Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар «... Өнім тағдыры көп ретте сушыға байланысты. Сондықтан да сушылыққа тəжірибесі мол, өз ісін ұқыпты атқаратын адамдар қо- йылуға тиіс. Олар агрономиядан да, техникадан да мол хабарлары болуы керек. Бұларды білмейінше, жаңбырлатқыш агрегаттар мен басқа да құралдарды тиімді пайдаланып, суару ісін агротехникалық талапқа сай жүргізе алмайды» (Социалистік Қазақстан, 1997, 20 мамыр). Осындағы ой бір сөйлемнен екінші сөйлемге, екіншіден үшіншіге көшіп, жалғасып жатқанда, қай сөздердің бірінің орынна бірі жұмсалып тұрғаны айқын аңғарылады: сушыға байланысты болғандықтан – сон- дықтан; адамдар – олар; агрономиядан, техникадан – бұларды. Контекстен тыс алып қарасаңыз, бұл сөздердің өзара орын алмасты- ратын реті жоқ сияқты көрінеді, мағыналары мүлдем басқа-басқа. Солай болса да контекстегі ойдың сабақтасуы оларды осылайша бірінің орнына екіншісінің жүруіне «мəжбүр» етіп тұр [53, 29-30 бб.]. Автордың «контекстегі ойдың сабақталуы» дегенінен біз сол ойды білдіретін сөйлемдердің сабақталуын, демек, синтаксистік байланыстың бір көрінісін көреміз. Соған тоқталайық. Мəтін лингвистикасында мəтінді құрастырушы сыңар болып сана- латын грамматикалық жағынан аяқталған сөйлемдердің байланысының жоғарыда аты аталған Г.Я.Солганик ұсынған екі түрін, тізбекті жəне жа- рыспалы байланыстарды, орынды деп тауып жүр [34]. Бұлардың сино- нимнің синтаксистік қызметіне тікелей қатыстысы – тізбекті (сабақты) байланыс. Лексикалық қайталау, есімдікпен қайталау, синониммен қайталау арқылы дербес сөйлемдердің байланысында синтаксистік мəн бірдей болады, айырмасы – стильдік-мағыналық жағында. Лексикалық қайта- лау, негізінен ғылыми, ресми, ауызекі сөйлеу стильдерінде жиі қолда- нылса, есімдікті қайталау қай стильге болсын бейтарап, синонимдік қайталау, негізінен, публицистикалық стиль мен көркем əдебиет стилі- не тəн. Дербес сөйлемдердің контекстік байланысу құралы ретінде жүйелі синонимдер де, контекстік синонимдер де жұмсала береді. Мысалдар: 1) Көріс күннің кешіне Қазақ Ордасының басты елшілері патша дастарханынан дəм татты. Қонақасы Ас Сарайда берілген еді. Мол тағам, көңілді отырыс үстінде бөтен əңгіме болған жоқ (М.Мағауин). 2) Жиналысты Щербаков Жұманияға аштырды. Бұндай үлкен жиын- ның алдына шыққаны осы еді Мейрамның (Ғ.Мұстафин). 3) Ауылға жақындап, енді бір үйге түсе берейін дегенде, бір келіншек үйден шыға беріп аттың шылбырын ұстаған бойы əнді шырқай жөнел- ді. Əлгі əйел бетті де, тілді де адам екен (С.Бақбергенов). 4) Ол «Күн екіншіні» қайта-қайта оқып, əрбір сөйлемін аударып əл- дебір нəрсеге дайындалып жатты. Бірнеше күн өткеннен кейін өзінің учаскесіндегі комсомолдарын жинап алып романды көпшілік түрде оқи бастады (С.Ерубаев). 5) Лиза келді. Академик құшақтап қызын сүйді (С.Ерубаев). Келтірілген мысалдарға ортақ нəрсе – фразааралық байланыстың си- нонимдік қайталау тəсілінің қолданылуы, яғни алдыңғы сөйлемдердегі белгілі бір сөз келесі бір сөйлемдерде лексикалық жүйелі синонимдер- мен: дəм – қонақасы – тағам (1-мысал); жиналыс – жиын (2-мысал); келіншек - əйел (3-мысал) немесе контекстік синонимдермен: «Күн екін- ші» - роман (4-мысал); Лиза – қызы (5-мысал) алмастырылады. Осындай контекстік ықпалдың арқасында сөйлемдер арасындағы ой сабақтасып, жүйелі болып тұрады. Синтаксистік күрделі бірлікті құрастырушы дербес сөйлемдер бір- бірімен фразеологиялық, сондай-ақ лексико-фразеологиялық синоним- дер арқылы да байланысады. Мысалы: 1) Кейде ұғымсыз сөзден іші пысып, əкесінің пішін тұлғасына қарап қадалып қалады. Тегінде, ертекші, өлеңші не болса əңгімеші адамға талай уақыт тап- жылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күннен бергі əдеті еді (М.Əуезов). Бұл үзіндідегі «қадалып қарау» жəне «тесіле қарау» синонимдес тұрақты тіркестері екі сөйлемнің байланысын қамтамасыз ете отырып, сөйлеудегі ойдың бір сарындылығынан, орынсыз қайталануынан «құтқа- рады». Көркем мəтіндерде образды бейнелеу, кейіпкердің мінез сипатын аша түсу мақсатымен метонимия, синекдохалар қолданылатыны белгілі. Бұлар бір-бірімен байланысты сөйлемдер арасында контекстік синоним қызметін атқарады, бұндай қолданыста стильдік мақсат болады. Мыса- лы: Болыстар көптің қабағын сезген сайын өз-өзінен бұққандай, қы- сылғандай еді. Ақжелке алдындағы төменшіктеген жалтақ көз тағы да бөрік астынан ұрланып, маңайынан бір шығыс іздегендей сүзіліп, қозға- лақтап отыр еді (М.