Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «бір бас мүшелі»
| 2.4.2 Бір негізді сөйлемдер
Тіл білімінде сөйлемдерді топтастырудың бір принципі ретінде оның сөйлемдік қаңқасын құрауға негіз болатын бас мүшелердің өзара қаты- насы (предикативтілік) ескеріледі. Осыған байланысты ғылымда көп уақытқа дейін сөйлем атаулының барлығы дерлік екі бас мүшелі (баста- уыш пен баяндауыштың немесе субъекті мен предикаттың қатынасына құрылған) болуға тиіс деген идея басым болып келді. Алайда сөйлемді үздіксіз əрі жан-жақты зерттеу нəтижесі оның құрылымдық ыңғайда белгілі бір стандартқа сыймайтынын, адамдардың дүние танымы мен қа- рым-қатынасының ұлғайып, соған сай сөйлем мағынасының күрделенуі- не байланысты оның құрылымы да алуан түрлі болып өзгеріп отыра- тын сан қырлы құбылыс екенін көрсетті. Жай сөйлемнің құрылымдық типтері «...алдымен предикативтіліктің (баяндау мазмұнының) мына- дай екі жүйеде берілу сипатына негізделеді: сөйлемдер бірде сөздердің тұлғасы мен жұмсалу орны жағынан ерекшеленіп, яғни сөйлем мүше- сі қызметінде қолданылуына қарай қалыптасса, бірде сөздердің басқа сөйлемдермен тікелей қатынасқа түсіп не сөйлеу жағдаятына қатысты болып, сөйлем қызметінде қолданылуына қарай қалыптасып отырады» [8, 46-49 бб.]. Сөйлемнің осындай жолмен қалыптасқан ерекше типінің бірі – оның «бір бас мүшелі» (бір енгізді, бір құрамды) болып құрылуы болатын. Орыс тіл білімінде бір негізді сөйлемдер («бір негізді, екі негізді» – Р.Əмірдің термині) болатындығы жөніндегі идеяны алғаш рет А.А.Шахматов ұсынғаны белгілі. Ол сөйлемдердің бір бас мүшелі де, екі бас мүшелі де, атаулы да болатынын ескерте отырып, бір бас мү- шелі сөйлемдердің мəнін грамматикалық тұрғыдан қарағанда, «субъек- ті мен предикат мəнінің сөйлемнің бір бас мүшесі арқылы көрінуі» деп түсіндіреді [9, 50-80 бб.]. Бұл идеяны жақтаушылар (Ю.М.Костинский, Г.А.Золотова т.б.) бір негізді (бір бас мүшелі) сөйлемге орыс тіліндегі жақсыз етістіктер арқылы берілетін сөйлемдерді ғана жатқызады. Сөй- лемнің «бір негізділігі» жөніндегі идея бұдан бұрын тіл біліміне бел- гілі «бастауышы түсірілген, бірақ баяндауышы жіктік жалғауы арқылы берілген сөйлемдердің бəрін екі негізді деп есептеу» жөніндегі идеяға (Е.Ф.Будде) қайшы келді. Сөйтіп, осы екі бағыт сөйлемнің құрылым- дық түрлерін айқындауда ғалымдардың екі топқа бөлінуіне себеп бол- ды. Дегенмен, А.Шахматовтың сөйлемді «екі бас мүшелі» жəне «бір бас мүшелі» деп бөлу идеясын ғалымдардың басым көпшілігі қолда- ды жəне əрі қарай дамытты (В.Г.Адмони, Н.Н.Арват, В.В.Богданов, Н.Ю.Шведова, И.П.Распопов, Г.А.Золотова т.б.). Түркітанушылардың да көбі алғашқы кезде тек «сөйлемнің бəрі екі бас мүшелі болуға тиіс» деген идеяны көбірек қолдағанымен (Н.А.Бас- каков, И.Д.Джакубов, З.И.Будагова т.б.), түптеп келгенде, сөйлемнің бір бас мүшелі де бола алатынын мойындауға мəжбүр болды. Олардың біра- зы кейін жеке тілдердегі бір негізді сөйлемдер жайында өз еңбектерінде көрсетіп, бірсыпырасы арнайы диссертациялар да қорғады (А.Н.Коно- нов – түрік тілінде, М.З.Закиев – татар тілінде, А.Ч.Кунаа – тува тілінде, У.Б.Алиев – қарашай-балқар тілінде, И.Расулов – өзбек тілінде, Б.Тойшы- бекова – қырғыз тілінде, Б.Сарыев – түрікмен тілінде т.б.). Қазақ тіл білімі ғылымында сөйлемнің тек баяндауыш арқылы жа- салған түрлерінің болуы «жақсыз» сөйлем тұрғысынан қарастырылғаны болмаса, бір негізділік тұрғысынан арнайы қарастырылған емес. Қазақ 112 113 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар тілінде бұрын екі негізді сөйлемнің толымсыз түрі ретінде қарасты- рылып жүрген – Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зы- там…(Ғ.Мүсірепов). – Кетіңдерші, өтінемін! (Д.Исабеков) т.б. тəрізді сөйлемдерді бүгінде тек баяндауыш арқылы ғана құрылған сөйлем ретін- де қарау қажеттігі күмəн тудырмайды. Дəлірек айтқанда, мұндай сөйлем- дер бір негізді деп есептелуге тиіс. Егер бұларды екі негізді сөйлемнің толымсыз түрі ретінде танып, бастауышты қоюға болады деп есептесек, онда сөйлем мағыналық реңкінен айырылып қалар еді, бастауыштың қосылуы (Мен зытып келем, мен зытып келем) сөйлем семантикасын айқындап, дəлдеп тұрған интонацияны бəсеңдетіп, автор білдіруге тиіс болған экспрессивті-эмоционалдық семантиканы солғындатар еді. Бұл – сөйлемнің тұлғалық құрылымы мен мағыналық құрылымының сəй- кес келмеуінен туындайтын құбылыс. Нақтырақ айтқанда, бастауыштық (субъектілік) мағына баяндауыш (предикат) құрамындағы жақтық тұлға (1-жақ) арқылы берілген. Сонда жақтық тұлға екі қызметті де атқарып тұр. Бұл ерекшелік бір негізді сөйлемдерді екі негізді сөйлемдерден айыратын негізгі өлшем (критерий) болып табылады. Əрине, осындай сөйлемді бастауышы түсірілген Кеше елден келдім; Астанаға қашан жүресіз? тəрізді екі негізді бастауышсыз толымсыз сөйлемдерден айыра білу қажет (Бұл сөйлемдерге бастауышты қойғаннан сөйлем семантика- сына келер зиян жоқ). Сонымен, бір негізді сөйлемнің басты ерекшелігі – ондағы предика- тивтік қатынастың бір ғана бас мүше арқылы берілуі болып табылады. Əрине, бір негізді сөйлем жасауда предикативтік қатынас сөйлемнің модальдік жəне интонациялық белгілерімен үнемі бірлікте қызмет ат- қарады. Жоғарыдағы талдаулар мен тұжырымдар негізінде бір негізді сөй- лемге мынадай анықтама беруге болады: бір негізді сөйлем деп, преди- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|