Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Логикалық аспект. Логикалық, оның ішінде байымдау санатының,
сөйлеуге қатысы мол екендігіне талас жоқ. Бұл екеуінің бір-бірімен тең емес екендігі əлдеқашан дəлелденген. Байымдаудың тілдегі көрінісі – хабарлы сөйлем. Тілші-ғалымдар мен логиктердің арасында сонау Аристотель заманынан бері келе жатқан «сұрау мен бұйрық байымдау жасай алмайды, өйткені байымдаудың тағайыны – мақұлдау мен теріске шығару» дейтін пікірді ұстанатындар көп (Сонда сұраған адам мен бұйырған адам ойлаусыз сөйлегені ма?). Осыдан болар, синтаксистік құрылысты логикалық тұрғыдан зерттеп жүрген тілтанушылар мен философтар сөйлемге байланысты ойды үш түрге бөліп қарастырады: 1) ой-хабар; 2) ой-сұрақ; 3) ой-түрткі. Демек, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер де ойды білдіретінін бағамдауға бо- лады. Тіл білімінің логикалық субъект пен грамматикалық бастауыштың, логикалық предикат пен грамматикалық баяндауыштың сəйкеспей- тіні жеткілікті дəлелденген. Қазақ тіл білімінде бұған көз жеткізген ға- лымдар – К.Аханов пен О.Төлегенов [5, 8-13 бб.]; [23]. Мəселен, К.Аха- нов «Грамматика теориясының негіздерінде» «Оған темекі тартуға болмайды» деген сөйлемдегі логикалық субъект «оғанның» граммати- калық толықтауыш екенін айтады [23, 208-210 бб.]. Бірақ екі ғалым да логикалық субъект мен предикаттың сөйлемдегі предикативтік қатынас- қа қатысы қандай екеніне бара бермейді. Өйткені жалпы тіл білімінде предикативтік қатынас, предикативтілік дегендер сөйлем мазмұнының шындық өмірге қатысы ретінде қарастырылады. Біздіңше, субъект пен предикаттың болуы сөйлемнің басты белгісі предикативтілікке тікелей қатысы бар. Мысалы, жоғарыда келтірілген «оған темекі тартуға болмай- ды» деген сөйлем – жақсыз сөйлем, бастауышы жоқ, қиысу байланысы 60 61 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар жоқ. Ал сөйлемнің құрылымдық қаңқасы – бастауыш-баяндауыштық қа- тынас, сонда бұл сөйлем құрылымдық үлгіге келмей тұр. Бұл сөйлемді қарым-қатынас құралы етіп тұрған – субъект (оған) пен предикат (темекі тартуға болмайды). Сонымен, сөйлемге анықтама беруде логиканы, ойды негізге алу орынды деуге болады. Бұлай деу себебіміз – жалпы тіл білімінде, атап айтсақ, американ дескриптивизмінде [24, 97 б.], сондай-ақ орыс лингвис- тері Ф.Ф.Фортунов, М.Н.Петерсонның еңбектерінде [25, 155 б., 454 б.]; [26, 94 б.] сөйлемдегі логикалық сипатты ескермеу байқалады. Қазақ тіл білімінде мұндай сыңай жоқ. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|