Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Синтетикалық (грамматикалық) тəсіл: қос компоненттің баянда-
уыш формасы арқылы құрмаласуы. Əдетте, құрмаластардың баянда- уыш формасы арқылы құрмаласуы дегенде, сабақтастардың есімше, көсемше, шартты рай тұлғалары арқылы құрмаласуы сөз болады да, салаластардың баяндауыш формасы назардан тыс қалады. Салалас сөй- лем компоненттері баяндауыштары да арнайы тұлғада тұрып, белгілі бір қатынастағы құрмалас сөйлемдер жасайды. Мұндай компоненттерді құрмаластырушы басты тұлға – жіктік жалғаулары (ашық не жасырын формадағы), сонымен бірге онымен препозицияда тұрған қосымшалар- дың да өзіндік функциясы бар. Мұндайда жіктік жалғауы салаласты- рушы тұлға болып саналады да, оның алдындағы тұлғалар белгілі бір мағыналық қатынастың түзілуіне жанама болса да, əсер етеді. Мезгіл мəнді қатынастарды беруге қатысатын грамматикалық санаттар: шақ жəне септік санаты. Осы тəсілдер арқылы мезгіл пысықтауыштар, мез- гілдес салаластар, мезгіл бағыныңқылы сабақтастар мен мезгілдес са- бақтастар жасалады. Мезгіл бағыныңқылы сабақтастардың компонент- тері арасын байланыстыруда есімше, көсемше формалары қатысады. Ал мезгілдес салаластарда қос компонентте баяндалатын жай-күй бір ғана шақ формасында не басқа тұлғалы бірдей формада тұрады, ал егер екі компонент екі түрлі шақ формасында тұрған болса, компоненттерде ортақ сөздің болуы шарт. Мысалы: Ал енді, бала шаба жөнелді, мен де артынан ілестім (С.Мұқанов). Малдас құрып отырған Абылай қолын- дағы қылқобызды тастай салды, тұла бойын айтып болмас үрей кер- неп тұр (Д.Досжан). Холдың екі қолын артына қайырып біреулер ұстап əкеле жатыр, біреулер темір тəшке дайындап тұр (Ғ.Мұстафин). Құр- 244 245 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар малас сөйлем компоненттерін байланыстыруда жатыс, шығыс, көмек- тес септік жалғаулары қатысады, бірақ септеуліктердің көмегінсіз жеке тұрып, компоненттерді байланыстыру қызметі тек жатыс септіктеріне тəн: Қызым – үйде, қылығы – түзде (Мақал). Қаңтарулы ат қасын- да, қамшы мен шылбыр белінде (Ғ.Мүсірепов). Аттылар жалт-жалт қарасқанда, жақын жерде дөңгелене отырған көп адамның жиыны көрінді (М.Əуезов). Мезгіл мəнді құрмаластарды жасауда жатыс септік формасының ак- тив қатысатынын аңғаруға болады. Бұл форма арқылы салаластар да, са- бақтастар да байланыса алады. Жатыс септіктің есімше формасына (-ған, -ген) жалғанып мезгілдік мəн беруі – ең өнімді тəсілдің бірі: Бір кезде Бөлтірік бес молданы бастап үйге кіргізгенде, бəрі таңданып балаға қарайды («Ел аузынан»). Жанына мылтық батқанда, анасы қызын тас- тай беріп, алыса кетті (Ж.Аймауытов). Жатыс септік жалғауы есімшенің -ар, -ер, -р формасымен тіркесіп келіп те мезгілдік мəн береді: Бір күні түс кезінде бұлар ауылдан атта- нарда, көлдің жел жағынан шаңдатып шауып келе жатқан бір орыс, бір қазақ көрінді (М.Дулатов). Бұл қазақ тілінде сирек қолданылатын тəсіл болғанымен, Қ.Есенов оның өзбек, қырғыз тілдерінде жатыс септігінсіз, болымды-болымсыз қосар формада актив қолданылатынын көрсетеді [22, 90 б.]. Есімше формасына -ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы жа- салған мезгіл мəнді құрмаластардың алғашқы компонентінде баяндалған іс-əрекет орындалғанша, келесі компонентте сонымен қатар орындалып жатқан іс-оқиға баяндалады: Бапан ойланып жауап бергенше, топ іші- нен бір жасөспірім бала ортаға шығады («Ел аузынан»). Əйел етті қа- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|