Сөйлеу этикетін оқытудағы әдіс-тәсілдер мен ұстанымдар

Қарастырылып отырған ұстаным ауызша сөйлеуді оқыту бағдарламасын, ең алдымен, тәрбиелік, коммуникативті және дидактикалық ұстанымдарға сәйкес құруды талап етеді. Бағдарламаға енгізілген кез-келген тақырып белгілі бір коммуникативті жағдайлардың жиынтығы ретінде ашылуы керек.

Сөйлеу әрекетін дамытудың алғышарттары қандай? Адамның ана тіліндегі сөйлеу қабілеті белсенді коммуникативті белсенділік арқылы дамиды, оның барысында тілдік элементтер (сөздер, өрнектер, сөйлеу модельдері) біртіндеп жеке тәжірибеде жинақталады. Бала бүкіл тіл жүйесіне ие болмай сөйлей бастайды. Коммуникативтік мақсатта тек "тіл бөлігін" қолдану мүмкіндігі сөйлеудің код ретінде ерекше қасиеттерін көрсетеді. Алайда, дәл осы тілдің ерекшелігі білім алушының шет тілін меңгеру кезінде оқытудың ең ерте кезеңдерінде нақты коммуникативтік әрекетке неге тартылатынын түсіндіреді.

Шет тілін меңгеру кезінде қазіргі оқыту әдістемесі сөйлеуді іс-әрекет ретінде оқытудың басқа аспектісі де маңызды екенін айтады. Мұғалім ауызша мәлімдемелер жасау қабілетіне ғана емес, сонымен қатар қарымқатынас процесінде белгілі бір рөлдік мінез-құлықты қалыптастыруға қол жеткізуі керек. Оқушылар сөйлеушінің де, тыңдаушының да рөлін игеруі керек. Спикердің коммуникативті міндеті-тыңдаушының назарын аудару, оның хабарламасын қабылдауға қол жеткізу, оған реакция алу, мәлімдеме жасау кезінде қарым-қатынас жағдайын, тыңдаушының жеке басын ескеру. Демек, шет тілін үйрену белгілі бір коммуникативті техниканы игеруді де қамтиды.

Қарқынды тәжірибе ұстанымы. Сөйлеу әрекетінің психофизиологиялық негізі – бұл әрекетті орындаудың ең үнемді және еркін әдісіне айналған шеберлік немесе автоматтандырылған шеберлік. Әрине, барлық тілдік элементтер тіпті ана тілінде де оның спикерлерінде шеберлік деңгейінде бола бермейді. Басқалары-бұл тек осы қарым-қатынас барысында ғана үйренген дағдылар немесе жай Білім. Алайда лексикалық бірліктер мен сөйлем модельдерінің негізгі өзегіне ие болу әрқашан жоғары автоматизммен сипатталады. Демек, білім беру жағдайында тілдік белгілерді сөйлеуде қолданудың мақсатты қарқынды тәжірибесін ұйымдастырудың шұғыл қажеттілігі.

Сөйлеу дағдысының кезеңділік ұстанымы. Бұл ұстаным тілдік материалды меңгеру және сөйлеу кезінде онымен жұмыс істеу кезеңкезеңмен жүзеге асырылатындығын анықтайды. Бұл оқытудың әр кезеңінде тек бір тапсырманы шешуді, сөйлеу қабілетінің тек бір жағын дамытуды білдіреді. Сонымен қатар, жалпы бағыт, әрине, шетелдік сөйлеу формасын игеруден бастап, оның көмегімен белгілі бірс мазмұнды білдіру қабілетіне дейін жүруі керек. Қарастырылған ұстаным жаттығу түрлерін — жаттығу түрлерін — I типті және коммуникативті (сөйлеу) — II типті саралау негізінде жатыр.

Барабарлық ұстанымы. Тиісті деп барлық қалыптасқан әрекетті немесе оның элементтерін қамтитын жаттығу түсініледі. Сонымен, диалогтік сөйлеуді оқытуда сұрақ-жауап жаттығуларын қолдана отырып, біз нақты қарым-қатынастың тиісті формасын модельдейміз. Мұндай жұмыс формаларын жеткілікті деп санауға болады. Демек, ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың соңғы кезеңдерінде — коммуникативті сөйлеуді дамыту үшін қолдану үшін оқу әрекеттерін таңдау немесе әзірлеу кезінде жаттығулардың мазмұны мен процедурасы нақты коммуникативті әрекеттерге барынша сәйкес келетіндігін есте ұстаған жөн. Бұл нұсқаулықта ұсынылған жаттығу жүйесі, біздің ойымызша, нақты қарым-қатынастың әдістемелік барабар моделі болып табылады. Бұл жаттығулар, сайып келгенде, табиғи қарым-қатынас жағдайларында жүру қабілетін қалыптастыруға және тегістеуге арналған.

Жоғарыда қарастырылған ұстанымдар дидактика, тіл білімі, психология және коммуникация ережелерінің әдістемелік интерпретациясы болып табылады. Белгілі бір мағынада олар функционалды-коммуникативті тәсілдің мәнін құрайды [9, 17].

