Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Жақты сөйлем грамматикалық бастауыш пен баяндауыштың
жақтық, сандық қиысуына негізделеді. С.Аманжолов: «Грамматикалық бастауыш баяндауыш мүшемен жақтық, көптік жағынан қиысады. Сөй- лемнің баяндауышына қарап, бастауыштың қай жақта екенін айтқыз- бай-ақ білеміз. Өйткені бастауыштың көлеңкесі, сəулесі – баяндауыш», – дей отырып, жақты сөйлемнің жасалуын бастауыш пен баяндауыштың бойындағы грамматикалық жақтық форманың сəйкес келуімен байла- ныстырады [2, 172 б.]. «Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра атау септеуінің сұрақтарын қою арқылы білуге болатын сөйлемді жақты сөйлем дейміз». Бұл анықта- маның иесі – алғашқы қазақ грамматикасының «Жай сөйлем түрлері» бөлімін жазған М.Балақаев. Мұнда да сөйлемнің жақты болуы бастауыш пен баяндауыштың қатынасына байланысты екені айқын [3, 498 б.]. М.Балақаевтың кейінгі еңбектерінің бəрінде де осы анықтама қайталанады. Р.Əмір: «Жақтық мағына, жақтық форма бастауыштың лексикалық болмысынан, баяндауыштың жақтық формасынан көрінеді. Жақтық мағынаға, формаға ие конструкция жақты сөйлем ретінде танылады», – дейді. Мұнда да сол бастауыш пен баяндауыш арасындағы форма мен мағынаның сəйкес келуі негіз етілген [12, 94 б.]. Осы анықтамалар негізінде жақты сөйлемдер төмендегідей құры- лымда болып келеді: 1) бастауышы 1,2,3-жақтық атау тұлғадағы нақты лексикалық мағына- лы сөздер (жіктеу есімдіктері, зат есімдер, заттанған кез келген сөз тап- тары), баяндауышы 1, 2, 3-жақтық тұлғалы етістіктер, есімдер (3-жақта нөлдік тұлғада болады) болып келеді: Мен еріксіз бұл күнде жұрт əбден мойындаған шындықты еске ал- дым. Біз жапырағы төгілген үлкен алма ағаштың саясындағы орын- дыққа жайғастық. – Сен жайыңа тұр, – деп Жанбаев тыйып тастады. Сен, өзің ше, өзің не бітіресің?.. Екеуі əлденеге күлісіп, əңгімелесіп келеді (Қ.Жұмаділов). 2) бастауышы айқын сөзбен берілмеген, бірақ оны баяндауыш бойын- дағы жақ тұлғасы арқылы немесе мəтін ішіндегі басқа сөйлемдер бойын- дағы сөздер арқылы тауып алуға болады (мұндай сөйлемдерді бастауыш- сыз толымсыз сөйлемдер деп те атайды): ...Жігіт далаға шықты да, қасқа дөненіне мініп, жүріп кетті. Енді ол ашуланған жоқ. Кешегідей шапқан да жоқ. Өзін кіналап, ұрысқан да жоқ... – Түн ұзақ қой, сен ұйықтай бер, – деді келіншек. Жігіт үндемеді. – Ерте кетіп ең, көп ұзамапсың ғой, – деді келіншек... (Ə.Тарази). Сонымен, жақты сөйлемдер деп айқын бастауыш пен баянда- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|