Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| да, дегенмен) күресерге дəрмен жоқ.
Қарсы мəнді құрмаластар компоненттерінің орналасуы деген мəсе- ле компоненттердегі болымсыздық мағынаның берілуімен байланысты. Қ.Есенов көрсеткен компоненттердегі қарсы мəнді білдіруде болымды компонент пен болымсыз компоненттің орналасу тəртібін төмендегідей етіп жинақтап беруге болады: 1) болымды компонент – болымсыз компонент; 2) болымсыз компонент – болымды компонент; 3) болымды компонент – болымды компонент; 4) болымсыз компонент – болымсыз компонент [8, 35-36 бб.]. б) грамматикалық (синтетикалық) тəсілдер (құрмалас компонент- терінің баяндауыш формасы) : 1) шартты рай тұлғасы арқылы (-са, -се); 2) шартты рай тұлғасына да, де дəнекерi тіркесу арқылы; 3) көмектес септiктi есiмше тұлғасы арқылы; 4) барыс септiктi есiмшеге қарамастан сөзiнiң тiркесуi арқылы; 5) көсемше тұлғасы арқылы (-а, -е, -й). А.Аманжолов сонымен бірге қарсылықты мəн беруде салыстырмалы мəні бар, бірақ қарсылықты мəні басым болатын екі тұлғаны көрсетеді: 1) – ғанша; 2) – мақ түгіл [73, 47 б.]. Болымсыздық мəні бар -сыз, -сіз тұлғалы баяндауыш та қарсы мəнді құрмалас жасауға қатысады. Қарсы мəнді құрмаластар қарсылықты мағынаның берiлуiне қарай реалды қарсылықты жəне ирреалды қарсылықты сөйлемдер болып бөлi- недi. Реалды қарсылықты бағыныңқыда қарсы мəндегi оқиғаның орын- далғаны не орындалатыны баяндалады. Мысалы: Салт аттылар мен ат шана өтiп кетсе де, Əбдiрахман терезеге сүйенiп ұзақ тұрды (Х.Есен- жанов). – Салт аттылар мен ат шана өтiп кетті, бірақ Əбдiрахман терезеге сүйенiп ұзақ тұрды. Ұлы түнде орнынан қанша сыбдырсыз тұрдым десе де, бұл бірге оянады. – Ұлы түнде орнынан барынша сыб- дырсыз тұрады, сөйтсе де бұл бірге оянады. Асығыс болса да, қайырыл- мау ұят. – Асығыс-ақ, дегенмен қайырылмау ұят. Сөзі қиқар болғанмен, жұрт пікірінше, осы ауылдағы жөні түзу шалдың өзі – осы Өрдін. – Сөзі қиқар, əйтсе де, жұрт пікірінше, осы ауылдағы жөні түзу шалдың өзі – осы Өрдін. Мұқыр марқұмға түр-келбеті ұқсағанмен, мінезі тартпаған (Қ.Тоқмырзаұлы). – Мұқыр марқұмға түр-келбеті ұқсайды, бірақ мінезі тартпаған. Ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемнiң бағыныңқы сөйлемiнде белгiлi бiр iстi орындау жайында əрекет жасалғанымен, басыңқыда сол əрекеттiң орындалуы терiске шығарылады. Мысалы: Алтын-күміс ақша ұстанған бай болса да, өлікке кебін бермеген сараңдар бұл (Д.Досжан). – Алтын-күміс ақша ұстанған бай болған, бірақ өлікке кебін бермеген сараңдар бұл. Тілдің бірден-бір жоқтаушысы қаламгер қауым десек, олардан əзірше айта қоярлықтай қимыл көрінбейді («Қазақ əдебиеті»). – Тілдің бірден-бір жоқтаушысы – қаламгер қауым, бірақ олардан əзірше айта қоярлықтай қимыл көрінбейді. Барайын десем, жер шалғай. – Ба- райын деймін, бірақ жер шалғай. Құрмалас сөйлемдер жүйесінде ауызекі тілге тəн қарсы қатынасты білдіретін сөйлемдерді Р.