Синтаксистік парадигмалар
Шумақ сыңарларының жақтық-шақтық біркелкілігі тəсілі
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шумақ сыңарларының жақтық-шақтық біркелкілігі тəсілі. Бұл
тəсіл – қазақ синтаксистік шумағын түзудің өнімді тəсілі. Сол бір уақыт- та бар болып тұрған заттар, болып тұрған құбылыстарды бейнелегенде, баяндағанда жиі қолданылады. Қазақ сөйлеуінде жарыспалылыққа құрылған шумақтарға сыңарлар- дың шақтық мағынасындағы реңдердің бірдей болуы тəн. Мұндайда па- раллельділік сыңарлардың құрылымдық тепе-теңдігімен күшейе түседі. Бұған осының алдында келтірген мына мысал айқын дəлел болады: Қос ішінде үш адам бар. Үй иесі - жасы қырықтар шамасында, дөң- гелек сақал, шарқы ғана кісі. Табаны ағаш, үсті сірі шəрке жасап отыр. Əйелі - жиырмадан асқан бүйрек бет қара келіншек. Ескі қаптан байпақ тігіп отыр. Еңбектеген еркек бала. Өзімен-өзі болып жүр (Ғ.Мұстафин). Сонымен қатар мəтінде шумақтың параллельділікке ұйысымы сыңар- лардың баяндауыштарының реңктері əртүрлі, бірақ шақтық көрсет- кіштері бірдей болса да сақтала береді. Мысалы: Біз бытықы-шытықы темір жолдардың үстімен кеттік. Мұншама көп жол болар ма! ... Жəне өрмекшінің ауындай айқыш-ұйқыш кезік- кен жолдар... Олардың бойын өрлей, ерсілі-қарсылы поездар да жүріп жатыр, қиқуын сала, паравоздар да жүйткіп жүр. Əлдеқайда, аласа- 318 319 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар лы-биікті бағаналардың басында, қызылды-жасылды, ақты-сарғылт- ты дегендей əлденеше шамдар жанып-сөніп тұр. Əр жерде қиқулаған паравоздардың тұтасқан даусы құлақты тұндырады... Əлденелерді істеп, əр жерде əбігер боп жүрген адамдар... (С.Мұқанов). Бұл бірлікте 4-ші, 5-ші, 6-шы сыңарлар жарыспалы байланыста. 4-ші, 5-ші сыңарлардың баяндауыштары нақ осы шақпен (жүріп жатыр, жүйткіп жүр; жанып-сөніп тұр), ал 6-сыңардың баяндауышы ауыспа- лы осы шақпен (құлақты тұндырады) берілген. Шумақтағы дербес сөйлемдердің баяндауыштарының шақтық мағыналары біркелкі болмауы да мүмкін, бірақ контекст ықпалымен олар бір шақтық мағына арнасына түседі. Мысалы: Ойда көгалды қуалай қонған қараша ауылдар отыр. Біреулер жаңа келіп жүгін түсіріп, біреулер шаңырақтарын көтеріп жатыр. Ерте уақытта жан-жақтан келетін тоғыз торап жолды шөп басқан. (...) Дода сақал кірекеш күрегіне сүйене тыныстап тұрғанда, бəріне көз жі- беріп тұрады (Ғ.Мұстафин). Бұл шумақта алғашқы үш сөйлем жарыспалы байланыста. 1-ші, 2-ші сыңарлардың баяндауыштары нақ осы шақта, ал 3-шісінікі өткен шақ есімшемен берілген. Сөйте тұра сөйлемдерде баяндалатын құбылыс- тар ақпаратты беруші мен алушының көз алдында бір уақытта өтіп жатқаны контекстен көрініп тұр. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|