Синтаксистік парадигмалар
Шумақ жəне құрмалас сөйлем
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шумақ жəне құрмалас сөйлем. Шумақ пен сөйлемнің арақатысы
жөнінде ғалымдардың пікірлері қайшылыққа толы. Бір тілтанушылар бұлардың бірін ғана - я сөйлемді ғана, я шумақты (мəтінді) ғана тани- ды. Келесі бір тілтанушылар сөйлемді синтаксистің негізгі бірлігі екенін мойындамайды да былай деп мəлімдейді: «Біздің уақытта тілдің жоғарғы жəне анағұрлым дербес бірлігі сөйлем емес, мəтін екендігін мойындау жалпыға ортақ болуға айналды. Осыдан мəтін синтаксисімен, яғни фраза- дан жоғары бірліктермен айналысу қажеттігі келіп шығады» немесе «Біз тілді пайдаланғанда қолданатын негізгі бірлігіміз – сөз я болмаса сөй- лем емес, мəтін» [18, 9-10 бб.]. Сонымен қатар шумақты зерттеушілердің еңбектерінен шумақ пен сөйлемнің айырым белгілері болатыны туралы пікірлер де кездесіп қалады. Мəселен, татар синтаксисшісі М.З.Закиев: «... орамды сөзден күрделі синтаксистік тұтастықты (шумақты – Ж.Ж.) ажыратып алуда əдістемелік мақсат қана болады: ол сөйлеудің бірлігі бола алмайды, оның үстіне сөйлемге қарсы қойыла алмайды», - деп жаз- ды [19, 237 б.]. Шумақ пен құрмалас сөйлемнің қатысына келгенде таласты мəселе- лер тіпті көп. Бұл мынадай жайттармен байланысты: кейбір ғалымдар құрмалас сөйлемді дербес бірлік ретінде тани отырып оның жекелеген сипаттарын мойындамайды. Мəселен, А.Н.Йофик құрмалас сөйлем сыңарларының арасындағы байланыстарды талдай келе салалас құрма- лас сөйлем синтаксистік емес, пунктуациялық бірлік деген түйінге келеді [20, 119 б.]. Н.С.Поспелов құрмалас сөйлемді құрастырушы сыңарларды сөйлем ретінде танымайды [21, 48 б.], солай болса да А.М.Пешковский құрмалас компонентіне сөйлемдік мəртебе беруден бас тартпағанмен, «сложное предложение» терминін теріске шығарады, өйткені, оның ай- туынша, бұл термин бірнеше сөйлемді бір «сөйлем» деп атап, сол арқылы шатасу туғызады [22, 455 б.]. Шумаққа күмəнмен қарайтын мамандар шумақ пен құрмалас сөй- лемнің арасында айырмашылық жоқ деген пікірді ұстанады, өйткені бұлардың екеуі де сөйлемдердің грамматикалық бірлігінен тұрады деп есептеп, оларды ажыратпай қарастырады. Осыдан болар, тіпті кейбір ма- мандар дəстүрлі құрмалас сөйлемді күрделі синтаксистік тұтастық (шу- мақ) деп тануды ұсынады, өйткені, олардың пікірінше, бұлардың екеуі де полипредикативті бірліктер болып саналады [23, 43 б.]. Сонымен қатар осы мамандардың құрмалас сөйлем мен шумақты бір-бірінен өзгеше, бөлекше бірліктер деп түсіндіретіні де бар. М.З. Закиев, мысалы, құрмалас сөйлем компоненттері іргелес тұрып байла- нысса, шумақ бөліктері іргелес те, алшақ та тұрып байланыса беретінін растайды. Оған қоса, шумақ құрамындағы дербес сөйлемдердің байла- нысу амалдары құрмаласты құрайтын жай сөйлемдердің байланысына ұқсас, елеулі айырмашылық шумақ сыңарлары синтетикалық тəсілдер- мен ешқашан байланыспайтындығында деп көрсетеді [19, 237 б.]. Орыс тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі оқулығының авторлары С.Е.Крючков пен Л.Ю.Максимов шумақ пен құрмалас сөйлемнің айыр- машылығы сонда, шумақ компоненттері «неғұрлым дербес болады, соған орай олардың арасындағы байланыстың тығыздығы əлсіз болып келеді де» олар негізінен мəні жағынан ғана бірлеседі деп көрсетеді [24, 150 б.]. Əуелі А.Байтұрсынұлы [9, 207 б.], онан жарты ғасырдан астам уақыт- тан соң С.Е.Крючков пен Л.Ю.Максимов айтқан осы пікірді сарабдал пікір деп санаған жөн. Ал шумақ пен құрмалас сөйлемнің арақатысын, яғни ұқсастығы мен айырмашылығын, айқындау үшін алдымен сипатталмақ тілдің құрылым- дық ерекшелігін ескеру қажет болады. Қазақ тілінде құрмалас сөйлемді салалас жəне сабақтас деп жіктеу, орыс я басқа үндіеуропа тілдерінде- гідей жалғаулықтардың мағынасына емес, құрастырушы сыңарлардың (құрмалас құрамындағы сөйлемдердің) баяндауыштарының (əдетте, ал- дыңғы тұрғанының) пішініне сүйенетіндігі белгілі. Осы тұрғыдан кел- генде, қазақ тілінде шумақ пен сабақтас құрмалас сөйлемді салғастыруға келмейді, сондықтан салалас құрмалас сөйлем мен шумақтың арасын- дағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар нысанаға алынғаны жөн. Өйт- кені салалас құрмалас құрамындағы жай сөйлем түрлес сыңарлардың да, шумақ құрамындағы дербес сөйлемдердің де (жай я құрмалас) баянда- уыштарының пішіні тиянақты болады. |