Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Құдай мені шатастырды, шатастырғанда жаман шатастырды
(Ғ.Мұстафин). Байланыстыру қызметіндегі қайталаудың синтаксистік қызметі екі аспектіде айқындалады: 1. Ой білдірудің жеке түйіндерін байланыстырады: Зылиха бүгін көңілсіз, көңілсіз болғанда жайшылықтағыдай емес, өзгеше (Б.Майлин). Ол диалогтағы репликалар арасында байланыс орнатады: 1) Иə, білем, Бейсенбай – большевик. 2) Ол большевик болғанда мықты большевик болатын (І.Жансүгіров) 2. Қайталау арқылы байланысқан сөйлемдер алдыңғы сөйлемдегі немесе репликадағы ойды нақтылайды, түсіндіреді. Мысалы: Аламын, алғанда шырылдатып отырып тартып аламын (І.Есенберлин). Уа, жолдас, мен өзім кедеймін, кедей болғанда батырақпын (Б.Май- лин) Бірақ мен одан оқымадым. Оқымағанда маған оқу жақпай қойған жоқ, бұл ауылдан менің кеткім келді де тұрды (С.Мұқанов). Ғалым Р.Əмір көрсеткен есімшенің бұл ерекшелігі есімше формасы- ның сөйлем мен сөйлемді байланыстыруда айрықша сапаға көтерілетінін көрсетіп тұр. Сабақтас құрмалас түзетін есімше формаларының деңгейішілік пара- дигмасы: 1) -ған, -ген, -қан, -кен; 2) -ғанда, -генде, -қанда, -кенде; 3) -ғанша, -генше, -қанша, -кенше; 4) -ғанмен, -генмен, -қанмен, -кенмен; 5) -ысымен, -ісімен; 6) -дықтан, -діктен. Есімшелердің компоненттерді байланыстыруы нəтижесінде пайда болатын құрмалас сөйлемдердің мағыналық түрлері көсемшелі сөйлем- дерге қарағанда аз. Олар: мезгіл, себеп, қарсылықты, ыңғайлас сабақтас- тар. 2) Шылаулар. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы ретінде есімше тек септік формалы түрінде ғана емес, сонымен қатар сайын, шақта, кез- де жəне шылауы тіркескен күйде де болады. Мысалы: Түнде қар жауған соң, бұйығып қалған аңдар əзір бой сергі- те қойған жоқ (Ə.Кекілбаев). Шайдың дастарханы жиылып болған кез- де, ет асылған-ды (М.Əуезов). Дейін, шейін, қарамастан деген шылаулар барыс септігіндегі есім- шені бағыныңқы сөйлем баяндауышының құрамына енгізеді. Мысалы: Осыдан үш-төрт күн өтекенге шейін Абай үйде болды (М.Əуезов). Жау- дың өте қатты қарсы көрсеткеніне қарамастан, жігіттер алға басуда еді (М.Ғабдуллин). Қазақ тілінде құрмалас құрамындағы шылаулар екі түрлі қызмет атқарады: есімшелермен қатар олар компоненттерді бір ортақ бүтінге қосатын негізгі тəсіл ретінде тəуелді компонент болып табылады. Əр тілде сабақтаса байланысқан құрылымды компоненттердің байланысын талдау олардың құрылымдық-типологиялық ерекшеліктерімен байланыс- ты. Сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас айқындалатын аморф- тық тілдерде жалғаулық сөздердің мəні зор. Мысалы, ханзу (қытай) тілін- де құрмалас сөйлемдер саны жүз жетпістен асатын (барлық жалғаулық сөздердің 80%-ы) жалғаулық шылаулар арқылы құрылады екен. Басқа тілдерде, мысалы, кавказ тілдерінде қатыстық есімдіктер мен жалғаулық шылаулар мүлдем жоқ. Бірақ туыстас тілдердің арасында да, соның ішінде түркі тілдерінің арасында жалғаулық тəсілінің өнімділігі əртүрлі. Айталық, ки жалғау- лығы оғыз тобының тілдерінде, мысалы əзірбайжан тілінде қолданыл- ғанмен, өзге түркі тілдерінде, соның ішінде қазіргі қазақ тілінде қол- данылмайды. Түркі тілдерін зерттеушілер құрмалас құрамында демеуліктермен қа- тар көсемшелік diye формасы жеке сөйлемдерді байланыстырушы ретін- де маңызды рөл атқаратындығын, сонымен қатар оның алғашқы мəнін жоғалтып алғандығын, diye көсемшесі de-tek етістігінің негізі екендігін, синтаксистік қызметі екі дербес сөйлемдерді құрмалас сөйлемге біріктір- ген жалғаулық сөзге айналғандығын көрсетеді. Мысалы: Əңгіме тағы да Нинаға көшіп кете ме екен деп, бəріміз де Петяға ұнатпай бір қарап қойдық (Ғ.