Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар де түркі тілдеріне жай сөйлемдердің тізбектелген жүйесі тəн, сондай-ақ олар бір-бірімен қабыса байланысқан. Түркі тіліндегі сөйлемнің тарихи дамуындағы ең алғашқы кезең жай сөйлемнің басыңқылығымен ерекшеленді. Оқиғалар барысын қарапа- йым грамматикалық формалар арқылы білдіретін сөйлемдер тізбегі ежелгі түркі жазба ескерткіштерінің ішінде Моңғолия мен Қырғызстан ескерткіштеріне тəн. Сонымен қатар, ол түркі тілдеріндегі (фольклор жəне тағы басқа жанрларда) жалғаулық типтегі құрмалас сөйлемдермен қатар кездеседі. Құрмалас сөйлемнiң бастапқы көне түрi болып табылатын паратак- систен кейiнiрек келе жай сөйлемдердiң бiр-бiрiмен түрлі дəнекерлер арқылы құрмаласатын гипотаксис деп аталатын түрi пайда болған. Тiл дамуында, алдымен, сөздердi, жеке сөйлемдердi бiр-бiрiмен байланыс- тыратын дəнекерлер пайда болмайды, керiсiнше, алдымен, сол дəнекер- лердi керек ететiн мұқтаждық пайда болып, соның қажет етуiнен барып əртүрлi жалғаушы дəнекерлер пайда болатындығы айтылып жүр. Екінші көзқарас тілші ғалымдар арасында бірауыздан қолдау тапты деуге болмайды. Кейіннен Г.С.Кнабе бұл теорияны жоққа шығарады. Ол үндіеуропалық тілдерде етістікті оралымдардың бағыныңқы сөйлемге айналуының кездеспейтіндігін ескертеді, бірақ гипотаксистің паратаксис негізінде өрбігендігі туралы салыстырмалы синтаксис пен жекелеген тіл- дердің тарихи синтаксисін зерттеушілер толық мойындайтынын айтады [15]. Осылайша, А.Рифтин ұсынған дамудың екінші жолын үндіеуропа тілдерінің материалдары нақтылай алмады. Дегенмен, көптеген түркіта- нушылар А.Рифтин көзқарасын қолдады. Сөйтiп əрқайсысы өз дербестiктерiн толық сақтап, компоненттерi бiр- бiрiмен нашар байланысатын құрмалас сөйлемнiң бастапқы көне түрiнiң орнына компоненттерi бiр-бiрiмен тығыз байланыстағы жаңа түрi пай- да болады. Құрмаластың ең бастапқы түрi болып табылатын паратаксис пен оның негiзiнде туған гипотаксистiң бiр-бiрiнен өзгешелiгi тек байла- ныстырушы дəнекерлерде ғана емес, сонымен бiрге олардың əрбiр жеке компоненттерiнiң iшкi құрылысындағы жаңалықтарында. Құрмалас сөйлемнiң бастапқы түрi болып саналатын көне заманғы са- лалас құрмалас сөйлемдi қазiргi тiлiмiздегi салалас құрмалас сөйлеммен тең дəрежеде қарауға болмайды. Ол кездегi сөйлеммен салыстырғанда тiлдің құрылысы күрделенiп, жаңалану үдерісінен өткенiне көз жеткiзуге болады. Бұдан шығатын қорытынды: құрмалас сөйлемнiң алғашқы түрi бiр-бiрiмен мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да нашар байланысқан жеке, дербес жай сөйлемдердiң өзара салаластық негiзде байланыса айтылуынан пайда болған да, кейiнiрек келе сол салалас- тың негiзiнде компоненттерi əртүрлi дəнекерлер арқылы байланысқан жалғаулықты салаластар мен бiр-бiрiне бағына байланысатын сабақ- тас сөйлемдер қалыптасқан. Десе де көне жазба ескерткіштер тілінде жалғаулықты салаластар мен сабақтастар болмаған деп ой түюге бол- майды. Мысалы, көне түркі жазба ескерткіштерінде жалғаулықтар арқылы байланысқан салалас құрмаластарды да, түрлі дəнекерлер арқылы байла- нысқан сабақтас сөйлемдерді де кездестіруге болады. Кейіннен құрмалас сөйлемнің жаңа түрлері пайда бола бастады. Көптеген түркологтар құрмалас сөйлемнің пайда болуы туралы мəсе- лелерді қарастыра келе, А.Рифтиннің көзқарасын ұстанады. Əрине, А.Рифтин теориясында да кемшіліктер жоқ емес. Біріншіден, бұл теория бағыныңқы құрмалас сөйлемдердің тікелей жай сөйлемдер- ден құралу мүмкіндігін жоққа шығарады. А.З.Абдуллаев, Н.З.Гаджиева жəне тағы басқа да ғалымдар бұл жолдың бар екендігі ғана емес, со- нымен қатар оның көнеден келе жатқанын дəлелдейді. Бұл пікірді көпте- ген түркологтар қуаттайды. Екіншіден, салаласа байланысқан құрмалас сөйлемдердің бəрі бағы- ныңқы құрмалас сөйлем бола алмайды. Бұл процеске олардың ішіндегі кейбіреулері ғана ұшырайды. Түркі тілдеріндегі құрмаластардың қалыптасып, даму эволюциясын Э.В.Севортян «жай сөйлемнен салалас құрмалас арқылы сабақтас құр- маласқа» бағыты негізінде дамығандығын [16, 28 б.], ал сабақтас құрма- ластардың пайда болуы деген мəселеде оның дамуының басты екі жолы деп төмендегі сөйлем типтерін көрсетеді: 1) екі жай сөйлемнің өзара каузативті, мезгілдік, анықтауыштық бай- ланысқа түсуі нəтижесінде қалыптасқан сөйлемдер; 2) жай сөйлемнің жекелеген мүшелерінің дамуы нəтижесінде күр- деленуі, сөйтіп көсемше оралымды пысықтауышты жай сөйлемдерде бастауыштың пайда болуы нəтижесінде қалыптасқан сөйлемдер [17, 126 б.]. Əзірбайжан тіліндегі бағыныңқы құрмалас сөйлемнің пайда болу мəселесін қарастырған М.Ш.Ширалиев те жоғарыда көрсетілген екі жол- ды атап айтады. Олардың екіншісі туралы айта келе, ол құрмалас сөйлем есімше, көсемше немесе масдармен берілген жəне функционалды бағыныңқы сөйлемге бара-бар жай сөйлемнің бір мүшесінің грамматикалық дамуы нəтижесінде пайда болады дейді, етістік тіркестердің бағыныңқы сөй- лемге айналу жолдарын түсіндіреді. Əзірбайжан тілінде бағыныңқы құрмалас сөйлемдерге арнайы зерттеу жүргізген А.З.Абдуллаев, бір жағынан, М.Ш.Ширалиевпен келіспейді, себебі ол М.Ш.Ширалиев А.Рифтин идеяларының əсерінде деп есептейді [18]. Екінші жағынан, А.З.Абдуллаев бағыныңқылы құрмалас сөйлемнің |