуточные) жерсілкіну (ошақтынтередігі 75-300км) 4. Тереңфокусты (глубокофокусные) жерсілкіну (ошақтынтередігі 300км денастам) Жер сілкіну зерттейтін ғылым сейсмология деп аталады. Оның мақсатына жерсілкінуді әржақтан зерттеуі, қандай себептерден болатындығы, прогноз беруі кірет. Жертербелесін сейсмограф [Сурет-36] арқылы анықтайды. Сейсмограмма [Сурет-36] жерсілкінусипаттайтыніс қағазы. Сейсмограммада қатарынан келетін қҧма толқындар «P» (продольные), кӛлденеңтолқындар «S» (поперечные), беткейлік толқындар «L» (поверхностные) амплитуда шағылысуы кӛрсетіледі. Жерсілкіну, ӛте сезгіш аспаптар – сейсмографтармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі. Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мҥмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мҥмкіндік береді. Сурет-37. 2. Жер сілкінудің балдары. Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы кӛбінесе тау жыныстарының қҧрамы мен қҧрылыс ерекшеліктеріне тікелей байланысты. ТМД – да жер сілкіну қарқыны 12 балды шкаламен кӛрсетіледі. 1 балл – топырақ дірілдегенін тек аспаптар ғана сезеді. 2 балл – тек тып-тыныш жатқан адам ғана сезеді. 3 балл – кейбір адамдар ғана байқап қалады, тӛбедегі шам шайқалады. 4 балл – кӛптеген адамдар байқайды, есік-әйнектер дірілдейді, ыдыс-аяқ сыңғырлайды. 5 балл – асулы тҧрған бҧйымдар шайқалады, тӛбесінің сылақтары тҥседі, әйнек сылдырлайды. 6 балл – қабырға сылақтарында жарықшақтар пайда болады. 7 балл – кейбір уй-жайлар бҧзылады, қабырғаларда, мҧржаларда жарықшақтар пайда болады, жеке кесектер қҧлап тҥседі, ылғалды топырақтарда жарықшалар кӛрінеді. 8 балл –ҥй-ғимараттардың қабырғалары жарылып, бағана, мҧржа, карниздер қҧлайды. Тау бетінде кӛлденеңі бірнеше сантиметр жарықшақтар тҥзіліп, беткейлер опырылып кӛшеді. 9 балл – қабырғалар, тӛбелер қҧлайды, кейбір ҥй-мекендер қирайды. Тау беткейі қҧлап, тӛмен сырғиды, грунтта ені 10 см астам жарықшақтар пайда болады. 10 балл – ғимараттар қҧлайды, беткейлер қҧлап, сырғиды, грунтта 1 м жететін орлар қазылады.Ӛзен аңғарында бӛгеттер тҧрып, кӛлдер пайда болады. 11 балл – ҥй – қҧрлыстары тҥгелдей қирайды. Жер бетінде айғызданған жарықтар, жар-кемерлер қаптайды, тау бӛктерлері опырылады. 12 балл – ӛлкенің жер бедері ӛзгереді, алып опырықтар мен сырғымалар пайда болады, ӛзен аңғарларының ағыс жолы ӛзгереді, олардың бойында сарқырамалар, апан – кӛлдер туады. 1-4 балл жер сілкінеді – әлсіз, 5-7 балдық сілкінуді – кҥшті жер сілкіну, 8-10 балдық сілкінуді – кҥйретуші жер сілкіну, ал 11-12 балл жер сілкінуін жойқын апатты сілкіну деп жіктейді. 3. Жер сілкінудің географиялық таралуы. Жер сілкінудің таралу аймақтары жанартаулар әрекеттерімен, таулар пайда болуымен, тектоникалық қозғалыстармен қалыптасады. Жер бетінде ҥлкен екі сейсмикалық белдеудер карастырады: Тынық мҧхиттық және Жерорта теңіздік (Альпі – Гималай) жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|