Мүсірепов). б) Жай сөйлемдердiң шартты рай арқылы құрмаласуы Тіл тарихын зерттеушілер шартты рай тұлғасы компоненттерді құр- маластыру қызметінде ерте кезден қолданылатынын жəне ол кезде шарт, мезгіл мəндерін қатар бергендігін айтады. Көне жазбалардағы -сар, -сер 200 201 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар тұлғасының ықшамдалуы нəтижесінде пайда болған қазіргі тұлғаның бас- ты ерекшелiгi сол – ол, негiзiнен, бағыныңқы сөйлемнiң баяндауышы қыз- метiнде жiктiк жалғауда тұрып, бастауышымен қиыса байланысуында. Əдетте, жiктiк жалғауы өзi жалғанған сөзге тиянақтылық беретiн фор- ма деп танылғанымен, шартты рай тұлғасына жалғанғанда бұл қасиетi сақталмайды, сондықтан бағыныңқы жай сөйлемдi басыңқы жай сөй- леммен құрмаластыру функциясын атқара бередi. Түркі жəне қазақ тілін зерттеушілер (Ғ.А.Абдурахманов, Қ.Есенов) шартты рай тұлғасының біртіндеп өз тиянақтылығын жойып, тиянақсыз, тəуелсіз қалыпқа өтіп келе жатқанын айтады. Бағыныңқы жай сөйлем құрамындағы шартты райдың өзге етiстiк тұлғасынан ерекшелiгi – оның жақтық формада ай- тылып, өз бастауышымен қиысуында. Сондықтан да болу керек, кейбір тілшілер құрмаластың осы тұлға арқылы байланысқан түрін салаластар- дың қатарында қарастырды. Сабақтас құрмаластардың құрылымындағы бағынуды білдіретін ең тиімді тəсіл етістіктің шартты рай формасы болып табылады. Шартты рай арқылы құрмаласқан сабақтастарға шартты, қарсылықты, мезгіл бағыныңқылы сабақтастар мен салыстырмалы, түсіндірмелі сабақтастар жатқызылып жүр. Тілімізде шартты рай формасы арқылы жасалатын сырт құрылымы жағынан құрмаластарға ұқсас тілдік бірліктер бар. Олар – қыстырмалар мен тұрақты тіркестер. Мысалы: - Жүр, Əбіл, тым құрыса, мені бригадаға апарып таста (М.Айымбе- тов). Нем кетіпті, айтса айтар, айтпаса қояр (С.Мұқанов). Келтірілген екі сөйлем сырт құрылысы жағынан шартты райлы құр- маласқа ұқсағанымен, алғашқы сөйлем – қыстырмалы сөйлем де, екін- шісі – тұрақты тіркесті сөйлем. Мұндайда құрмалас баяндауышы құра- мындағы шартты рай финитті тұлға ретінде танылады, дəлірек айтсақ, өзі жалғанған сөзге шарттылық мəн беріп, қос компонент «шарт-нəтиже» ыңғайында құрылады. Шартты рай формасы шартты, қарсылықты, салыстырмалы, мезгіл, түсіндірмелі, ыңғайлас мəнді құрмаластарды байланыстыру функция- сында жұмсалады. Шарт мəнді құрмалас: Сен əлі жассың. Алдымен баллада жазып көр. Егер ұнаса, маған кел, – деп жауап берді Моцарт (О.Бодықов). Қарсылықты мəнді құрмалас: Басқалар өзін көрсеткісі келсе, бұл көбінше үндемейтін (С.Сарғасқаев). Салыстырмалы мəнді құрмалас: Балапандарының тұмсығы тік бол- са, үлкендерінің тұмсығы имек келеді («Парасат»). Мезгіл мəнді құрмалас: Көздері жəудіреп, беттері қызарған күйде лезде трамвайға енсе, алдында толық денелі орыс кондуктор тұр («Ана тілі»). Түсіндірмелі мəнді құрмалас: Істеген ісіне ой жіберіп қараса, ол адалдықтан аттамаған («Қазақ əдебиеті»). Ыңғайлас мəнді құрмалас: Анасы жұмысқа кіріссе, екі ортаға бұл жүгіруге жарап қалған (О.Бодықов). Құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыру амал-тəсілдері мұ- нымен бітпек емес. Тіл үнемі даму үстіндегі қоғамдық құбылыс болған- дықтан, уақыт талабына сай сөйлем құрылымында, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруда айтарлықтай өзгерістер болып тұратынын ғалымдар жоққа шығармайды. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|