Сөйлеу коммуникациясындадағы сыпайылық стратегиясын қолдану – сөйлеуде әртүрлі ережелер мен тактикалық әдістерді қолдана отырып жүзеге асырылатын, қақтығыс жағдайларын болдырмауға бағытталған сөйлеу мінезқұлқының ерекше стратегиясы ретінде анықталады.

Дж. Лич осындай стратегиядағы тілдік бірліктердің алты шамасын бөліп көрсетеді:

1. 
   Такта: «басқалардың күш-жігерін барынша азайтыңыз», «басқалардың пайдасын арттыруға тырысыңыз»;
   
2. 
   Жомарттық: «өзіңіз үшін пайдасын барынша азайтыңыз», «барлық күш-жігерді жұмсаңыз»;
   
3. 
   Келісім: «басқалардың күш-жігерін жұмсамаңыз»;
   
4. 
   Кішіпейілділік шамасы: «өз мекен-жайыңызға мақтауды барынша азайтыңыз», «басқаларды мадақтаңыз»;
   
5. 
   Келісім: «келіспеушіліктерден аулақ болыңыз», «келісімге ұмтылыңыз»;
   
6. 
   Жанашырлық: «мейірімді бол». [10, 63]
   

а) сұрақ қоюшы жауапты білмейді;

б) сұрақ қоюшы тыңдаушының жауапбын білгісі келеді;

в) тыңдаушы жауапты біледі деп есептейді;

г) сұрақ қоюшы тыңдаушы жауап бергісі келеді деп есептейді. Маңызды шарт – сөйлеуші өзінің сөйлеу әрекетін тыңдаушыны ақпаратты хабарлауға ынталандыру әрекетінегізінде қарастырады.

Сұрақ-жауап сөйлеу актісінің мақсаты – сұрақ қоюшының біліміндегі ақпараттық лакунаны толтыру. Осы мақсатты жүзеге асырудың тәсілі тыңдаушыны ақпаратты хабарлауға шақыру болып табылады, құралы – тыңдаушыны ақпаратты хабарлауға шақыруға бағытталған кез-келген түрдегі сұрақ.

Көптеген тілдерде ақпарат алуға сұранысты білдіретін және осы тілдің синтаксистік және интонациялық заңдарына сәйкес жасалған арнайы формалар бар. Бұл формалар әдетте сұраулы сөйлемдер немесе жай сұрақтар деп аталады. Әрбір сұраулы сөйлемдер құрамында үш семантикалық белгі болады:

а) сұрақ қоюшының ақпаратты білуге ниеттілігі;

б) сұралған ақпараттың сипаты;

в) тыңдаушыға вербальды реакция білдіретіндей әсер қалдыру.

Құрылымдық-семантикалық белгілерге сәйкес ағылшын тіліндегі сұрақтар арнайы емес (есімдік), жалғамалы (тег сұрақтары), балама және жалпы болып бөлінеді. Ал сұраулы сөйлемнің жалпы және балама түрі сөздердің инверсияланған және инверсияланбаған тәртібімен жүзеге асады. Сонымен қатар, қазіргі ағылшын тілінде ақпарат алу үшін сөйлеу предикаттары бар императивті сұрақ сөздері қолданылады (мысалы: Tell me, do you never read the "Daily Express"?) және сөйлеушінің кейбір ақпаратқа ие болғысы келетінін білдіретін немесе оның ақпараттық лакунасы бар екенін білдіретін баяндау сөздері (мысалы: And I don't know why you've taken against them so much.). Сұрақ қою әдісі бойынша тікелей және жанама болып бөлінеді.

Ағылшын сөйлеу этикетіндегі сұрақ-жауап сөйлеу актілерінде сыпайылық ұстанымы жүзеге асырылатын өте тиімді әдістер бар. Олар коммуникативті жағдайға байланысты әртүрлі қолданылады.

Біріншіден, сыпайылық стратегиясында мәселенің тақырыптық мазмұны белгілі бір шектеулерді сақтауды талап етеді. Әлеуметтік-психологиялық айырмашылыққа және жас ерекшелігене байланысты сұхбаттасушының жеке өміріне, оның жасына, отбасылық жағдайына, табысына, кәсібіне, басқа адамдардың бағалауына қатысты мәселелерден аулақ болу керек. Мысалы: "But do you love him?" asked Dorothy. "It isn't a question of loving him. ' said Ursula; "Where would you go?" - "I know a place"; "And what do you do, Mr. Rowe?" - "Oh," he said, "I sit and think".

Екіншіден, коммуникативті контексте орынды сұрақ формасын таңдағанда, олардың грамматикалық семантикасының салдары болып табылатын сұраулы сөздердің прагматикалық әлеуетін ескеру қажет. Предикаттар қатысқан императивті сұраулы сөйлемдер ең ұымды сыпайылық стратегиясы болып есептеледі. Мысалы: Tell me, I want you to tell me?

