Орталық жүйке жүйесіндегі организмнін қыметінің үйлестірілуі

жүйесінде организмнің қызметін ү й л е с т і р у немесе кординациялауы (лат. 
координация - үйлесімділік, келісімділік) дейді. Орталық жүйке жүйесінің 
рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен 
байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген иррадиация, индукция, 
доминанта, концентрациялау және конвергенцияның қатысуымен іске асады. 
Орталық жүйке жүйесіндегі бір нерв орталығында пайда болған қозу мен 
тежелудің көрші орталықтарына жойылуын, таралуын и р р а д и а ц и я л а н (лат. 
Иррадиацая таралу, жайылу) дейді. Қозу мен тежелудің жайылуы нерв 
талшықтарының миелин қабығының қалыңдығына тәуелді. Жаңа туған нәрестенің 
нерв талшықтарының миелині өте жұқа, кейбір нерв талшықтарында мүлде 
болмайды. Сондықтан оларда қозу мен тежелу өте тез және оңай тарайды. 
Сонымен бірге, баланың рефлекторлы реакциясын реттеуге ми қыртысынан гөрі 
қыртыс асты құрылымдар көбірек қатысады және балалардың нерв ұлпаларының 
қозғыштығы ересек адамға қарағанда күштірек әрі нерв орталығының 
миелинденуі 5-10 жасқа дейін созылады. Нервтегі қозу мен тежелудің таралуы 
тітіркендіргіштің күшіне де байланысты. Неғұрлым тітіркендіргіш ұзақ әсер етсе 
және неғүрлым күшті болса, соғұрлым олардың нерв орталықтарында жайылуы 
көбірек. Қозу мен тежелудің жайылуы кішкентай балаларда күштірек. Мысалы, 
қызық ойыншық көргенде баланың ауызы ашылып қалады, қуанып секіре 
бастайды, мәз болып күледі, яғни бірнеше орталықтардың қызметі пайда болады. 
Нерв орталықтарыңда қозу тежелуге және керісінше, тежелу қозуға жылдам 
ауысады. Сонымен қатар, бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір 
нерв орталығының қозуы тежеледі және керісінше, бір нерв орталығы тежелгенде 
екіншісінің қозуы күшейеді. Мұны қозу мен тежелудің и н д у к ц и я с ы (лат. 
индукция -орнату, кіргізу) дейді. Егер нерв орталығында қозу тежелуге ауысса - 
теріс индукция, ал тежеду қозуға ауысса - оң индукция. 
Орталық жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелудің иңдукциясы олардың 
жайылуы тәрізді нерв талшықтарының миелин қабығының қалындығына 
байланысты болады. Сондықтан бала неғұрлым жас болса, қозу мен тежелудің 
индукциясы соғұрлым нашар болады. Мысалы:кішкентай бала ауырғанда күндіз-
түні тынымсыз әбден шаршағанша жылай береді. Ересек адамда қозу мен 
тежелудің индукциясы күшті болады. 
Бірнеше нерв ортальгғындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады. 
Мұны қозу мен тежелудің ж и н а қ т а л у ы дейді. Жинақталу таралуға қарама-
қарсы құбылыс. Балаларда ол нашар болады. 
Нерв орталықтарының қызмет атқаруының негізгі қасиеттерінің біріне 
доминанта жатады. Оның негізін ең алғаш А. А. Ухтомский ұсынған. Оның қозу 
мен тежелудің д о м и н а н т а с ы ( лат. Доминанта - басым) туралы ілімі бойынша 
жүйке жүйесінің қызметінде бір нерв орталығының қозуы басқаларының қозуын 
өзіне тарту арқылы белгілі бір сәтте басымырақ болады да, басқа 
орталықтарының қызметін өзіне бағындырады. Мұндай жағдайда басқа нерв 
орталықтарын қоздыратын тітіркендіргіштер доминантты (басымды) орталықтың 
қозуын күшейте түседі. Мысалы, "2" алып, жылап отырған баланы жолдастары 
жұбатса, оның жылауы үдей түседі. Себебі бүл сәтте баланың орталық жүйке 
жүйесінде басым нерв орталығы басқа орталықтардың қозуын өзіне тартып, қоза 

түседі. Бір мүшесі қатты ауырып отырған адамның ауырмайтын сау мүшесіне қол 
тиіп кетсе, оның ауру мүшесі одан сайын қатты ауырады. Бұл да басымдылыққа 
мысал бола алады. Балаларда басымдылық оңай және жеңіл пайда болады. 
