Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| занға салғанша, үйге бірталай жұрт жиналып қалды (С.Мұқанов).
Мезгіл мəнді құрмаластың синтетикалық тəсіліне көсемше, шарт- ты рай арқылы жасалған құрмаластар да жатады. Қазақ тіл білімінде көсемше формасының құрмаластарды байланыстыру функциясы, оның грамматикалық мəні мен мезгіл бағыныңқылы сабақтастарды жасаудағы рөлі біршама зерттелгендіктен, оны қайталауды жөн көрмедік. Мезгіл мəнді құрмаластар компоненттерін байланыстыруда көсемшелердің барлық формасы (-а, -е; -ма, -ме + -й; -ып, -іп, -п; -ғалы, -гелі, -қалы, -келі; -ысымен, -ісімен) қатысады: Шал сөзін аяқтамай жатып, сау етіп төрт-бес жігіт кіріп келді. Шай жиыла бере, Абай жастыққа құлай түсті. Жалғыз баласы Иса өлгелі, Қодар əбден тұнжырап кеткен еді. Қонақтар үйге кіріп отырысымен, Абай Əбіштің жүзіне үңілді. Ұлықтар жүріп кетісімен, Оразбай, Жиреншелер қатарласа ұмтылып, Абайлардың сыр- тынан ентелеп қарап тұрды (М.Əуезов). Амал, себеп бағыныңқылар жасауда актив қолданылатын -ып, -іп формасы мезгіл мəнді құрмалас жасағанда, негізгі қимылды білдіретін етістікке емес, оған тіркескен нақ осы шақты білдіретін қалып етістігі- не жалғанады. Алайда кейбір еңбектерде бұл тұлғаның негізгі етістікке жалғанып, мезгіл мəнін білдіруі туралы да айтылып жүр. Бірақ ондай жағдайда сол компонентте мезгіл мəнін берудің өзге де амал-тəсілдері қолданылады: Бір уақытта шолпы сылдыры естіліп, Тоғжанның əсем бойы көрінді (М.Əуезов). Шартты рай формасы арқылы да мезгіл бағыныңқылар жасалады: Шоқан келсе, ойын-сауық басталып кетіпті (С.Мұқанов). Абай ата- сының үйіне кіріп келсе, шаншардың алты-жеті қарты жиендерін əрі сыйлау, əрі сынау мақсатымен оны арнайы тосып отыр екен («Ел ау- зынан»). Бұл форма арқылы құрмаласқан сөйлемдер бірде шартты, бір- де салыстырмалы, бірде мезгілдік, бірде қарсы мəн білдіреді. Мезгілдік мəнді айқындауда екінші компоненттің баяндауышының шақтық тұлға- сының да қатысы бар: Шоқан келсе, ойын-сауық басталып кетіпті. ойын-сауық басталып жатыр. ойын-сауық бастар едік. ойын-сауық бастамақпыз. 5-сурет Алғашқы екі жағдайда мезгіл мəнді, соңғы жағдайда шарт мəнді құрмаластар жасалады. Олай болатын себебі алғашқы жағдайларда қос компонентте орындалатын іс-əрекет мезгіл жағынан бір-бірімен сəйкес келеді, бірінен соң бірі іле-шала болатын оқиға баяндалады, ал соңғы жағдайларда компоненттерде шақтық үйлесім болмағандықтан, алғашқы компонент екінші компоненттің шарты есебінде жұмсалады. Мезгілдік қатынасқа құрылған салалас құрмаластардың құрылымдық түрлері, əсіресе, ауызекі тілде айқын байқалады. Ауызекі тілдің жазба тілден ерекшелігі – онда оқиғалардың уақыт тізбегіндегі мағынаны біл- діретін салалас құрмалас сөйлемнің көптігінде екенін айта келіп Р.Əмір оның төмендегідей жасалу жолдарын көрсетеді: 1) Ауызекі тілге тəн мезгіл мағынасындағы салалас құрмалас сөй- лемдер шапшаң қимылды білдіреді. Мысалы: Жарық жақпау керек. Жақтың-ақ, қаптап кетеді (С.Мұқанов). Жантайды-ақ, неше күн ізіне түсіп келе жатқан қашқынынан айрылады (Ғ.Мұстафин). 2) Мезгіл мағынасындағы салалас құрмалас сөйлемдердің келесі бір түрін алдың болды, алса болды деген баяндауыштар жасайды. Баянда- уыш өткен шақ етістігі + болды, шарт формасындағы етістік + бол- ды деген жолмен құралады. Мысалы: От жақпа. Жақтың болды, шы- бын-шіркей қаптап кетеді (С.Мұратбеков). Шымырбай жаңа киім алса болды, елпілдеп, со бойда үстіне іліп алады (Б.Тілегенов). 