Мотивация императивті нысандармен көрсетілген жағдайларда, адамдардың жақын қарым-қатынасында немесе егде жастағы адамның кішіге жүгінген кезінде ғана тыңдаушының өмір сүру саласына араласпау қағидатын бұзуға болады. Бұл ретте сөйлеу формасы дөрекілеу естілетіндігі анық. Дегенмен, ойдың кесімділігі can/could you tell me...? типті конструкцияларды қолдану арқылы айтарлықтай жеңілдейді; мұндай тілдік құралдар ақпарат алудың сыпайы тәсілдері ретінде қарастырылады, әсіресе бейтаныс адамдармен сөйлескен кезде, мысалы: (шеттен келген қала тұрғыны) Can you tell me where this road goes?; (қонаққа келген тұрғын) Would you mind telling me what college you were?

Императивті сұрақ секілді тікелей сұрақ та тыңдаушыны жауап беруге итермелейді. Бұл ретте оң пресуппозицияға негізделген қарсы мәндегі сұраулы сөйлемдер ерекше орын алады, яғни, сөйлеу сәтіне дейін сөйлеушінің әңгіме тақырыбы туралы пікірі болған деп болжанады. Сұрақтан кейін тыңдаушыдан жағымды реакция күтіледі, мысалы: "Isn't I more wonderful than ever?" she asked him radiant like a newly opened flower, with tears like dew. "It is always more wonderful".

Мұндай сұрақтарды сұрақ қоюшының таңдау еркіндігін шектеу арқылы «сырттан орап алу айласын» «тыңдаушының бекінісін бұзуға» пайдалануға болады. Алайда, ауызша қарым-қатынас кезінде жағдаятқа байланысты әртүрлі «жағымсыз реакция» болуы мүмкін, мысалы: "Lord Petherton - on Mr. Mitcheff?" The Duchess stared but rather in amusement than in horror. "Why, hasn't he a property?" - "The loveliest Mr. Mitcheff is his property. Didn't you know?" There was an artless wail of surprise in her voice. "How should I know about all social scandals and things?". Сөйлеуші өзінің сұрағына тиісті жауабын ала-алмай, таңданысын білдіруде жоғарыда көрсетілген сұрақтар қосымша эмоционалды реңкке ие болады (Солай ма? Шынымен бе?).

Сұрақ-жауап сөйлеу актісін білдірудің кең таралған түрі – байланыстырушы сұрақ. Байланыстырушы сұрақ құрылымдық жағынан екі бөліктен тұрады. You're a pretty bright boy, aren't you?: "I wonder what she'll be like," he said. "She won't be stupid, will she?"

Байланыстырушы сұрақтардың прагматикалық сипаттамасы тыңдаушы тарапынан оң реакцияға бағытталуы болып табылады, бұл оларды қарсы сұрақ ұсыныстарына жақындатады. Алайда, қарсы мәндегі сұраулы сөйлемдерден байланыстырушы сұраулы сөйлемде қолданылатын қарсы сұрақтардың айырмашылығы, осы типтегі мәлімдемелер сұранысты емес, өтінішті білдіреді, мысалы:"We're going away tomorrow," said Al. She looked at him startled. Well, we're gonna get married, aren't we?".

Сұрақ мәлімдемесінің императивті компонентін жұмсартудың нәтижелі формасы – декларативті сұрақ деп аталады, мұнда сұрақ функциясы интонацияны жоғарылату арқылы жүзеге асырылады, мысалы: You got fourteen days as well

Декларативті сұрақтың семантикалық ерекшелігі – бұл жағдай туралы болжамды да, тыңдаушыға айтылған болжамның дұрыстығын да жасырын бағалайды. Декларативті сұрақ «perhaps, of course, maybe, surely, I suppose, I think, I imagine. I hope» секілді қыстырма модаль сөздер мен фразалар, сонымен қатар, «so, then, and, but, as far as I can see» модаль етістіктерінің болжам функциясында қолданылады: Your father was, perhaps, distressed by her death?, "I suppose you will all stay to supper?" he said in a politest unpressing tone; You may still be seen?; "What did you do in the war, dear?" - "I was at school.""Oh, then, you're a teacher?».

Сыпайы сұрақтың тағы бір нұсқасы – «сұрақта ішіндегі сұрақ». Мұнда ақпараттық сұрақ тыңдаушының хабардарлығын нақтылайтын жалпы сұрақ мәлімдемесінің құрамына қосымша ретінде енгізілген. Мұндай мәлімдемелер тыңдаушыға «жағдайдан шығуға» жақсы мүмкіндік береді, тек ресми түрде қойылған сұраққа жауап береді, мысалы: "Do you happen to know when it is open?" - "Oh, no, no. I haven't been there myself".

Сыпайылық стратегиясын іске асырудың сенімді тәсілі – өтініш ниетінің коммуникативті көрінісі. Өтінішті білдірудің әртүрлі тәсілдері бар: жеке мәлімдемені қолдану, мәлімдеменің бір бөлігін қолдану, күрделі сөйлемді қолдану, мысалы: May I ask you where you are staying; Might I inquire if you are the owner?; What are your таin ideas so far, sir, if you don't mind me asking?: I should be very much obliged if you would tell me as exact as possible how Mrs. Haddo, died; Would it bother you, if I asked you a question about how you lost your job with Axminster?