Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| маған (Қ.Мұхамеджанов). Сөзі де, өзі де шөжіп, қарадай берекесі кетіп,
не қара басып отыр өзін (З.Жəкенов). Ақыл айтып, ел бол деудің орны- на желіктіріп, көрдің бе істеп жүргенін (Қ.Мұхамеджанов). Қып-қызыл жігіт басыңмен босанған əйеліңді төңіректеп, ұят емес пе (С.Мұқанов). Осынша малды жеп, жеті атаң аштан өлген неме ме едің (С. Мұқанов) [39]. Наразылықты білдіретін жай сөйлемдер көсемше формасындағы ба- яндауыш арқылы жасалады. Белгілі бір жағдайда (басқа біреудің сөзін сөзбе-сөз жеткізгенде) -ып,- іп, -п тұлғаларына бітетін баяндауыш – көсемшелі сөйлемдер өз қолданысында даралыққа ие болды. Мысалы: “Не болса соны ермек етіп”, – деп əкем ренжіді. Көсемше формасы арқылы құрмаласқан сөйлемдерде инверсия да орын алады. Қалыпты орын тəртібінен ауысқан мұндай сөйлемдерді ға- лым Р.Əмір сөйлеуде көсемше формалы компоненттердің біршама дер- бестік сипатқа ауысуымен түсіндіреді: Не деген адам едіңіз, баланың жаялығына отырып (Б.Майлин). Не керек еді, жөні кеп тұрған істі 194 195 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар осынша шиеленістіріп (С.Иванов). Бұл қай басынғандық, бассыз үйдің иті есірік деп (Б.Майлин). Компоненттерді байланыстыруда көсемшенің -а, -е, -й, -ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі формалары қатысады. Аталған формалардың қайсысы сабақтастың қандай мағыналық түрін жасауға қатысатындығы туралы зерттеулер мен тілдік мəнбірлер көрсеткеніндей, аталған форма- лардың ішінде -ып, -іп, -п формасының жұмсалу жиілігінің жоғары екен- дігін атап өтуіміз керек. Сонымен, көсемше формасы бағыныңқы компонентті басыңқымен байланыстыруда ең жиі жұмсалатын форма болуымен ерекшеленеді. Аталған ерекшелік сабақтаса байланысатын құрмаластардың мағыналық түрлерінің 90 пайызы көсемше формаларының қатысуымен жасалатын- дығымен түсіндіріледі. Функционалды грамматикаға қатысты зерттеулерде формалардың функциясы, жұмсалымы мəселесін синтагмалық (тізбектік) жəне пара- дигмалық (тармақтық) қатынаста қарау өзекті мəселеге айналып отыр. Тіл білімінде оның төмендегідей түрлері көрсетіледі: а) фонетикалық парадигма; ə) лексикалық парадигма; б) сөзжасамдық парадигма; в) морфологиялық парадигма; г) синтаксистік парадигма. Синтаксистік парадигма морфологиялық парадигма негізінде пайда болады. Парадигмалық қатынас деңгейаралық жəне деңгейішілік сипатта болуы да мүмкін. Аталған қатынастар тілдік қолданыста, мəтін ыңға- йында əрдайым бірдей бола бермейді. Осы тұрғыдан келгенде, жоғарыда аталған көсемше формаларының бағыныңқы баяндауышын түзуі пара- дигмалық сипатта болса, формалардың белгілі бір мағыналық қатынасты түзуі синтагмалық сипаты болып саналады. Сабақтас құрмалас түзетін көсемше формаларының деңгейішілік па- радигмасы: 1) -а, -е, -й; 2) -ып, -іп, -п; 3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі. Ал сабақтас құрмалас түзетін формалардың деңгейаралық парадигма- сы төмендегідей: 1) -а, -е, -й; 2) -ып, -іп, -п; 3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі; 4) -ған, -ген, -қан, -кен; 5) -ысымен, -ісімен; 6) -майынша, -мейінше; 7) соң, дейін, шейін; 8) кезде, шақта; 9) қандай-сондай, қанша-сонша жəне т.б. Аталған формалар түзетін синтагмалық қатынастар: 1) мезгіл бағыныңқылы; 2) себеп бағыныңқылы; 3) амал (қимыл-сын) бағыныңқылы; 4) қарсылықты бағыныңқылы; 5) мақсат жəне т.б. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|