246 247 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Байланыстырушы баяндауыш алды болды құрамындағы көмекші етістік болғаны (болған-ы) формасында жүре алады. Сөзіңе болайын! Қыста балықта қауқар қала ма? Жаңғыз кеңге- ге ілінсе болғаны, тырп етпейді (Ə.Нұрпейісов). Алды болды сияқты етістіктік баяндауыштың қолдануы грамматикалық форманың мезгілдік мағынасын өзгертеді. 3) Жай сөйлемдерінің баяндауыштары осы еді, сол еді деген сөздерден құралған құрмалас сөйлемдер ерекше құрылымдық-семантикалық түр- мен айқындалады. Бұл компонент қимыл уақытын білдіретін осы деген баяндауышы бар жай сөйлемнің нұсқасы болып табылады. Осы еді, сол еді баяндауыштары бар жай сөйлемдер уақыт қатынастарын білдіретін құрмалас сөйлемнің нұсқасы болады: Аяғымыздың бортқа іліккені сол еді, машина селкілдеп қозғала берді (Б.Тілегенов). Келгені сол еді, бас- тық шақырып кетті. Нұрсұлу бір жаққа баруға жиналып жатқаны сол еді, телефон шылдыр ете қалды (Қ.Жұмаділов). Субъективті-етістіктік құрылымдағы сөйлемдер құрмалас сөйлем жүйесімен баяндауыш ретінде мұң екен деген сөз жүргенде тығыз бай- ланыста болады. Ебейсіннің үйден шығуы мұң екен, Құдаймен де қарқылдап үйді басы- на көтере күлді (Ə.Нұрпейісов). Салалас құрмалас сөйлемдер жүйесінде сол сол-ақ екен, сол-ақ екен, сөйткенше болмады деген сентиматикалық тəсілдер арқылы байланыса- тын сөйлемдер көзге түседі. Мысалы: Мына жолаушының қарасы көрі- не бергенде шеткі үйдің бірінен сақ құлақ ақ қаншық шəу етті, сол-ақ екен əр үйден он-ондаған ит қаптай шығып... аттылы кісіге ұмтылды (Ə.Нұрпейісов). Аталған сентиманттық тəсілдер арқылы байланысқан салалас құр- малас сөйлемдер қимыл шапшаңдығын білдіреді. Аталған сентимант- тық тəсілдерді қолдану əртүрлі формадағы жай сөйлемдерді бір жалпы жүйе құрамына енгізу мүмкіндігін кеңейтеді. Бұндай салалас құрмалас сөйлемнің құрамына басқа құрылымдық-грамматикалық уақыт мағына- сындағы түрлерде байқалмайтын риторикалық сұрақтар кіреді. Мысалы: Жантаев қызуланып... наганын суырып алмасын ба, сол сол-ақ екен он шақты жігіт Жантаевқа винтовкесін төсеп тұра қалды (Б.Майлин) [39, 146-149 бб.]. Бұдан байқағанымыздай, ауызекі сөйлеу тілі мезгілдік мəн берудің амал-тəсілдері молдығымен ерекшеленеді. Жалпы мезгіл мəнді құрма- ластарды жасауда өткен шақ формасының қызметі ерекше. Жоғарыдағы айтылған ақ демеулігінің, болды көмекші етістігінің баяндауыш құра- мында келіп, мезгілдік мəн білдіруі өзінің алдындағы өткен шақ форма- сындағы сөзбен тіркесуіне жəне осы етістік формасының өзі өткен шақта тұруына тікелей байланысты. Сөзіміз дəлелді болу үшін, жоғарыдағы сөйлемнің баяндауыш формасына шақ жағынан өзгеріс енгізіп көрейік: От жақпа. Жағар болсаң, шыбын-шіркей қаптап кетеді. Немесе өткен шақ формасындағы көмекші етістікті сөйлем құрамынан алып тастайық: Жаңғыз кеңгеге ілінсе, тырп етпейді. Компоненттер арасында мезгілдік мəн жоқ, шарттық мəн басым сипат алып тұр. Ал осы еді, сол еді, мұң екен, сол сол-ақ екен, сөйткенше болмады тіркесімдерінде өзіне қатысты іс-əрекет, жай-күйдің сол мезетте орын- далуын білдіру мəні бар. Кейде ықшамдалып та қолданылатын бұл мəн компоненттер арасында түзілетін мағыналық қатынасқа да өз əсерін ти- гізері сөзсіз. Мысалы: Шайды алдына жаңа қойып, «бісмілдəні» келтір- гені сол еді, Мамырбайдың бір малайы жетіп келді (М.Дулатов). Қайта келіп, суық көрдей үйіне еніп, көне қобызды сөйлеткені сол – дүм-дүние өзгеріп сала берді (Д.Досжан). Сондықтан мезгіл мəнді құрмаластарды жасауда өткен шақ пен осы шақ тұлғаларының жəне лексикалық корреляттардың басым рөл атқара- тындығын айтуымыз керек. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|