Синтаксистік парадигмалар
сына қарай – жай жəне құрмалас, құрамындағы мүшелерінің сипа-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| сына қарай – жай жəне құрмалас, құрамындағы мүшелерінің сипа-
тына қарай – болымды жəне болымсыз, жалаң жəне жайылма, жақты жəне жақсыз, толымды жəне толымсыз, атаулы деп ажыратады да, ай- тылу мақсаты мен интонациялық ерекшеліктеріне қарай – хабарлы, сұраулы, бұйрықты жəне лепті деп жіктейді. Осы бөлініс қазірге дейін сақталып келеді [6, 440-458 бб.]. А.Байтұрсыновтан басталатын, кейін басқа да қазақ тілшілерінің еңбектерінде жалғасын тапқан сөйлемдерді жіктеудің осы үрдісінің не- гізінде сол тұстағы жəне кейінгі орыс, шетел тілшілерінің (В.Гумбольт, Фердинанд де Соссюр, Ф.Фортунатов, А.А.Шахматов, А.Мещанинов, А.Пешковский т.б.), түркітанушы ғалымдардың (П.М.Мелиоранский, Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов т.б.) сөй- лемді грамматикалық жəне мағыналық ерекшеліктерін ескере оты- рып топтастыру идеясы жатқан болатын. Осыған байланысты қазақтың дəстүрлі грамматикаларында да сөйлемді жіктеуде осы екі меже (сыртқы грамматикалық құрылымы жəне мағыналық немесе айтылу мақсаты) басшылыққа алынды жəне алынып та келеді. Əйтсе де, өткен ғасырдың орта тұсынан бастап орыс тіл білімінде сөйлемнің грамматикалық құрылымға негізделген түрлерінен басқа да ерекше құрылымдық типтерінің бар екендігі жөніндегі тілдік фактілерге негізделген идеялардың дүниеге келуі (В.В.Виноградав, Н.Ю.Шведова, Т.П.Ломтев, В.Г.Адмони, И.П.Распопов, Н.Хомский т.б.) түркітанушы- ларға, оның ішінде қазақ ғалымдарына да əсер етпей қойған жоқ. Мəсе- лен, қазақ сөйлемдері ішінде де бір негізді (бір құрамды) деп есептелетін жəне грамматикалық жағынан мүшелеуге келмейтін, бірақ логикалық жағынан сөйлемдік мағынада қолданылатын сөздер мен сөздер тобы бар екендігіне көз жеткізген кейбір қазақ тілшілері болды (К.Аханов, О.Төлегенов, Ғ.Мадина, М.Балақаев). Солардың ішінде О.Төлегенов осы мəселеге тереңірек үңіліп, төмендегідей принциптерді басшылыққа ала отырып, сөйлемді жаңаша жіктейді: «1) Баяндаудың жалпы модальдік мағынада (шындыққа қатысты) берілу сипатына қарай сөйлемдер екі топқа бөлінеді: болымды сөйлем- дер, болымсыз сөйлемдер; 2) Сөйлемдер нақтылы сөйлеу процесінде баяндаудың берілу мақса- ты жағынан үш топқа жіктеледі: хабарлы сөйлемдер, сұраулы сөйлемдер, бұйрықты сөйлемдер; 3) Сөйлемдер эмоциялық мағынасына қарай екі топқа бөлінеді: үсте- мелі лепті сөйлемдер, арнаулы лепті сөйлемдер; 4) Сөйлемдердің жалпы құрылымына байланысты жіктелу ерекшелігі: Бір немесе бірнеше предикативтік қатынас негізінде құралып жұмса- луына қарай екі салаға бөлінеді: жай сөйлемдер жəне құрмалас сөйлем- дер. Қалыпты синтаксистік құрылымды емес сөйлем түрлері барын ескер- сек, жалпы жай сөйлемді мүшеленетін сөйлемдер жəне мүшеленбейтін сөйлемдер деп ажыратуға болады. Мүшеленетін жай сөйлемдер бастауыш пен баяндауыш арқылы не тек баяндауыш арқылы қалыптасу құрылымына қарай: екі бас мүшелі сөй- лемдер, бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер болып бөлінеді. Бірінші топтың өзі бас мүшелердің лексика-грамматикалық өзгешелі- гіне байланысты жеке-жеке типтер болып бөлінеді. 110 111 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Екінші топқа жататындар қимылдың субъектіге қатысы жағынан, субъект мəнінің ерекшелігі жағынан үш топқа жіктеледі: белгісіз жақты сөйлемдер, жанама жақты (жақсыз) сөйлемдер, жалпылама жақты сөйлемдер. Нақтылы бір сөйлеу жағдайында, контексте жай сөйлем типтері то- лымсыз да болып жұмсала береді. Мүшеленбейтін сөйлемдерді лексика-грамматикалық жасалу ерек- шеліктері жағынан үш топқа бөлуге болады: есімдерден құралған (атау- лы) сөйлемдер, арнаулы модальдік сөздерден құралған сөйлемдер, одағай- лардан құралған сөйлемдер» [7, 3-44 бб.]. Қазақ тіл білімінің кейінгі дамуында соңғы жіктелісті жақтаған жəне оны жетілдіру бағытында ізденістер жүргізген ғалымдар да болды (Р.Əмір, Ж.Сəдуақасұлы, Б.Шалабай т.б.). Сонымен, сөйлемді құрылымдық жағынан алдымен мүшелену мүм- кіндігіне қарай: 1) мүшеленетін жəне 2) мүшеленбейтін сөйлемдер деп жіктеуге бөлінеді. Мүшеленетін сөйлемдер: 1. Бас мүшелердің қатысына қарай: бір негізді жəне екі негізді; 2. Бір негізді сөйлемдер логика-грамматикалық құрылымы жағынан: белгілі жақты, белгісіз жақты, жанама жақты, жалпылама жақты; 3. Бір негізді жəне екі негізді сөйлемдер: а) тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай: жалаң жəне жайылма; ə) баяндау мүшесі жасалатын сөз табына қарай: етістікті жəне есімді; б) жалпы модальдік сипатына қарай: болымды жəне болымсыз; в) ойға қатысты мүшелердің толықтығына қарай: толымды жəне то- лымсыз сөйлемдер болып ажыратылады; 4. Екі негізді сөйлемдер грамматикалық жақтың қатысына қарай: жақты жəне жақсыз – деп жіктеледі. 5. Мүшеленбейтін сөйлемдерге: атаулы сөйлемдер, вокатив сөйлем- дер, модаль сөздер мен одағайлардан жасалған сөйлемдер жатады. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|