Синтаксистік парадигмалар
сы жағынан алғанда толық аяқталып
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мағынасы жағынан, ішкі құрылысы жағынан
| сы жағынан алғанда толық аяқталып,
дауыс толқынының (интонацияның) ты- нуы (З.Ахметов). кемі екі дербес сөйлемнен (мейлі ол жай сөйлем болсын, мейлі ол құрмалас сөйлем бол- сын) тұратын бірлік Мағынасы жағынан, ішкі құрылысы жағынан жекелеген өлеңнің екі жолы - шумақтың ең қарапайым, ықшамды түрі (З.Ахметов). күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы дербес сөйлем- дер бір-бірімен белгілі бір тəсілдермен байланысып тұра- ды Сөйлемнің синтаксистік құрылысы, дауыс толқынының (интонация) өзгеріп, түр- ленуі жағынан алғанда да, қатар келген бірнеше тармақ жалғастық, жақындық (айталық, синтаксистік параллелизм, не болмаса сөйлемнің интонациялық сипа- тындағы біркелкілік) ұшырасуы ықтимал. Бірақ бұлар да əр тармақтың қалайда бел- гілі дəрежеде дербестігі болатынын жоққа шығара алмайды (З.Ахметов). сөйлемдердің белгілі ойға (тақырыпшаға) қазықталуы Ой тізбегі қалай да шексіз, шетсіз созы- ла бермейді. Түйін-түйін болып, үзіліп, аяқталып, жаңадан басталып, жалғасып отырады; əр шумақ біткенде айтылатын бір түйін ой (тақырыпшамен салысты- рыңыз – Ж.Ж.) не аяқталып, не белгілі дəрежеде тиянақталып отырады (З.Ахме- тов). ойдың тиянақталуы Шумақтың тұтастық-бірлігін күшейтіп, жекеленіп бөлінуіне себін тигізетіндер – айтылатын ойдың белгілі дəрежеде тия- нақталуы; əр шумақ біткенде айтылатын бір түйін ой не аяқталып, не белгілі дəре- жеде тиянақталып отырады (З.Ахметов). интонациялық (просодикалық) тиянақтылық, интонацияның тынуы Шумақтың тұтастық-бірлігін күшейтіп, жекеленіп бөлінуіне себін тигізетіндер – .... дауыс толқынының (интонацияның) тынуы (З.Ахметов). тұтас мəтіннің сөйлемнен үл- кен бөлігі. Сондықтан да мəтін аясында бұлардың арасында белгілі бір байланыс, жалғас- тық болады. Шумақтың ой, мағына жағынан бөлек- теніп, оқшауланып тұруын дұрыс түсіну керек. Бұл алдыңғы шумақтағы ойдың арасында жалғастық, жақындық болмай- ды деген мағынаны білдірмейді. Ондай жалғастық, əрине, бола береді. Кейде бір шумақ пен екінші шумақ мағына-ой жағынан тығыз байланысты болып келуі 286 287 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар де ықтимал. Ой тізбегі қалай да шексіз, шетсіз созыла бермейді. Түйін-түйін бо- лып, үзіліп, аяқталып, жаңадан басталып, жалғасып отырады (З.Ахметов). функционалдық сипатына қа- рай үш типке бөлінеді: сипат- тама (суреттеме), баяндау (əң- гімелеу), дəлелдеме (ойталқы). «Əуезе көбінесе үш тақтаға бөлінеді: 1) мəлімдеу, 2) мазмұндау, 3) қорыту. Де- мек, «тақта», яғни, шумақтың қара сөзге де тиесілі екенін аңғартады (А.Байтұр- сынұлы). Көбінесе күрделі синтаксистік тұтастық деп аталып жүрген бұл бір- лікке қатысты пайдаланылып жүрген терминдер баршылық. Атап айт- қанда: синтаксистік күрделі бірлік, микротекст, сверхфразовое един- ство, сложное составное единство, сложное целое, период, абзац, текст, прозаическая строфа (Г.Я.Солганик). Қазақ тіл білімі орыс тілі оқулықта- рында қолданылып жүрген «сложное синтаксическое целое» аталымын калькалап аударып алды. Шын мəнінде, «күрделі синтаксистік тұтастық» деген тіркестің берер мағынасы бұл санатты дəл сипаттай алмайды. Өйт- кені сөйлемнің, тіпті жай сөйлемнің, өзі күрделі бола алады, ол да син- таксиске тəн, оның да тұтастық сипаты бар, ендеше «сөйлемді» де күр- делі синтаксистік тұтастыққа жатқыза аламыз. Қорыта келгенде айтарымыз – «шумақ» терминін əмбебап етіп (тіл мен əдебиетке, поэзиялық мəтін мен прозалық мəтінге ортақ етіп) қолда- нуға əбден болады. Оны өлең мəтініне ғана емес, жалпы мəтіннің бөлігі, сөйлем мен мəтіннің арасындағы иерархиялық буын ретін қабылдау қа- жет. Əрине, өлең синтаксисінің өзіндік ерекшелігін (тіпті, сөзбен сөзді байланыстырудағы, сөздердің орын тəртібі мен ырғағындағы, ұйқасы мен өлшеміндегі ерекшеліктерді) елемеуден аулақпыз. Ол арнайы жол- дармен түсіндіріліп, пайымдалуы қажет. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|