Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттелу тарихына қысқаша шолу
| Шумақтың анықтамасы. Шумақ деп мəтін құрамында бір тақы-
рыпшаға шоғырланған, граммматикалық жағынан аяқталған (бас əріптен нүктеге дейін), бір-бірімен белгілі бір тəсілдер арқылы бай- ланысып тұратын дербес сөйлемдердің тиянақты ойды білдіретін бірлігін айтамыз. Зерттелу тарихына қысқаша шолу. Шумақ ХХ ғасырдың соңғы шеніне дейін арнаулы зерттеулердің нысаны болмады десек те, арнау- лы аталымы болмаса да, сөйлемнен (жай жəне құрмалас) үлкен синтак- систік бірлік жөнінде пікірлер болды. Мəселен, ХХ ғасыр басындағы Ахмет Байтұрсынұлының синтаксисінде бұл бірлік сөйлемнің ерекше түрі ретінде беріледі. Ғалым оны «іргелес сөйлемдер» деп атайды жəне құрмаластан бөлек алып қарайды. Тілдік айғақтарды талдап, оған бер- ген сипаттамасына қарағанда, автордың құрмалас сөйлем сыңарларының арасындағы байланысты емес, дербес сөйлемдердің, яғни, шумақ ком- поненттерінің арасындағы байланыстарды ескергенін байқау қиын емес: мұнда «сөйлемдер біріне-бірі тек ой іргесімен ғана жанасқаны болмаса, бастарын қосып тұрған басқа ешнəрсе жоқ. Сондықтан бұлардың ара- лары да біріне-бірі қосылмай, ашық-ашық үзіліп айтылады. Жазғанда араларына үлкен тыныс белгісі (.) қойылады» [9, 207 б.]. Кейін осы заң- дылықтың шумақты құрмалас сөйлемнен ажыратып тұратын негізгі заң- дылық болып табылғанын ескерсек, ғұлама ғалымның бұл пікірінің 50 жыл бұрын озық тұрғанына таңданбасқа болмайды. Қ.Жұбановтың «сөзді» анықтауға деген ыңғайы сөйлемнен үлкен бір- ліктің бар екенін нұсқайды: «Сөз бөлшектерінің кітап, əңгіме сияқты ірілері бол, əріп, дыбыс сияқты ұсақтары бол, қай-қайсы да бітулі киім- дей, айналасы көмкерілген бір бүтін нəрсе» [10, 28 б.] . Академик Н.Т.Сауранбаев В.В.Радловтың қазақтардың шешендігі- не таңданатынын мысал ете отырып, «сөйлеуде ырғақтық-мелодиялық құралдарды қолдану оған ұзақ периодтардың құрамындағы сөйлемдере- гі ойға тұтастық сипат беретінін» [11, 204 б.] Қаз дауысты Қазыбектің Қонтайшыға айтқан толғауын мысалға келтіреді. Ал толғаудың дербес сөйлемдердің байланысынан тұратыны белгілі, демек, Н.Т.Сауранбаев та сөйлеммен үлкен синтаксистік бірлікті нысанаға алған. Қазақ тіл білімінде сөйлемнен үлкен бірліктерді зерттеуді бірінші рет профессор Т.Р.Қордабаев мəселе етіп қойды. Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысын талдай келе ғалым дербес сөйлемдерден тұра- тын бірліктердің кейбір синтаксистік заңдылықтарына тоқталады, атап айтқанда: синтаксистік күрделі бірліктің компоненттері құрмалас сөй- лемнің компоненттеріне қарағанда едəуір дербес болатынын, шумақтың бастапқы сөйлемінің, дербес сөйлемдерге ортақ субъектінің орны айрық- ша болатынын, дербес сөйлемдер сабақтаса, салаласа байланысатынын көрсетеді [7, 191-198 бб.]. Кейін ғалым «Қазақ тіліндегі құрмалас сөй- лемдер» оқулығына «Күрделі синтаксистік бірлік» атты тармақ енгізді. Поэзиялық шығармалардағы күрделі синтаксистік тұтастықтардың ерекшеліктерін Абай поэзиясының негізінде Р.Сыздық арнайы нысан етіп зерттеді [6]. Кейін шумақтың негізгі постулаттық қағидалары Б.Шалабаевтың ең- бектерінде жүйелі көрініс тапты (Б.Шалабай күрделі синтаксистік тұтас- тық аталымын қолданады. – Ж.Ж.). Автор құрылымы жағынан аяқталған дербес сөйлемдердің арасындағы ізбе-із (термин Б.Шалабайдікі), парал- лель жəне аралас байланыстарды, шумақты құрастырушы сыңарларды сипаттайды. Ғалым шумақтың стильдік қызметіне мəн бере отырып, оны тұйықталған бірлік деп тану сыңайын байқатады [12; 13, 172-178 бб.]. Шумақтың жалпы синтаксистік сипаты С.Мұстафина, Ж.А.Жакупов- тың кандидаттық диссертацияларына нысан болды. 288 289 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Бертінде Б.Шалабай көркем мəтіндегі шумақтың функционалдық типтерін нысанға алып іргелі зерттеулер жасады [14]. Ғалымның ізімен шəкірттері де осы бағытта əртүрлі деңгейдегі зерттеулер берді [15]. Кейін жоғары оқу орындарына мəтін синтаксисінің, мəтін лингвисти- касының енуіне орай оқу басылымдары жарық көрген («Қазақ граммати- касындағы» (Астана, 2002) арнайы тарау, Г.Смағұлованың, Г.Айтжанова- ның т.б. еңбектері). Мəтіннің абзацтық мүшеленуі, семантика-интонациялық мүшеленуі диссертациялық зерттеулерге нысан болды [16]. Қазақ тіліндегі шумақтарды орыс тілімен салғастырып зерттеуді кезінде орыстың белгілі тілтанушысы И.А.Фигуровскийдің мəселе етіп қойғанын ескерте кету артық болмайды [17]. Шумақ күрделі синтаксистік тұтастық деген атпен соңғы шыққан «Қазақ грамматикасына» енгізілді. Бұл – шумақтың қазақ тіл білімінде сөйлем сияқты өзіндік бөлекше бірлік ретінде жосық тапқанын көрсе- теді. Шумақты өзіндік бір синтаксистік деңгейдегі бірлік ретінде тану үшін оны бұған ұқсас я шендес басқа бірліктермен салғастырып барып ажыратқан жөн. Осы тұрғыдан келгенде біз оны алдымен құрмалас сөй- леммен, абзацпен, мəтінмен, контекспен салғастыруға тиіс боламыз. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|