Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шумақ пен мəтін. Орамды сөйлеу ағынында ой кішіден көлемді-
ге, қарапайымнан күрделіге қарай, яғни сөйлемнен шумаққа, шумақтан мəтінге қарай жүреді. Алайда сөйлеуде бұлардың теңесіп келетін жайтта- ры да болады, сондықтан шумақты мəтінмен салыстырып таныған жөн. Тіл білімінде «мəтін» термині шектеусіз қолданылады: ол – бір сөзден тұратын айтылыстан бастап роман, монография т.с. сияқты тым көлемді сөздік шығармаларға дейін қамтып белгілей береді [18, 12 б.]. Мəтін ұғымының ауқымы өте кең. Тілдік қабаттар байланыса өрбіп мəтінге тұтасқанда, бұл тұтастық басқа өрістерге, деңгейлерге шығады. Сондықтан да мəтін əмбебап бірлік ретінде ғылымның түрлі салаларын- да (философия, логика, мəдениеттану, əлеуметтану, психология, əдебиет- тану, криминалистика, ақпараттану т.б.) қаралады. Соған орай мəтіннің анықтамасы да сан алуан болып келеді. Тіл білімі, оның ішінде синтак- сис саласының орайына келетін бір-екі анықтаманы келтіре кетейік: «Сөйлемдердің уақыт пен кеңістікте тұтастық түзетіндей болып ұй- ысқан кез келген ізбе-ізділігі мəтін болып саналады» [30, 162 б.]. Анағұр- лым ауқымды, түгендеулі анықтама И.Р.Гальперинге тиесілі: «Мəтін – сөз шығару үдерісінің аяқталған сипатқа ие, жазба құжат түрінде ны- сандалған, осы құжат типіне сай əдеби өңделген туындысы, тақырып атынан жəне лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстың түрлі типтері арқылы біріккен бірқатар ерекше бірліктер- ден (фразадан жоғары бірліктерден) тұратын, белгілі бір мақсаттылығы мен прагматикалық бағдары бар туынды» [31, 18 б.]. (Бұл анықтамадан байқалатын бір ғана олқылық – мəтінді жазбаша айғақ ретінде тануы.) Анықтамалардан көрініп тұрғандай, шумақ пен сөйлем мəтінді құрайтын неғұрлым кіші бөлшектер екен. Бұл қағиданы əдістанулық тіректер де дəлелдей түседі. Философиялық ілімдердің үйретуі бойынша, бүтін мен бөлшек бір мезгілде танылады. Бөлшекті қарастырып танитын болсақ, оның синтезі арқылы бүтінді көреміз, оның бөлшек екеніне осы бүтін аясында ғана көзіміз жетеді. Ал бүтін деген осы бөлшектердің байланысынан тұрады, ол байланыс иерархиялы болуы мүмкін. Осы əдістанулық танымды тіл- тануға салсақ, мəтінді – бүтін деп, бөлшекті – шумақ деп қарастыруға тиіс боламыз. Сонда, сөйлемдерді біріктіріп тұрған шумақ сонымен қа- тар өзінен жоғары тұрған бірлік мəтіннің бөлшегі болып шығады. Мəтіннің, шумақтың, сөйлемнің изоморфтығы (құрамдарының те- пе-тең болуы) сөйлеу үдерісінде кездесіп отырады. Мəселен, газеттерде бір сөйлемнен ғана тұратын хабарлама мəтіндер берілетіні тəжірибеден белгілі. Бір ғана шумақтан тұратын мəтіндер де аз емес, бұған мысал ретінде қысқа хабарлар, этюдтер, ғақлия жанрындағы мəтіндерді кел- тіруге болады. Мысалы: Қазақ құлшылығы құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып жүрсем болғаны дейді. Саудагер несиесін жия келгенде, «тапқаным, осы, бiтті», - деп, - «ал- саң ал, əйтпесе саған бола жерден мал қазам ба?» дейтұғыны болушы еді ғой. Дəл құдайтағаланы сол саудагердей қыламын дейді. Tiлiн жат- тықтырып, денін тазартып, ойланып, үйреніп əлек болмайды. «Білгенім осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын», - дейді. «Оқымадың де- месе болады тағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді», - дейді. Оның тiлi өзге жұрттан бөлекше жаратылып па? (Абай. 16-сөз). Бұл аяқталған мəтін келесі сөйлемдері алдыңғы сөйлемдердің мəнісін ашатындай етіп құрылған, айтылыс бір тақырыпты ашуға ұйыстырылған, яғни, барлық сөйлем бір тақырыптық бірлік түзеді, оның үстіне сөйлем- дердің бəрі бір субъектінің («қазақ») маңына шоғырланған. Алдыңғы 294 295 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар сөйлемдердегі параллельділік соңғы сөйлемде бұзылады да бірлік тұ- йықталады. Сонымен шумақ аяқталады. Мұндайда шумақ пен мəтіннің шекаралары үйлесе теңеседі. Мəтін көбінесе екі я одан да көп шумақтан тұрады. 