Сондықтан да балалардың зейіні тұрақсыз: жаңа тітіркендіргіштер оның миында 
басқа орталықтың басымдылығын тудырады. Педагогикада кездесетін 
балалардың белсенді зейінін ми сыңарларында басым орталық және шетте 
индукциялы тежелудің пайда болуымен түсіндіріледі. Балаларда белсенді зейіннің 
ұзақтығы жасына қарай әртүрлі. Кішкентай балаларда белсенді зейін нашар 
қалыптасады: тек 7 жасқа таман ол ұзара бастайды, 7 жасар балада - 15 мин, 10 
жаста - 20 мин, 12 жаста 25 минутке созылады, 13-15 жас арасында жарты 
сағаттай, 16 жаста 40 минутей, ересек адамда 1 сағатқа жуық. Еске алар жай: егер 
бала ұзақ уақыт жүмыстың бір ғана түрімен шүғылданса, оның басым орталығы 
шаршап, белсенді зейіні төмендейді. Мұндай жағдайда басым нерв орталығы 3 
кезеңді өткізеді: 
1) басымды орталықтың маңайыңда индукциялық тежелу пайда болып, бала 
мазасызданады; 
2) басым орталықтың қозуы төмендейді де, шартты нервтік байланыстардың 
пайда болуы баяулайды. Бала сабақты түсінбейді, есіңде сақтамайды; 
3) басым нерв орталығында шектен тыс тежелу пайда болады, белсенді зейін 
жойылады, бала мүлде сабақ тындамайды, тіпті мұғалімнің айтқанын естімейді. 
Сондықтан мұғалімдер балалардың сабаққа зейініне көңіл бөлуі шарт. Егер 
олар тыңдамай бара жатса, онда еңбектің түрін ауыстыра қою керек. Мысалы, 
сабақ түсіндіруді тоқтатып, методикалық картамен жұмыс істету сияқты әдістерді 
пайдалануы керек. 
Нервтік орталық байланыстың молдылығынан бір нерв клеткасына жүйке 
жүйесінің бірнеше жерінен нерв импульстері келуі мүмкін. Әртүрлі талшықтар 
арқылы келген қозулардың ұшырасуын к о н в е р г е н ц и я (лат. конвергенс -
түйісу) деп атайды. Айталық, дыбыс, көру, тері рецепторларынан келген қозулар 
бір нейронда түйісуі мүмкін. Жалпы алғанда балалардың жасына қарай ұшырайтын 
үйлесімділіктің кейбір кемшіліктері жасы ұлғайған сайын бәсеңдеп, 18-20 жаста 
толық жойылады да, үйлестіру қабілеті толық қалыптасады. 
Нерв жүйесінің қызметінің негізі - рефлекс. Р е ф л е к с деп сыртқы ортаның 
тітіркендіргіштерінің әсеріне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің берген 
жауабын айтады. Рефлекстің пайда болуына қажетті уақытты р е ф л е к с 
у а қ ы т ы немесе рефлекстің л а т е н т т і к е з е ң і деп атайды. Жүйке жүйесінің 
рефлекстік қызметіне байланысты организм сыртқы және ішкі ортаның әсерлеріне 
тез жауап береді. Барлық рефлекстер дененің бір жеріне - р е ф л е к с а 
й м а ғ ы н а - тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында 
тітіркендіргіштің әсерін сезетін сезгіш рецепторлар орналасады. Рефлекстің 
болмысына байланысты рефлекстер қорғаныс, ас қорыту, тамақтану, зәр шығару, 
жыныс, тыныс, жүрек-қан тамырлар рефлекстері т.б. болып бөлінеді. 
Қозудың орталық жүйке жүйесі арқылы өтетін жолына байланысты жұлын, 
қыртыс, мишық, сопақша ми, таламустық, гипоталамустық болып бөлінеді. 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: