Салыстырма  мəндегі  құрмаластар

260
261
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар
Бұл жерде:
А – ажарың, көзің;
В – атқан таң, жаққан шам;
С – ашық екен, нұрлы екен;
m - -дай.
Интенсивтерде салыстыру образы болмайды. 
Мысалы: Батыр болар жігіттің дөңдеу келер мұрыны,
Арғымақ  болар  тұлпардың  жебедей  болар  тұлымы  (Мақал-мəтел-
дер). 
Бұл жерде:
А – мұрын, тұлым; 
С – дөң, жебе;
m – -деу, -дей.
З.Ахметжанова  компаративтілік  өрісін  төмендегідей  микроөрістерге 
бөледі. Компаративтерді: нақты компаративтер, интенсивтер деп бөледі 
де, нақты компаративтерді: бөлу, ұқсату; интенсивтерді: сапа, əрекет ин-
тенсивтері деп бөледі [84]. Бұл бөлініс бір компонент ішіндегі компара-
тивтерге  қатысты  алғанда  дұрыс,  дау  туғызбайды,  бірақ  құрмалас  сөй-
лемдегі салыстыру мəнінің өзіндік ерекшеліктері бар.
1) Салыстырмалы мəндегі құрмаластарда бір-біріне антитеза немесе 
аналогия ретінде алынған екі түрлі субъектінің қасиеті, іс-əрекеті, жай-
күйі суреттеледі. Мысалы: 
Жақсы адамның мінезі жібек орамал кепкенше,
Жаман адамның мінезі басы жерге жеткенше (Мақал).
Құлаққа жағар дəмді сөз бар да, құлақты сарсытар, татымсыз сөз 
бар (М.Иманжанов).
2) Салыстыру заты ортақ болуы мүмкін. Жоғарыда келтірілген сөй-
лемдерде салыстыру заты ортақ (мінез, сөз).
3) Сондай-ақ салыстыру заты ретінде екі басқа зат алынуы мүмкін: 
а) Бөлекбастың жүрісі қандай паң болса, сөзі сондай паң (Ə.Əбішев). 
А – салыстыру заты (жүрісі, сөзі); 
В – салыстыру образы (қандай, сондай); 
С – салыстыру негізі (паң).
ə) Қарағайға қарап тал өсер, қатарына қарап бала өсер (Мақал). 
А – салыстыру заты (тал, бала); 
В – салыстыру образы (қарағай, қатары); 
С – салыстыру негізі (өсу).
Мұндайда екі заттың салыстыру көрсеткіші арнайы морфологиялық 
тұлғасыз  берілуі  де  мүмкін,  бірақ  оның  орнын  семантикалық  тəсіл  то-
лықтырады. 
Қазақ тіліндегі салыстырмалы сабақтастарды зерттеген З.Жұмəділова 
оның төмендегідей тəсілдер арқылы жасалатынын көрсетеді:
1)  Корелляттық  жұптасуымен  қатынасқа  түсетін  салыстырмалы  са-
бақтас;
2) Кореллятсыз есім баяндауыш пен «болса» көмекші сөзінің қолда-
нылуы;
3) Етістік баяндауыштардың шартты рай тұлғасы арқылы беріледі;
4) Тиянақсыз баяндауыштың есімше негізді көсемшенің -ғандай фор-
манты арқылы жасалады;
5)  Бағыныңқы  компоненттегі  тиянақсыз  баяндауыш  көсемшенің  -п 
тұлғасы арқылы беріледі;
6) Байланысушы компоненттер шылаулардың дəнекерлігі арқылы са-
бақтаса байланысады;
7)  Тиянақсыз  баяндауыш  етістік  немесе  есім  сөздермен  келіп,  оған 
ұқсас, сияқты, тəрізді көмекші сөздері тіркеседі [85, 21 б.].
Салыстырма мəндегі құрмаластарды жасаушы тəсілдер:
а)  семантика-грамматикалық  тəсілдер  қатарына  есімдік-үстеу  (қан-
ша-сонша, қандай-сондай, қалай-солай) жұптары (корелляттары), лекси-
калық қайталау, ассоциативті синонимдік байланыс, ассоциативті анто-
нимдік байланыс сияқты тəсілдерді жатқызуға болады. Мысалы: Шешесі 
қандай болса, қызы да сондай («Парасат»). Жақсы байқап сөйлер, жа-
ман шайқап сөйлер (мақал). Хақтың жолы – айна, Тақтың жолы – тай-
ғақ (Қ.Мырза Əли). 
Осы тəсілге салыстырмалы мəн туғызушы сияқты, тəрізді, ұқсайды, 
бірдей сөздерін де қосуға болады: Біреуге қарыздар болмасаң, соның өзі 
байлықпен бірдей. 
ə) аналитикалық-синтетикалық тəсілдердің қатарында да, де, та, те, 
ал шылауларының қызметін айтамыз. Бұл жердегі да, де шылауы мезгіл 
мəнді  құрмаластардағыдан  басқаша.  Егер  мезгіл  мəнді  құрмаластарда 
компоненттерде айтылған ой бір-біріне мезгіл жағынан қатысты болса, 
салыстырмалы мəнді құрмаластарда қос компоненттегі Почта-телеграф 
жөнелтілімдері Қазақстан Республикасының шегінде мемлекеттік тіл-
де жөнелтіледі де, республикадан тыс жерлерге белгіленген халықара-
лық ережелерге сəйкес жөнелтіледі. Мен қайта берейін, ал сен ақырын 
күт («Ана тілі»).
б) грамматикалық (синтетикалық) тəсілдері -са, -се шартты рай фор-
масы  мен  -дай, -дей  салыстырмалы  мəндегі  қосымшалардың  препози-
циясы қатысы арқылы жүзеге асады. Кең бөлменің ауасы жетпегендей, 
оның  демі  тарылып  кетті  (С.Мұқанов).  Аяны  құрсаулаған  мылқаулық
болса, бұны құрсаулаған да соған тепе-тең əлдене, дəрменсіздік, жалқау-
лық па, əйтеуір қауіпті дерт (М.Қожахметова).
Салыстырмалы мəндегі құрмаласты жасаудың орталық аймағында се-
мантика-грамматикалық, одан кейін аналитикалық-синтетикалық тəсілдер, 
ал шеткері аймақтан грамматикалық (синтетикалық) тəсілдер орын алады.

262
263
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: