Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| 1.1 Хабарлы сөйлем
Айтылу мақсаты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сөйлемдерді хабарлы сөйлем деп танимыз. А.Байтұрсынұлының еңбегінде хабарлы сөйлем деген термин кездеспейді. Бірақ автор «сұраусыз, лепсіз, тілексіз айтылған сөйлемдердің барлығы жай сөйлем» деп алады. Яғни ғалымның айтып отырғаны – хабарлы сөйлем екеніне күмəн жоқ [1, 300 б.]. Х.Арғынов хабарлы сөйлемді мағынасына қарай үш топқа бөледі [3, №2 кесте]: 1. Біреу бір нəрсе туралы хабарлау: Өз елімізге қолдан келгенше қыз- мет ету – əрқайсымыздың міндетіміз. 2. Адамның ойын, көзқарасын білдіретін сөйлем: Құлағын салмас, Тіліңді алмас, Көп наданнан түңілдім. 3. Бейнелеу: Аспан шайдай ашық. Дегенмен бұл бөлініс өз уақытында қолданылғанымен, хабарлы сөй- лемнің не екенін толық бере алмайды деп ойлаймыз. М.Балақаев хабарлы сөйлем деп, адамның ойын, көрген-білгенін басқаға айтудың формасын айтады да, олардың мазмұнының əр алуан- дығына байланысты болымды жəне болымсыз екі түрін қарастырады. Сөйлемде айтылған ойға айтушының субъективті көзқарасын білдіруін сөйлемнің модальділігі деп атап, болымды сөйлемнің модальді мағы- насын баяндауыштар құрамын түрлендіру арқылы сөйлемді күмəнды, болжалды етіп жеткізуге мысалдар келтірген [15, 117 б.]: 1. Жолаушы- лар жүріп кетіпті (күмəнді); Жолаушылар жүріп кеткен шығар (бол- 332 333 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар жалды); 2. Жолаушылар жүріп кеткен көрінеді (күмəнді); Жолаушылар жүріп кетсе керек (болжалды) жəне т.с.с. Сондай-ақ болымсыз сөйлемдердің стильдік қызметтеріне қарай қол- данысына мынадай мысалдар береді: Ол келмеді – жай хабар; Ол келген жоқ – күшейткіш мағына; Аспан ашылмас – болымсыздық болжал; Ас- пан ашылатын емес – болымсыздық хабарда айтылған ой күшейтіліп жұмсалған [15, 118 б.]. Т.Сайрамбаевтың хабарлы сөйлем жайындағы пікірі М.Балақаевтың пікірімен мазмұндас. Солай бола тұра Т.Сайрамбаев хабарлы сөйлемнің мазмұнын тек қана баяндауыштың тұлғалық ерекшеліктеріне қарай емес (болымды (Жаңбыр жауды), болымсыз (Жаңбыр жаумайды), қалаулы (Енді қырманға барайықшы), болжалды (Жездең ертең келетін шығар)), сондай-ақ баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай етістікті (Үйдің іші жылынды), есімді (Күн жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт) деп жіктеген [16, 375 б.]. Бұл тақырыпты зерттеуде алдағы ғалымдардан біршама нақты тұжы- рымдар ұсынған Р.Əмір болды. Ғалымның айтуынша, «хабарды, инто- нацияны баяндау үшін жұмсалатын конструкциялар хабарлы сөйлем деп аталады». Аталмыш сөйлемдердің грамматикалық белгілері ретінде мыналарды атап көрсетеді [11, 59 б.]: 1 Етістіктің ашық рай формасынан (немесе осы формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден) жасалған баяндауыштары бар сөйлемдер. 2 Өзіне тəн интонацияға ие. Сонымен қатар бір негізді, екі негізді құрамды болып келеді: Тау іші, Иен жайлау. Ұшқан құс, жүгірген аңнан басқа тіршілік иесі білінбейді (Қ.Жұмаділов). Соңғы жылдарда қазіргі қазақ тіл білімінде хабарлы сөйлемнің мо- дальділігі туралы зерттеулер пайда бола бастады. Мəселен, осы тақырып- ты жан-жақты қарастырып жүрген Ж.А.Құсайынованың пікірін келтіре кетуге болады. Ол хабарлы сөйлемде модальді реңктердің жарыса өмір сүретінін былайша түсіндіреді: сөйлемде ақпаратты жеткізу қызметімен астарлас сол ақпаратты қабылдаудағы субъектінің түрлі көзқарасы, баға- лауы, ақпараттың қабылдануы да бірге сипатталып отырады. Автор бұл сөйлемдердің модальді реңктерінің жасалу амалдарын жүйелеп берген [17, 339-342 бб.]: жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|