Əуезов). Бұл мысалда екі сөйлемдегі ойды жалғастырып тұрған бірінші сөй- лемдегі «болыстар» мен оның екінші сөйлемдегі контекстік синонимі «жалтақ көз». «Жалтақ көз» тіркесі алдыңғы сөйлемдегі «болыстар» сөзімен метонимиялық мағыналық қатынаста. Дербес сөйлемдердің тізбекті түрде байланысуындағы бір жол – па- рафразалау. Басқаша айтқанда, алдыңғы сөйлемдердегі бір ұғым келе- сі сөйлемде суреттеліп, бейнеленіп, сипатталып қайталанылады да, ой жалғастығын қамтамасыз етеді. Мысалы: 1) Ұзақ қайғыны өмірінің мəңгілік шер-күйі қылып сақтап Қарагөз əлі күнге келеді... 312 313 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Бүгінгі көшті бастап келе жатқан қаралы сұлудың жайы осы (М.Əуе- зов). 2) Мейрам келгелі көбінесе завод өмірін зерттеумен, танысумен бол- са, кейінгі жұмада қызу жиын, қауырт жұмыстарға араласты. Посел- келік совет, комсомол, профсоюз ұйымдарын құру, толып жатқан жи- налыстар өткізу, пікір талқыларына түсу шын өмірге жаңа араласқан жастың тойпаңын жазып, бірсыпыра ашып тастады (Ғ.Мұстафин). 3) Бір күні үйінің қасына тағы бір көк сақалы бар Можан жетіп келді. Баяғыда асықты бірге ойнап, молданың алдын бір көрген қалқан құлақ сығырық неменің қай келгенін тергеп жататын еді, қол қусырып қонақ етті (Ə.Кекілбаев). 4) Елден аттанып бара жатқан Ақанды түнделетіп жеткен Тас- танның көзі шалып қалып, соңына түскен. Құлагер болмағанда кім екенін бай аңдап қалатын еді. Бір абыройы жүйрік аттың арқасында жігіт құтылып кетті (С.Жүнісов). Бұл бірліктерде дербес сөйлемдердің құрылымдық байланысы «баста- уыш – меншіктік анықтауыш» (1-мысалда «Қарагөз – қаралы сұлудың», 2-мысалда «Мейрам - өмірге жаңа араласқан жастың», 3-мысалда «Мо- жан – қалқан құлақ сығыр неменің»), «бастауыш – пысықтауыш» (4-мы- салда «Құлагер – жүйрік аттың арқасында») түрлеріндегі синтаксистік, контекстік арақатыстық арқылы жүзеге асып, əр сөйлемде берілген ой бір-бірімен жалғасып тұр. Еркін тіркестердің жүйелі синоним болып келуінің дербес сөйлем- дерді байланыстыруы да аз кездеспейді. Бұндайда құрылымдық арақаты- настық күрделене түседі, яғни сабақталған сөйлемдердің бір ғана мүшесі емес, бір мезгілде ең кемі екі мүшесі қатысып тұрады. Мысалдар: –Арада екі жыл өткеннен кейін, қозы бағып жүрген тоғыз жасар Рахметті Долбы бай өлгенше сабады. Ашуға шыдай алмай жас бала түнде үйден шығып, далаға қаңғырып кеткен (С.Ерубаев). –Ұзақ Ақбейіттегі жиыннан қайтып Таңбалы тастағы өз аулына таман келгенде, маңындағы көпшілік жан-жаққа, ауыл-ауылына быты- рап тарап кетіп, қасында селдір ғана топ қалып еді. Осы аз кісінің ішін- де өзінің бірге туған ағасы Түнғатар қажы келе жатқан (М.Əуезов). Бұл мысалдардағы асты сызылған сөз тіркестері синонимдік қаты- настарын белгілі бір дəрежеде контекстен тыс тұрып та сақтай алатын- дықтарын байқауға болады. Салыстырыңыз: тоғыз жасар Рахмет – жас бала; селдір ғана топ – аз кісі. Қорыта келгенде, тілдік фактілерді талдау дербес сөйлемдердің бай- ланысына қатысты мынадай ойларға əкеледі: 1) аяқталған дербес сөйлемдердің тізбекті синонимдік байланысы өзінің синтаксистік мəні жағынан лексикалық жəне есімдікті қайталауға ұқсас, басқаша айтқанда, тізбекті синонимдік байланыс жағдайында да аталмыш қайталау жағдайларымен құрылымдық арақатынастық үлгісі бірдей болып келеді; 2) дербес сөйлемдер лексикалық, лексико-фразеологиялық синоним- дер көмегімен де, еркін тіркестер синонимдігі көмегімен де жалғаса ала- ды; - дербес сөйлемдердің тізбекті синонимді байланысының ерекшелігі сонда, бұл жағдайда синтаксистік-мағыналық байланыс құралының қыз- метін атқарып қана қоймайды, сонымен бірге ойды байыта, көркемдей бейнелеп жалғастырушы стильдік мақсатта да қолданылады. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|