2 Мысалы: Естілген нəрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: əуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші - сол нəрсені естігенде я көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек, үшінші - сол нəрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Егер ой кез болып қалса, салынбау керек. 3 // Ой кеселдері: уайымсыз, салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бip қайғыға салыну, я бip нəрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нəрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нəрселер (Абай, 31-сөз). Бұл мəтінде екі тақырыпша бар: біріншісі – естігенді ұмытпау шарт- тары, екіншісі – ой кеселдері туралы. Осылайша мəтін екі шумақпен берілген. Алайда бұл екі шумақ «ой» сөзінің түйісте қайталануы арқылы байланысып тұр. Мұны шумақтағы сөйлемдердің емес, мəтіндегі шу- мақтардың байланысы деп қараған жөн. Мəтін мен шумақтың арасын- дағы ұқсастық пен айырмашылық та осындайдан байқалады. Шумақтың шекаралары тұтас мəтіндегі тақырыпшалардың (микро- тақырыптардың) ауысуы арқылы, яғни мазмұн жосығы бойынша бел- гіленеді, ал мəтін тақырыбы тақырыпшалар иерархиясынан тұрады. Шумақ тақырыптары өзара байланысып, бірлесіп мəтіннің мəністік тұтастығын түзеді, сөйтіп бұл екі синтаксистік бірліктің арасында «субординациялық қатынас» (Ф.Энгельс «Табиғат диалектикасы») орнайды. Сонымен қатар, мəтін құрылымдық-семантикалық жағынан аяқталған болып саналса, шумақта тиянақтылық қана болады. Мəтін- де болмыстың алуан түрлі жақтары туралы сөз болуы əбден ықти- мал, ал шумақта сол болмыстың жекелеген бір жағы, бір сипаты ғана қамтыла алады. Шумақ бір тақырыпты, мəтін көп тақырыпты болып келеді (Бұл жерде мəтіндегі тақырып тұтастығын теріске шығарып отырған жоқпыз, ол тұтастық шумақ тақырыптарының байланысынан түзілетінін айтып отырмыз. – Ж.Ж.). Сондықтан болар, үндіеуропа тіл білімінде шумақты «микротекст», мəтінді «макротекст» деп атау- шылық бар. О.И.Москальскаяның пікірінше, шумақ, бəрінен бұрын, синтаксистік ұғым, осының себебінен ол грамматикалық заңдылықтарға бағынады. Мəтін грамматикалық белгілері бола тұра грамматика шегінен шығып 2 Г.Я. Солганик екі я одан да көп шумақтың тұтас мəтінге дейінгі бірлігін «фрагмент» (үзінді) деп атайды /Солганик Г.Я.Синтаксическая стилистика. – Москва: Высшая школа, 1973. - Б.187-198/ 3 «//» белгісі – шумақтар арасындағы шекара. кетеді, сондықтан мəтінді талдауға тіл білімінен басқа ғылымдардың са- лалары да қатысады [18, 14-15 бб.]. Мəтін – сөйлеу үдерісіндегі соңғы, аяқталған саты, ал шумақ мəтінге барар аяқталмаған саты. Міне, осы себептен де шумақтың шекараларын межелеу қиынға түседі. Сондықтан шумақты межелеу үшін, талдау үшін тұтас мəтіннің мазмұны мен құрылымын есепке алып отыру қажет бола- ды. Сондай-ақ мəтінді талдау шумақты ескермей толық бола алмайды. Осылайша шумақты межелеу мен мəтінді талдаудың бір үлгісін орыс тіл- танушысы Л.М.Лосева көрсетті [32, 61-67 бб.]. Сөйтіп, шумақ пен мəтін сөйлеуде ой ұласымын бейнелеуге арналған өзара байланысты, əр деңгейдегі бірліктер болып саналады. Кез келген тілдік бірлікті талдап тану үшін оны контекстен айқындап бөліп алу керек болады. Сол сияқты шумақты сипаттау үшін де оны тұтас мəтіннен шекаралап бөліп алу қажет. Осыған орай, шумақ пен абзацты салыстыруға тура келеді, себебі шумақты абзацпен теңестіре қарау си- яқты пішіншіл ыңғайлар кездеседі, соған қоса мəтінтүзімде «жаңа ойды азатты жолдан бастау қажет» дейтін қағида да бар. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|