Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Пысықтауыштың сөйлемді жайылмаландыру ерекшеліктері де, не-
гізінен толықтауыш пен анықтауыш мүшелер тəрізді болып келеді. Əйт- се де, оның басты ерекшелігі детерминанттық қызметте жиі қолданылуы болып табылады. Нақтырақ айтқанда, олардың сөйлемде берілетін ха- барды мағыналық-мазмұндық жағынан жайылмаландыруға көбірек бе- йім келетіні. Мұның өзі – берілетін хабардың мағынасы баяншының ер- кіне сай субъективтік көзқараспен толықтырылады деген сөз. Пысықтауыштар етістік баяндауыштарға тікелей қатысты болып, солармен грамматикалық та, мағыналық та қатынаста болады. Бұлай тіркесу хабардың ерекшелігіне қарай əртүрлі ыңғайда болады. Мыса- лы, басқа тұрлаусыз мүшелермен қабаттаспай, сөйлемнің предикативтік құрылымына тек бір немесе бірнеше пысықтауыш мүше қатысады жəне олар бірде сөйлемнің тема бөлігінде болса, бірде рема бөлігінде, ал кейде екеуі бірдей рема бөлігінде бола береді. Пысықтауыштың бұл қасиеті, əрине, баяншының танымдық ерекшелігі белгілеген хабардың мазмұнына байланысты болады. Мысалы: 1. Мұнара уəделі уақытта бітті. 2. Үшеуі де үнсіз отырып қалды. 3. Біз хал-жағдайыңызды біл- гелі келдік. Осы үш сөйлемнің ішінде бір-бірден пысықтауыш мүше бар. Алғашқы сөйлемдегі пысықтауыш (уəделі уақытта) мезгілдік мағынаны, келесі сөйлемдегі пысықтауыш (үнсіз) сын-қимыл мағына- ны, үшінші сөйлемдегі пысықтауыш (хал-жағдайыңызды білгелі) се- бептік мағынаны білдіреді. Құрылымдық жағынан алғанда сөйлемнің барлығы да бастауыш пен баяндауыштың қатынасынан тұратын, пысықтауыш мүшесіз де сөй- лемдік дəрежедегі сөйлемдер (Мұнара бітті. Үшеуі отырып қалды. Біз келдік.). Алайда, пысықтауыш мүшелердің қай-қайсысы да хабардың мағыналық құрылымы үшін аса қажет екендігі байқалады. Бұл қажет- тілік, негізінен, баяндауыштың мағынасынан туындайды. Мысалы, біту етістігі қандай да бір атқарылған іс-əрекетке қатысты айтылады, соның аяқталғанын білдіреді. Сөйлеуші немесе баяншы алдына мұнараның жай ғана біткенін, яғни, іс-əрекеттің орындалғанын ғана емес, оның келісілген уақыт ішінде біткенін жеткізу мақсатын қойған. Сондықтан, сөйлем ішіндегі пысықтауыш əлсіз де болса баяндауышпен граммати- калық жағынан байланысқа түсіп, біріншіден, сөйлемнің рема бөлігінің құрылымын кеңейтуге (уəделі уақытта бітті), екіншіден, сол арқылы сөйлемнің мағыналық жағынан жайылмалануына септігін тигізіп тұр. Хабарды қабылдаушы да осы арқылы толық мəлімет алады. Егер сөйлем бастауыш пен баяндауыштың қатынасына ғана құрылған болса, қабыл- даушыда қашан? деген сұрақтың туындауы əбден мүмкін болар еді де, баяншы оған жауап беруге тура келер еді, сөйтіп тағы бір сөйлем құра- стырылар еді. Баяншы осыны ескере отырып, қабылдаушыда күмəн, сұрақ туғызарлық жағдай туындамас үшін сөйлем құрамына мезгілдік мағынадағы сөзді енгізуді дұрыс деп табады. Сондай-ақ, екінші жəне үшінші сөйлемдерді де осылай түсіндіруге болады. Бұл үш сөйлемдегі пысықтауыштардың рема құрамында болып, баяндауышпен тығыз бай- ланыста болуы əрі екпінді қабылдауы олардың əмбебап мүшелер қыз- метінде болуына жағдай жасаған. Əдетте, орыс ғалымдары детерминант қызметіндегі мүшелер, соның ішінде, əсіресе пысықтауыштан болған мүшелер хабардың темасы бо- латын орынды иеленеді деп есептейді. Қазақ тілінде де мұндай сөйлем- дер кездеседі, бірақ осы позициядағы пысықтауыштың барлық уақытта детерминант мүше болуы міндетті бола бермейді. Оны «Дастархан ба- сында жалғыз өзі қалыпты (Ə.Тарази).» деген сөйлемнен көруге болады. Себебі, бұл жердегі мекен пысықтауыш баяндауышқа тікелей қатысты болып тұр. Оның есесіне, «Машина өгіз аяңмен ілбіп қана келе жатыр (Қ.Жұмаділов)», деген сөйлемдегі «өгіз аяңмен» пысықтауышының – детерминант мүше екендігіне дау жоқ. Оның себебі – сөйлемде екі пы- сықтауыш қатар келген кезде оның баяндауыштан алшақ тұрған біреуі 134 135 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар онымен əлсіз байланыста болады да, детерминант қызметін атқаруға бе- йім тұрады. Сонымен, сөйлем құрылымындағы пысықтауыш мүшелер де басқа тұрлаусыз мүшелер тəрізді сөйлемді мағыналық жағынан болсын, син- таксистік құрылымы жағынан болсын жайылмаландыруға белсене қа- тысады. Мұнда олар сөйлемнің коммуникативтік ерекшеліктеріне сай жəне соған байланысты баяншының сөйлесім мазмұнына салар салмағы негізінде түрлі позицияда келіп, детерминант немесе əмбебап мүшелер қызметінде жұмсалады. Жоғарыда үш тұрлаусыз мүше жекелей алынып, олардың сөйлемді жайылмаландырудағы қызметтері анықталды. Алайда, сөйлем барлық уақытта тек осындай қарапайым құрылымда бола бермейді. Сөйлесім кезіндегі берілетін хабардың барынша толық əрі түсінікті болуы үшін сөйлем құрылысына тұрлаусыз мүшелер молырақ араласады. Хабардың тема жəне рема бөліктерінде тұрлаусыз мүшелердің көбірек жəне жүйелі қатысуы берілетін сөйлемнің синтаксистік те, мағыналық та құрылымда- рын кеңейте əрі күрделендіре түседі. Сөйлемнің күрделене түсуі, бір жағынан баяншының танымдық деңгейімен жəне соған сай өз ойын жет- кізе білуі үшін тілдік бірліктерді қалай пайдалана алуымен байланысты болса, екінші жағынан, баяншы осы сөйлемді қабылдаушының да та- нымдық деңгейін есепке алуы тиіс. Сондықтан да тұрлаусыз мүшелердің сөйлем құрылымына қатысы мен құрамы да алуан түрлі болады. Сөйлем құрылымын жайылмаландыруда оқшау сөздер мен айқында- уыш мүшелердің де маңызды екендігі жөнінде ғалымдар ортақ пікірде. Мұндай сөздердің сөйлемнің грамматикалық құрылымынан оқшау бола тұрып, оның семантикалық құрылымына тигізер əсері туралы қазақ грамматикаларында үнемі көрсетілумен келеді. Осы тұрғыдан келгенде мұндай тілдік бірліктердің детерминанттық қызметі айрықша екені өзі- нен-өзі түсінікті. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|