Əміров үш құрылымдық түрге бөліп қарасты- рады: 1) Олардың біреуінде препозициялық компонент ретінде бұйрық рай формасындағы баяндауыш-етістіктері бар жай сөйлемдер тұрады. Екін- ші сөйлемнің баяндауышы келер шақ пен өткен шақ етістігінен тұрады. Мысалы: Қандай айнымайды-ау деген дос болсын, əуелі бір бəлеге сүң- 250 251 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар гітіп алып, өзі айырып алған кісі болып, өз досының мойнына есептеп ұпай салады (М.Əуезов). Қанша шұбарламасын, одан кітабы жақсы болмайды. Ауылнай болмақ түгіл, тіпті уез болысын да тыңдамаймын (Б.Майлин). Қанша жалынбасын, мен айтқанын істемедім. 2) Қарсы мағынадағы құрмалас сөйлемдердің екінші түрі сөйлем- дердің препозициялық құрамдас бөлігі ретінде біртекті альтернативті мағынадағы баяндауыштың енгізілуімен анықталады, баяндауыш рөлін- де -ар, -ер-ге аяқталатын есімшелер немесе бұйрық формасындағы бо- лымды-болымсыз етістіктер болады: Мысалы: Жақсы болсын, жаман болсын, өзіңнің ұнатып тигеніңді айтсаңшы (Б.Майлин). Келер, келмес, бірақ мен оны шақырамын. Дүйсеке айтсын, айтпасын, малын Сиқым- бай ұрлағанын Есімбай жақсы білетін (Ғ.Мұстафин). 3) Ауызекі тілде -тын, -тін-ге аяқталатын баяндауыш-есімшелі жай сөйлемдер бір құрамдас бөлік ретінде қарсылықты сөйлемнің ерекше түрін білдіреді. – Кімсің сен, маған нұсқау беретін (Ж.Еділбаев). – Оу, мынауыңыз қалай, Əлеке, танысу аяқты аппақ ішпей ме екен. Лингвистикалық жұмыстарда -тын-ға аяқталатын компонентті са- лалас құрмалас сөйлемдер арнайы көрсетілмейді. -тын-ға аяқталатын компонент құрмалас сөйлемдерді жазғанда пунктуациялық белгі бол- майтынынан айқын көрінеді. Құрмалас сөйлемнің көрсетілген құрылым- дық-семантикалық құрылысының айқындалмауы белгілі бір өлшемде -тын есімшелі жай сөйлемнің предикативті қызметтерінің толық зерт- телмеуінен деп түсіндіріледі. Сонымен қатар, лингвистикалық əдебиетте əлі күнге дейін қимылды потенцияда білдіретін -тын-ға аяқталатын ба- яндауыш формасы ескерілмейді. Дəл осы қолданыста -тын-ға аяқтала- тын есімше құрмалас сөйлемнің құрамында қарсылықты сөйлем құрай алады. Берілген құрылымдық құрмалас сөйлемдердің арасында екінші ком- понент болып түк те жоқ, еш нəрсе жоқ, сайтаны да жоқ деген сөз тіркестері қолданылады: Тұйыққа тірелетін түк те жоқ, мұнан қиынын да көргенбіз (Б.Майлин) [71, 140-143 бб.]. Бұдан байқағанымыздай, қарсы мəнді құрмаластарды жасауда лекси- калық, морфологиялық корреляттардың атқарар жүгі ерекше. Əсіресе, бұл жайт ауызекі сөйлеу тілінде ерекше сипатқа ие болады. Қарсы мəнді құрмалас сөйлемдерді жасаудың ең өнімді тəсілі ретінде аналитикалық (ассоциативті) антонимдер мен синтетикалық тəсілді көр- сетуге болады. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|